پيركودكي

[neginekimiya]

نشانگان پيركودكي


(Progeria Syndrome)


بهمن پيري بر جلگه‌ي كودكي

مدتي را صرف انديشيدن كن.

نه بر«آن‌چه» مي‌بيني، بلكه «چرا» آن را مي‌بيني.

دكتر ديپاك چوپرا

كشتي زندگي‌مان دير يا زود در بندرگاه كهن‌سالي پهلو خواهد گرفت. اين ساحل مي‌تواند براي‌مان سرشار باشد از زيبايي‌ها يا مملو باشد از زشتي‌ها. هر چه هست بيش از همه حاصل انتخاب‌هاي‌مان در لنگرگاه‌هاي كودكي و نوجواني، جواني و ميان‌سالي است. اين‌كه به چه هزينه‌هايي چه‌ها معامله كرده‌ايم. چه داده‌ايم و چه گرفته‌ايم و چقدر در اين دادوستدها صدق و ريا داشته‌ايم. به طبع سود و زيان‌مان در اين سواحل پياپي، كيفيت زندگي‌مان را در ساحل پيري رقم مي‌زند. اين‌كه با اين چند ده‌ساله از فرصت بي‌تكرار و بي‌همتاي زندگي چه كرده‌ايم و چه مي‌كنيم بايد دغدغه‌ي هميشگي ما و همسفران‌مان باشد كه اغلب نيست. و هنوز كوله‌بارمان را پر مي‌كنيم از اجناس بنجلي كه در بندر كهن‌سالي به پشيزي نمي‌خرند و افسوس خواهيم خورد كه چه اندك‌اند اجناس ناب در بساط زندگي

اما هنوز فرصت‌ها بسيارند، اگر در «لحظه‌ي حال» در سازوكار «انتخاب برتر» ترديدي به خود راه ندهيم. نشانه‌هايي هست كه به‌يادمان بياورد اين لحظه‌ها تا چه ميزان باارزش‌اند. يكي از شگفت‌ترين اين نشانه‌ها نوعي بيماري، يا بهتر بگويم نشانگاني است به‌نام پروگريا(Progeria Syndrome)
كه عمده‌ترين مشخصه‌ي آن پيري زودرس در سنين كودكي است. درك اين‌كه چگونه كودك مبتلا طي چند سال روبه‌روي نگاه‌هاي حسرت‌بار پدر و مادرش به‌قدر چند ده‌سال پير و پيرتر مي‌شود و سرانجام مي‌ميرد، انسان را در آميزه‌اي از حيرت و صراحت در رويارويي با اصل زندگي رها مي‌سازد كه از آن مي‌توان به تفسيرهاي كاربردي گوناگوني راه يافت و از آن‌ها در راه بهتر زيستن فايده‌ها برد

[neginekimiya]

پيرزن‌ها و پيرمردهاي كوچولو



Progeriaدر زبان يوناني به‌معناي «كهن‌سالي» است و از “pro+geras+ia”تشكيل شده است (pro= before in time or place/ geras= old age)كه مفهوم دقيق‌ترآن «پيري زودرس» (Prematurity old) است. اول بار «كودكي كه به‌سرعت پير مي‌شد» توسط جاناتن هاتچينسون (Jonathan Hutchinson)در سال 1886 شناسايي و معرفي شد. اما سال‌ها بعد در سال 1897 كه هستينگز گيلفورد (Hastings Gilford)به تشريح اين بيماري عجيب و نادر پرداخت دوباره در محافل علمي ‌و حتي عمومي ‌بر سر زبان‌ها افتاد. به احترام اين دو محقق اكنون اين بيماري را به نام Hutchinson-Gilford Progeria Syndromeمي‌نامند و در اين گفتار نيز گاه به‌جاي واژه‌ي پروگريا از HGPSاستفاده خواهم كرد.
در اين بيماري علايم جسماني روند سالخوردگي (Aging)با سرعتي حدود 6 تا 8 برابر طبيعي پيشرفت مي‌كند. براي نمونه يك كودك پروگرياي 9 ساله به‌لحاظ جسمي حدود 54 تا 72 ساله است. اين اختلال واقعاً نادر است و در 1 مورد از هر 4 تا 8 ميليون كودك رخ مي‌دهد و تابه‌حال در جمع حدود 100 مورد از آن در سراسر دنيا شناخته شده است. HGPSدر دختر و پسرهاي نژادها و ملل مختلف به يك ميزان ديده مي‌شود و مواردي از آن در الجزاير، آرژانتين، استراليا، كانادا، چين، كوبا، فرانسه، تركيه و ... شناسايي شده است. بچه‌هاي مبتلا طول عمري بين 8 تا به‌ندرت21 سال دارند و به‌طور متوسط تا 13 سالگي عمر مي‌كنند.

