آیین ها و مراسم نوروز در آذربایجان

[LaDy Ds DeMoNa]

آيين‌هاي نوروز در آذربايجان
امروزه با توسعه زندگي شهرنشيني اين حركت و فرهنگ عمومي چندان ملموس نيست اما در گذشته‌اي نه چندان دور كه بيشتر مردم روستانشين بودند و از امكانات رفاهي چون آب لوله‌كشي و برق در روستاها خبري نبود، تمام لوازم قابل شست‌وشوي مردم در كنار رودها، چشمه‌ها و آب‌هاي روان شسته مي‌شد. به عبارتي ديگر مردم هرگونه ناپاكي و آلودگي را از لوازم زندگي خود زدوده و به رود مي‌سپارند.‌

در برخي از نقاط ايران در چهارشنبه آخر سال مادران چند تار موي كودكان خود را چيده و در صحرا به باد و يا به آب رودخانه مي‌دهند تا همراه تارهاي مو، درد و رنج و بلا از تن فرزندانشان دور شود.


در گذشته سپيده‌دم چهارشنبه آخر سال قبل از طلوع آفتاب، زنان و دختران جوان كوزه به دست به طرف چشمه يا رودخانه مي‌رفتند و كوزه‌ها را پر از آب كرده و مقداري از آن را در كوچه و حياط خانه و نيز روي نان، برنج و ساير مواد غذايي مي‌پاشيدند تا بركت در آنها پايدار شود و كوزه را با آب باقي مانده در جايي از منزل به يمن روشنايي آويزان مي‌كردند.‌


آتش‌افروزي شب چهارشنبه‌سوري رسم ديگري است كه در آذربايجان غربي نيز همانند ساير نقاط كشور رواج دارد. چهار آتش‌افروزي در چهار، چهارشنبه اسفندماه در اين استان رايج بوده است. نخستين چهارشنبه <خبرچي>، دومين چهارشنبه <كوله> يعني كوتاه، سومين چهارشنبه <قره> (سياه) و چهارمين چهارشنبه <آخر چهارشنبه> ناميده مي‌شد. در هريك از اين روزها جوانان هر محله خود را آراسته و با لباس نو از اوايل شب به آتش بازي و آتش‌افروزي مي‌پردازند و از روي آتش مي‌پرند تا غم و محنت را از خود بزدانيد و سلامت و سرخي و شادي به هستي خود بخشند.‌چهارشنبه‌سوري در آذربايجان غربي به آتش‌افروزي ختم نمي‌شد شال‌اندازي، فالگوش‌نشيني، فال كوزه و … آيينهاي سنتي دوست‌داشتني بودند كه به محكم‌تر شدن رشته‌‌هاي مهر و محبت مردم كمك مي‌كرد.‌در اين رابطه استاد شهريار شاعر بلندآوازه چنين سروده است:


با كيچي نين سوزي، سووي، كاغذي اينك لرين بولاماسي، آغزي چرشنبه‌نين گردكاني، مويزي قيزلار ديرآتيل باتيل چرشنبه‌


آينا تكين بختيم آچيل چرشنبه‌


بايرامي دي، گئجه قوشي او خوردي‌


آداخلي قيز، بيگ جو را بين تو خوردي‌


هركس شالين‌بيرباجادان‌سوخوردي ‌


آي! نه گؤزل قايدادي شال ساللاماق‌


بيگ شالينا بايرامليخين باغلاماق‌


يومورتاني گؤيچك گوللي بويارديق‌


چاقيشديريب سينانلارين سويارديق‌


اويناما قدان بيرجه مگر دو يارديق‌


علي منه ياشيل آشيق وئرردي‌


ارضا منه نوروز گلي درردي‌


سون چرشنبه گئديب آچار سالار دوخ‌


دام دووارين دالداسيندا قالاردوخ‌


اوردان بوردان آيين اوين آلاردوخ‌


قوي داماغي شيرين اولسون چاق اولسون‌


دئير ديلر آچار سالان ساق‌اولسون‌


استاد شهريار در بند اول اين شعار به همان ترانه‌اي اشاره دارد كه مردم هنگام پريدن از روي آتش مي‌خوانند. بند دوم به سنت شال‌اندازي (شال سالاّماق) دلالت دارد. آيين شال‌اندازي پس از فروكش كردن شعله‌هاي آتش‌ شب‌چهارشنبه انجام مي‌شد به اين صورت كه كودكان و جوانان به پشت بام خانه‌ همسايه‌ها رفته و با انداختن يك شال يا پارچه‌اي از روزنه پشت‌بام يا مقابل پنجره‌ خانه كه معمولاً باز بود، هدايايي چون بادام، گردو، آجيل، تخم‌مرغ رنگ شده و پول دريافت مي‌كردند. در خانه‌هايي كه دختر دم‌بخت داشتند، وقتي صاحبخانه مي‌خواست هديه‌اي به شال ببندد وقتي مي‌ديد بند شال بالا مي‌رود متوجه مي‌شد كه صاحب شال نيت كرده است و به شال او مقداري از سبزه‌اي را كه سبز كرده بود، مي‌بست.‌


بند سوم شعر استاد شهريار به بازيهاي كودكانه نوروز اشاره دارد. بازي تخم‌مرغ رنگ شده و بازي آشيق‌ (آشيق از استخوان مچ پاي چهارپايان به دست مي‌آيد) و همچنين <نوروز گلي> نوعي گياه با ارتفاع كمتر از 5 سانتيمتر است كه در نوروز قبل از اين كه ساير رستنيها در چمنزار ديده شوند <نوروز گلي> شكوفه مي‌دهد. شكوفه نوروز گلي سفيد متمايل به بنفش است.‌


و سرانجام در بند چهارم به آيين فالگوش ايستادن اشاره مي‌كند كه در آن زنان و دختران آرزومند در شب چهارشنبه به طور ناشناس در گوشه‌اي از گذر و در برخي از مناطق پشت در و پنجره اتاق نشيمن همسايه ايستاده و كليدي زير پا مي‌گذاشتند و به اين نيت كه اگر حرف خوب بشنوند آرزويشان برآورده مي‌شود و معمولاً افراد نيز با اطلاع از اين موضوع سعي مي‌كردند در آن شب حرفهاي خوب زده و از سخنان ناروا پرهيز كنند.‌


رسم ديگري از نوروز كه تقريباً حفظ شده و همچنان اجرا مي‌شود فرستادن عيدي به خانه دختران تازه ازدواج كرده است. اين عيدي اگرچه بسته به توانايي مالي پدرو مادر دختر متفاوت است اما فقيرترين خانواده‌ها به دليل پايبندي به اين آيين و رسوم‌ هديه‌اي به خانه دختر خود مي‌فرستند، و اينگونه عنوان مي‌كنند كه دم عيدي دخترمان چشم براه است.‌گفتني است؛ آيينه، شيريني، سبزه و پارچه از اجزاي اصلي اين عيدي بود و دقيقاً عصر روز چهارشنبه سوري به مقصد مي‌رسيد. هرچند امروزه زمان و نحوه اجراي اين آيين شيرين و پسنديده قدري با گذشته تفاوت كرده است اما اصل قضيه كه همان دادن هديه و ديدار دختر است همچنان پابرجاست.


هنوز هم دختران آذري چهارشنبه‌سوري عيدي خود را از دست پدر مي‌گيرند و اگر پدرشان در قيد حيات نباشد اين وظيفه را مادر يا برادران انجام مي‌دهند. بعد از تحويل سال‌ كوچكترها به ديدن بزرگترها مي‌روند و عيد مباركي مي‌كنند و عيدي مي‌گيرند.


‌ديدار از كساني كه به تازگي عزيزي را از دست داده‌اند در روز اول عيد رسمي است كه همچنان در استان اجرا مي‌شود.‌


ديد و بازديدهاي سال نو در اين استان تا 12 فروردين ادامه دارد و روز 13 فروردين با عنوان <سيزده‌بدر> همه مردم به صحرا رفته و به جشن و شادي و طبيعت‌گردي مي‌پردازند.‌در اين روز مردم سبزه‌هاي خود را كه در نوروز سبز كرده‌اند به آب رودخانه و چشمه مي‌سپارند و دختران با آرزوي ازدواج سبزه گره مي‌زنند.