نوه‌اي پيرتر از پدربزرگ و مادربزرگ




پروگريا يك بيماري ژنتيكي است با اين كيفيت كه يك كپي سالم و يك كپي بيمار از ژن آن در DNAبيمار ديده مي‌شود. با اين‌حال چون هيچ‌كدام از والدين حامل اين ژن معيوب نبوده‌اند به اين باور رسيده‌اند كه يك جهش(Mutation)جديد در رويان به‌صورت تك‌گير (Sporadic)سبب اين بيماري مي‌شود. به‌طبع برادران يا خواهران كودك مبتلا همان‌قدر احتمال دارد پروگريا داشته باشند كه هر كودك ديگري در هر خانواده‌ي ديگر. با اين‌همه در اين اختلال نادر وضعيت نادرتري هم ديده شده است: تا كنون 3 خانواده بيش از يك كودك مبتلا به پروگريا دارند! اولي يك خانواده‌ي هندي كه 5 فرزند پروگريايي داشته‌اند، دومي‌خانواده‌اي بلژيكي با يك كودك پروگريايي كه با اطمينان‌بخشي پزشكان در مورد ارثي نبودن بيماري، فرزند دوم‌شان را به‌دنيا آوردند كه پزشكان تاييد كرده‌اند كه او هم مبتلاست! و سومي ‌خانواده‌اي گواتمالايي كه از سه كودك‌شان دو كودك تشخيص HGPSدارند و در تشخيص سومي هنوز شك دارند.

[neginekimiya]

فكر و روان خردسال، جسم و توان كهن‌سال
بچه‌هاي پروگريا در اولين سال زندگي‌شان دچار ديركرد رشد (Failure to thrive)هستند. به‌لحاظ علايم، سر به‌نسبت صورت بزرگ است (Macrocephaly)، چانه‌ي كوچكي دارند (Micrognathia)، بيني‌شان فشرده است (Pinched nose)و ملاج‌ها باز هستند. اين بچه‌ها تقريباً طاس (Bald)هستند، ابرو يا مژه ندارند و اغلب دندان ندارند يا دندان‌هاي كم و ضعيفي دارند. از طرفي پوستي خشك و چروكيده دارند و به‌دليل سفتي مفاصل (Stiffness)دامنه‌ي حركات اندام‌هاي‌شان محدود است و در نهايت قامت كوتاهي خواهند داشت (Dwarfism).
از نظر نشانه‌ها، اين بچه‌ها دررفتگي مفصل لگن دارند (Hip dislocation)و در آنان تغييرات پوستي مشابه اسكلرودرمي (زيرنوع جلدي محدود) ايجاد مي‌شود. در اسكلرودرمي ‌(كه اكنون به آن «اسكلروز سيستميك» يا SSc گفته مي‌شود) ماتريكس بافت همبند افزايش مي‌يابد و جاي چربي زيرجلدي و زوايد پوست را مي‌گيرد. فيبروز درم، از دست رفتن چربي زيرجلدي و آتروفي اپي‌درم باعث ضخيم‌شدگي و اتصال محكم فاسيا به پوست مي‌شود كه كاهش تحرك مفصل و كاهش انعطاف پوست را به‌دنبال دارد. از دست رفتن مو و غدد عرق هم بر خشكي پوست مي‌افزايد و آن را مستعد ترك و عفونت مي‌كند.
HGPS‌ها اغلب مبتلا به ديابت مقاوم به انسولين مي‌شوند. مهم‌تر از همه، آزمايش‌ها و فرايندهاي تشخيصي علايم سريعاً پيش‌رونده‌اي از آترواسكلروز را آشكار مي‌سازد كه در نهايت علت اصلي مرگ در اثر سكته‌هاي قلبي يا مغزي در اين كودكان است. در واقع پروگرياها در10 سالگي همان وضعيت قلبي- عروقي يا تنفسي يك پيرمرد يا پيرزن 60 تا 80 ساله را دارند. 90% بيماران قبل از سن 13 سالگي بر اثر عوارض آترواسكلروز (Atherosclerosis)مانند سكته‌ي قلبي يا مغزي مي‌ميرند.
با اين‌همه شگفت آن‌كه اين بچه‌ها از نظر رشد عقلي (Mental growth)شبيه بچه‌هاي ديگر در همان سن هستند.

راز هسته‌هاي چروكيده
هسته‌ي سلول‌ها در پروگريا برخلاف شكل كروي سلول‌هاي طبيعي، ناجور و چروكيده است. اما چرا؟ گروهي از محققين در سال 2003 به اين نتيجه رسيدند كه يك جهش در ژني در كروموزوم 1 كه پروتئين lamina A (LMNA)را كد مي‌كند مسوول اين بيماري است. (يكي از محققان و همسرش كه متخصص كودكان است زماني كه فهميدند فرزندشان مبتلا به پروگرياست به اين تحقيق پيوستند.)