[LaDy Ds DeMoNa]

به زعم مورخان تورک نوروز از زمانهای بسیار کهن در آذربایجان مرسوم بوده است و حتی می توان آن را برابر با دین زرتشت به حساب آورد. بنا به استناد یافته های اخیر باستانشناسی و گفته های مورخان سرشناس خارجی و تورک، قدمت آذربایجان به حدود 8 هزار سال قبل از میلاد برمی گردد










صبر اولسا کونول، قيش دا گئده ر، شخته ده، قاردا

بايرام دا گلر، آرديجا بولبولده، باهاردا


بير آزجا گولوم سن بو غم فرقته دؤزسن


هيجراندا چاتار باشا، گلر نازلي نيگاردا


عید نوروز نه تنها در آذربایجان، بلکه در تمام ایران و حتی در بعضی از ممالک مشرق زمین عزیز شمرده می شود. و در این موقع ما شاهد جشنهای باشکوه و ملی می باشیم.


در نوروز طبیعت لباس خود را عوض کرده و با آمدن بهار شادابی را در طبیعت می بینیم.


“نوروز را می توان از اختراعات مربوط به کشاورزان اولیه دانست. از دوره جدید عصر سنگ (یئنی داش دؤرو) با تکامل عقلی انسان، کشاورزی به وجود آمد. به دنبال این اختراع کشاورزان در هر دوره ای از بهار دست به اختراع نوروز زدند.”


پس ازرواج کامل آیین زرتشتی، سه ظرف سبزی به نشانه سه اصل بنیاد ین پیام زرتشت یعنی پندار نیک ، گفتار نیک و کردار نیک، درخوان نوروزی جای میگرفتند.


عید نوروز سال ها پیش از میلاد در آذربایجان برگزار می شده و مردم برخی از احساسات بشر دوستانه و جهان بینی خود را با این جشنواره مربوط می دانند زیرا در اوستا کتاب مقدس زرتشتیان نوروز به منزله جشن ستایش رفاه مقدسات محسوب می شود و گفته می شود که نوروز عید فراوانی کشت و سرآغاز تندرستی و برکت و وفور است. در خانه ها نيز گفته اند که هفت نوع سبزی می کاشتند تا آن را که بهتر می رويد بشناسند.


زردشت خود نیز عامل مهمی در گسترش کشاورزی در آذربایجان بوده است. به اعتقاد “بنیاداف” قید شدن این عید در سالنامه زرتشت به 4هزار سال قبل از میلاد بر می گردد. پيروان آيين زرتشت را عقيده بر آن است که در روز شش ماه فروردين زرتشت توفيق يافت که با خداوند مناجات کند، لذا اين روز را به نام “نوروز” جشن می گرفتند.


در قرن نهم قبل از میلاد دولت تورک ماننا که از ممالک متمدن مشرق زمین بود در کشاورزی به پیشرفتهای فراوانی دست یافته بود. اهالی این دولت با اهالی دول دیگر عید بهار را به صورت باشکوه اجرا می کردند.


نظام الملک (عصر 11) در سیاستنامه خود نوروز را جشنی مردمی و جشن ملت بر می شمارد.


تقویم 12 حیوانی ترکان نیز بر اساس ماههای سال به گردش در می­آمد و نهایتا در عید نوروز این گردش تجدید می شد.


این تقویم که جزء تقویمهای کهن می باشد از قرن هفتم هجری به قلمرو سیاست، علم و فرهنگ ایرانیان وارد شد.


در “دیوان لغات الترک” محمود کاشقیرلی نیز در مورد آداب و رسوم مربوط به نوروز در میان ترکان می توان به وفور مطالبی را مشاهده کرد.


همانطور که قبلا نیز ذکر شد این عید و جشن به عنوان جشن ملی یاد می شود. و یکی از بزرگترین جشنهای ملت تورک علی الخصوص تورکان آذربایجان همین جشن نوروز می باشد. در این جشن ملت تورک لباسهای نو می پوشیدند و به اجرای مزاسمات ملی می پرداختند از جمله می توان به اجرای حرکات پهلوانی، ایجاد آتش در اجاقها، اجرای رقص، طبخ غذاهای متنوع، ایجاد محافل ادبی و هنری، اجرای موسیقی و ترانه های اصیل به وسیله سازهای ملی آذربایجان همچون کمانچه – تار قوپوز و… (نوروز گلیر یاز گلیر // باهار گلیر ساز گلیر)، نوشتن نوروز نامه ، یاد کردن قهرمانها و شخصیتهای مختلف ملت تورک، قربانی دادن برای گؤک تانری و الهه های مربوط به آبهای سطحی و آتش و…(مثل آناهیتا که در دوره امپراطوری مادران –آنا خاقانلیقی- در عصر سنگ به وجود آمده بود)، تجدید عهد و پیمان با خالق هستی بخش و الهه های مربوط به آب – آتش و..
از چیزهایی در سفره هفت سین می گذارند می توان از سمنو نام برد. سمنو تنها به معنای سرسبزی و طراوت نیست بلکه به معنای برکت نیز می باشد. سمنو به عنوان لذیذ ترین غذا در عید نوروز می باشد. و بعد از طبخ، آن را در میان خویشاوندان و همسایه ها تقسیم می کنند سمنو در میان ملت تورک به عنوان عامل تداوم بخش نسلها شناخته می شود. در نمونه هاي باقي مانده از ادبيات شفاهي يا فلكلور ، اشعار و داستان هاي بسياري وجود دارد كه به طور مستقيم يا غير مستقيم، نوروز و ايام آن نقش مهمي در روند ماجرا ايفا مي كنند. رسمی است که در زمان نوروز سمنو را در میان زنانی که دارای اولاد نمی شوند می گردانند و می گویند: “آی بونو گؤیردن تانری، بو گلینی ده گؤیرت، آرزوسونا کاما یئتیر. مطلبینه، مورادینا چاتدیر. عهدینی اومیدینی بیتیر” (ترجمه: ای خدایی که این سمنو را بارور کردی این عروس را هم بارور کن، آرزویش را اجابت کن، به خواسته اش برسان، به امیدی که دارد برسان)


مراسم سمنو نیز در آذربایجان اجرا می شود. و در مورد آن ترانه و ماهنی خوانده می شود و متناسب با آن رقص نیز اجرا می شود.


پس از دوره صفويه در زمان افشاريه و قاجاريه نوروز همچنان گرامی و محترم ماند و حکومت ها نه تنها سر ستيز با آن نداشتند بلکه در رونق آن سعی می کردند.

[LaDy Ds DeMoNa]

مراسم چهارشنبه سوری



مراسم چرشنبه آخشامی (چهارشنبه سوری) از مراسمات کهن آذربایجان می باشد که در اسفند ماه آن را اجرا می کنند. بنا به اعتقادات کهن تورکان نسبت به آب و آتش و.. در این ماه ما با چهارشنبه مختلفی از جمله “سو چرشنبه سی” ، “اود چرشنبه سی” و… مواجه بودیم ولی در حال حاظر ما عموما شاهد اود چرشنبه سی (چهارشنبه آتش) هستیم.



“شال ساللاماق” يا «باجالئق» از جمله سنت‌هاي قديمي آذربايجاني‌ها در چهارشنبه‌ي آخر سال محسوب مي‌شود.



جوانان و نوجوانان آذربايجاني با برداشتن شال يا توبره‌اي در چهارشنبه سوري خود را براي اجراي اين رسم قديمي آماده مي‌كنند و اغلب با تاريكي هوا به خانه‌ي دوست و آشنا و فاميل و حتا ديگران مي‌روند و شال خود را آويزان مي‌كنند؛ به طوريكه ديده نشوند.
در گذشته اكثر خانه‌ها در سقف دريچه‌اي براي تهويه داشتند و معمولا شال از آن قسمت آويزان مي‌شد؛ تا صاحبخانه هديه‌اي را در آن بپيچد. اما امروزه اين رسم حالتي ديگر يافته است. براي مثال در را مي‌كوبند و وقتي صاحبخانه در را باز كرد بدون ديده شدن بخشي از شال را به داخل خانه در حاليكه‌ي گوشه‌ي شال را در دست دارند، در را به روي صاحب‌خانه مي‌بندند و بعد از گرفتن هديه شال را برداشته فرار مي‌كنند.
هديه‌ي گذاشته شده در داخل شال مي‌تواند چيزهاي مختلفي باشد كه از آن جمله مي‌توان به انواع شيريني و آجيل چهارشنبه سوري و ميوه و … اشاره كرد.
شهريار نيز در اثر ماندگار حيدربابايه سلام خود به اين آيين سنتي اشاره داشته است:
بايرامي دي گئجه قوشي اوخوردي
آداخلي قئز بيك جورابين توخوردي
هر كس شالئن بيرباجادان سوخوردي
آي نه گوزل قايدادي شال ساللاماق
بيك شالئنا بايراملئقئن باغلاماق
شال ايسته‌ديم منده ائوده آغلادئم
بيرشال آلئب تئز بئليمه باغلادئم
غلام گيله قاشدئم شالي ساللادئم
فاطمه خالا منه جوراب باغلادي
خان ننه‌مي يادا سالئب آغلادي