Lamina Aپروتئيني است در هسته‌ي سلول كه به‌صورت يك اسكلت ساختماني محتويات هسته را در كنار هم نگه مي‌دارد و روندهاي حياتي، به‌خصوص سنتز DNAو RNAرا سازماندهي مي‌كند. در HGPSمحل تشخيص (Recognition site)آنزيم پروتئاز براي تبديل Prelamina Aبه Lamina Aدچار جهش شده است. بنابراين به‌جاي ساخته شدن Lamina Aو عمل آزادانه در هسته، Prelamina Aدر ديواره‌ي هسته‌ي سلول انبار مي‌شود و آن را چروكيده و ناپايدار مي‌كند. اين اختلال (در كنار ميلين‌زدايي هيستون‌ها، افزايش آسيب‌هاي DNAو بسياري عوامل ناشناخته‌ي ديگر) سبب پيري زودرس سلول‌ها در پروگريا مي‌شود.
يعني اين‌كه روند تقسيم سلولي و نابودي سلولي (Apoptosis)بسيار سريع‌تر و زودتر انجام مي‌پذيرد. تغييرات مشابهي در هسته‌ي سلول‌هاي افراد كهنسال ديده مي‌شود كه در روند طبيعي سالخوردگي قابل انتظار است. در حقيقت در پي جهش‌هاي متفاوتي كه در ژن كدكننده‌ي LMNAرخ مي‌دهد Laminopathyهاي مختلفي ايجاد مي‌شود: ديستروفي‌هاي عضلاني، كارديوميوپاتي‌ها، ليپوديستروفي‌ها، تباهي عصب، عضله و تاندون، ديابت نوع دوم، «نشانگان ورنر» (Werner,s syn) و ...

[neginekimiya]

پيركودكان ناتمام
اما آيا ما با يك انسان كوچك كاملاً پير روبه‌روايم يا نه؟ در واقع، نه! چون برخي از جنبه‌هاي روند پيري هرگز در اين‌ها ايجاد نمي‌شود. براي نمونه اين كودكان دچار تباهي عصبي (Neurodegeneration)وابسته به سن يا افزايش احتمال بروز سرطان‌ها نمي‌شوند. همچنين مبتلا به آب مرواريد يا آرتروز (Osteoarthritis)نمي‌شوند و البته رشد مغزي و سن تقويمي‌شان با هم مطابقت دارد. به‌همين خاطر گاهي اين بيماري را Segmental progeriaمي‌نامند.


نشانگان پيربالغي


در واقع پروگريا زيرمجموعه‌ي دسته‌اي از بيماري‌ها به نام «پيري تسريع‌شده»(Accelerated aging)است كه شامل بيماري‌هاي ديگري چون نشانگان ورنرو ... است. درست است كه در بيماري كلاسيك HGPSبيماري به فرزندان منتقل نمي‌شود چرا كه يك جهش نوظهور سبب بيماري است- از طرفي اين بيماران اصولاً آن‌قدر زنده و سالم نمي‌مانند كه بچه‌دار شوند- اما در بيماري Progroidورنر امكان انتقال به بچه‌ها وجود دارد. نشانگان ورنر كه آن را “Progeria of adult”مي‌نامند، در دهه‌ي دوم يا سوم زندگي بروز مي‌كند و از پروگريا شايع تر است (يك در ميليون). در اين بيماران ديابت و سرطان‌ها بيشتر ديده مي‌شود. از ساير علايم و نشانه‌ها مي‌شود به اين موارد اشاره كرد: تغييرات پوستي شبيه اسكلرودرمي، آب مرواريد، فك كوچك و گونه‌هاي فرورفته، موهاي خاكستري بسيار كم‌پشت، چروكيدگي صورت و صداي كلفت. اين‌ها تا 46 سالگي بيشتر عمر نمي‌كنند.

درمانك‌ها
مانند بسياري از بيماري‌هاي انساني، درمان دقيق و موثري وجود ندارد. اما براي خالي نبودن عريضه از آسپيرين، هورمون رشد (GH)، يك رژيم پركالري و هر آن‌چه از سرعت روند آترواسكلروز بكاهد و در نهايت جراحي باي‌پس شريان‌هاي گرفتار قلبي مي‌توان سود جست. اخيراً برخي داروهاي ضدسرطان مانند Famesyltransferase inhibitor (FTI)در مدل‌هاي آزمايشگاهي اثر خوبي داشته است.

آب چشمه‌ي حيات

انسان همواره به‌دنبال راهي بوده تا زندگي طولاني‌تري داشته باشد و اين آرزو در اساطير، باورهاي ديني، داستان‌ها و فيلم‌ها نمود بارزي دارد. اما اين‌كه با همين عمري كه در اختيار دارد چه‌ها كرده و مي‌كند و چه‌ها مي‌تواند بكند اغلب مورد غفلت قرار مي‌گيرد. به‌هر تقدير از آن‌رو پزشكان به بيماري‌هايي از اين دست توجه ويژه‌اي دارند كه مي‌تواند كليدهايي درباره‌ي روند طبيعي كهن‌سالي و بيماري‌هاي وابسته به سن و در نتيجه راه‌هاي دستيابي به يك زندگي سالم را آشكار سازد.


نویسنده: افشین خداشناس