آذربايجاني‌ها چهارشنبه آخر سال را جشن مي‌گرفتند



در دهه‌هاي گذشته ساكنان شهرها و روستاها، چهار چهارشنبه اسفندماه را جشن مي‌گرفتند و براي هر يك نامي داشتند كه امروزه فقط شاهد برگزاري جشن آخرين چهارشنبه سال هستيم.
برطبق سنت‌هاي قديم چهارشنبه اول را ”چيله قووان يا يالانچي چارشنبه يا قره چارشنبه” دومين چهارشنبه را ”كول چارشنبه” سومي را ”‌موشتولوق چي” و چهارمي را ”آخرچهارشنبه” مي‌گويند.
زنان ترك چند روز قبل از چهارشنبه آخر سال به بازار مي‌روند و براي سال جديد آيينه، كوزه سفالي، لباس نو و همچنين تنقلاتي از قبيل نخود، كشمش،‌ مغز گردو و بادام و غيره را خريداري مي‌نمايند.
در شب چهارشنبه گروهي از جوانان در كوچه‌ها يا پشت‌بام منازل خود مخصوصا در روستاها اقدام به افروختن آتش مي‌كنند و سپس از روي آن پريده و مي‌گويند:
”اتيل باتيل چارشنبه
بختيم آچيل چارشنبه
باش آغديم ديش آغديم
بوردا قالسين”
بعد از آن مراسم شال‌اندازي و به عبارت محلي ”شال ساللاماق” يا ”‌كجاوه ساللاماق” و يا ”بئلي بئلي” آغاز مي‌شود.
كجاوه ظرفي سه گوش و مثلثي شكل از جنس حلبي بوده و به جاي شال مورد استفاده قرار مي‌گرفت.
در اين مراسم جوانان به پشت بام منازل دوستان و آشنا و همسايگان رفته و از مقابل پنجره‌ها يا روزنه پشت بام اتاق‌ها شال و دستمال خود را به نيت و آرزويي كه در سر دارند روانه پايين مي‌كنند.
صاحبخانه طبق رسم معمول مقداري تنقلات يا پول، يكي دو دانه سيب سرخ يا تخم ‌مرغ ب پز شده كه در ميان پوست پياز آن را به رنگ سرخ در اورده‌اند را داخل شال گذاشته و با دعاي خير وتكان دادن شال يا ريسمان دستمال ان‌ها را روانه مي‌كنند.
در همين شب گروهي از دختران دم بخت و آرزومند از روزنه بام‌ها يا كنار پنجره‌ها به فال گوش ايستاده و بعضي نيز بر سر چهار راه ها مي‌آيستند تا به صحبت‌هاي عابرين گوش داده و نيت و حاجت خود را با توجه به گفته‌هاي آن‌ها تفسير و تعبير نمايند.
صبح روز چهارشنبه دم دماي طلوع آفتاب مردم شهرها و روستاها از بزرگ گرفته تا افراد كوچك، دسته دسته بر سر انهار و چشمه‌سازها رفته و ضمن شادي سه يا هفت بار از روي آب مي‌پرند و براي خود در سال جديد آرزوي سلامتي مي‌كنند.
گروهي نيز با اعتقاد بر اين كه آب‌ها هنگام تحويل سال از نو متولد مي‌شوند، كوزه‌هاي كهنه خود را شكسته و كوزه‌هاي تازه را با آب پر مي‌كنند تا بعدا در سال جديد به كنج اتاق‌ها بپاشند يا در مشك بريزند يا چايي دم كنند و به اين ترتيب ضمن دور كردن قضا و قدر الهي براي آنها در سال جديد مايه بركت باشد. امروزه با ارتباطات اجتماعي مردم با يكديگر و تغييرات فرهنگي كه در جوامع شهر و روستايي به وجود آمده، مراسم شال‌اندازي و آب پر كردن كوزه‌ها تا حدودي رنگ و روي خود را باخته و به دست فراموشي سپرده شده است

[LaDy Ds DeMoNa]

آداب و رسوم فعلی در نوروز:





خانه تکانی


خانه تکانی از دیگر آئین‌های نوروز است. ده پانزده روز مانده به نوروز خانه تکانی شروع می‌شود. در این آئین، همه وسایل خانه گردگیری و شستشو می‌شود و پاک و پاکیزه می‌گردد.

چنان زوایای خانه را می روبند که اگر تا یک سال دیگر هم آن زوایا از چشم خانم خانه پنهان بماند یا فرصت پاکیزه سازی آنها به دست نیاید، قابل تحمل باشد.


وسواس برای این پاکیزه سازی تا به حدی است که در و دیوار خانه اگر نه هر سال، هر چند سال یکبار نقاشی می‌شود.


پس از خانه تکانی، نوبت سبزه کاشتن می‌شود. مادران حدود یک هفته مانده به نوروز، مقداری گندم و عدس و ماش و شاهی در ظرف‌هایی زیبا می ریزند و خیس می دهند تا آهسته آهسته بروید و برای سفره نوروزی آماده گردد.




کارت شادباش



کاری که پس از شکل گیری روش‌های جدید ارتباطی مانند نامه‌نگاری، یا شکل جدیدتر آن نامه‌های الکترونیکی رواج یافته، ارسال کارت شادباش است؛ یک هفته پیش از آغاز سال نو، زمان ارسال کارت‌های شادباش فرا می‌رسد، فرستادن کارت شادباش برای همه دوستان و آشنایان، و اقوامی که در دیگر کشورها یا شهرها زندگی می‌کنند، البته کاری پسندیده است، امروزه و بعد از رواج تلفن بیشتر به یک تلفن برای گفتن تبریک سال نو پس از تحویل سال بسنده می‌کنند.





دید و بازدید



دید و بازدید رفتن تا پایان روز ۱۲ فروردین ادامه دارد. اما معمولاً در همان صبح نوروز به دیدن اقوام نزدیک، مانند پدر و مادر، پدر بزرگ و مادر بزرگ، پدر و مادر زن یا شوهر، عمه، عمو، خاله، دائی و… می روند.



روزهای بعد نوبت اقوام دورتر فرا می رسد و سر فرصت به دیگر اقوام و دوستان سر می زنند و دیدارها تازه می‌کنند. حتی اگر کسانی در طول سال به علت کدورت‌هایی که پیش آمده از احوال پرسی یکدیگر سر باز زده باشند، این روزها را فرصت مغتنمی برای رفع کدورت می شمارند و راه آشتی و دوستی در پیش می گیرند.





مسافرت نوروزی





از آنجا که مدارس در ایام نوروز تا ۱۴ فروردین تعطیل است، فرصت خوبی برای سفر کردن به دست می‌آید. پس گروه کثیری از مردم به شهرهای دیگر و نقاط خوش آب و هوا ی کشور که در ایام نوروز از آب و هوای معتدل برخوردار است، سفر می‌کنند. اما این سفرها نیز خالی از دید و بازدید نیست. مردم به دیدار یکدیگر می روند و دیگران را به شام و ناهار دعوت می‌کنند. سفرهای زیارتی نیز که از دیرباز مرسوم بوده، همچنان رونق دارد. به این معنی که عده زیادی شب عید به قم یا مشهد می روند و پس از یکی دو روز به خانه و کاشانه خود باز می گردند.


طبیعت گونو(سیزده بدر)




روز سیزدهم فروردین مردم به دامن طبیعت رفته و به بازی و گردش می پردازند. در عهد باستان عدد سیزده همچنین روز سیزدهم (سیزده فروردین) نحس و بدشگون شمرده می‌شد به همین دلیل مردم در این روز به دامن طبیعت پناه می‌برند.