خلاصه :
يکي از پيش بيني‌هايي که در مورد فناوري نانو در دنيا وجود دارد، نياز به دو ميليون شغل مستقيم و حدود پنج ميليون شغل وابسته به فناوري نانو بين سال‌هاي 2015 تا 2020 است. از سويي، در چشم انداز توسعه ي فناوري نانو در ايران اين گونه ديده شده است که کشور ما بايد حدود يک درصد از بازار جهاني فناوري نانو را در اختيار داشته باشد.
يکي از پيش بيني‌هايي که در مورد فناوري نانو در دنيا وجود دارد، نياز به دو ميليون شغل مستقيم و حدود پنج ميليون شغل وابسته به فناوري نانو بين سال‌هاي 2015 تا 2020 است. از سويي، در چشم انداز توسعه ي فناوري نانو در ايران اين گونه ديده شده است که کشور ما بايد حدود يک درصد از بازار جهاني فناوري نانو را در اختيار داشته باشد.
با يک محاسبه‌ي سرانگشتي - و البته نه چندان علمي و دقيق- مي‌توان گفت ايران در يک بازه‌ي ده ساله بايد حدود 20هزار شغل در حوزه فناوري نانو داشته باشد.
اين موضوع از چند وجه قابل بحث است؛
• ميزان سرمايه‌گذاري دولتي و خصوصي و به تبع آن، پتانسيل لازم در شرکت ها، پارک‌هاي فناوري و مراکز رشد فناوري؛
• تعداد و تنوع رشته‌هاي دانشگاهي و استادان مرتبط با اين حوزه؛
• حجم و گستردگي آموزش در سطوح قبل از دانشگاه؛
• حجم و کيفيت اطلاع رساني و تبليغات عمومي.
اما يکي از مهم‌ترين وجوه در بحث شغل و نيروي انساني فعال در زمينه فناوري نانو، سطح کيفي اين نيروهاست. به هر حال، چه کم و چه زياد، هر سال تعدادي نيروي کار و شغل مرتبط با فناروي نانو در ايران ايجاد مي‌شود. طبيعتاً در کنار شاخص‌هاي کمّي براي اندازه‌گيري ميزان تحقق اهداف در اين زمينه، بايد پارامترها و شاخص‌هاي کيفي براي ارزيابي نيروها و صاحبان مشاغل نانو مورد توجه قرار گيرد.
به طور خلاصه، بايد ببينيم يک نيروي کار که بناست در زمينه‌ي فناوري نانو فعاليت کند، بايد چه ويژگي‌هاي خاصي داشته باشد. در اين زمينه، مطالعاتي انجام شده است –البته نه در ايران_ که نتايج يکي از آنها در سايت ستاد فناوري نانو (www.nano.ir) منتشر و خلاصه‌اي از آن در صفحات ---- تا ---- اين شماره از ماهنامه فناوري نانو آمده است.
نتايج کلّي اين مطالعات به اين صورت است که، متخصصان و صاحبان مشاغل مرتبط با فناوري نانو بايد:
• اطلاعاتي از مباحث مديريتي ازجمله تأمين مالي، بيمه و سرمايه‌گذاري ريسک‌پذير داشته باشند؛
• با مباحث مالکيت فکري – به طور خاص با موضوع ثبت پتنت – آشنا باشند؛
• اطلاعات پايه در حوزه‌هاي مواد، زيست‌شناسي، شيمي و فيزيک داشته باشند؛
• مهارت‌هاي کار تيمي و گروهي را بياموزند؛
• با مباحث ايمني کار کردن با نانومواد آشنا باشند؛
• تجهيزات اندازه‌گيري در مقياس نانو و چگونگي کار کردن با آنها را بشناسند؛
• مهارت‌هاي زباني براي ارائه نتايج دستاوردهاي علمي خود را داشته باشند.
البته بايد اشاره کنيم که بنا نيست همه‌ي متخصصان، اين مهارت‌ها را در يک سطح داشته باشند، ولي آشنايي با آنها براي همه لازم است.
حال ببينيم وضعيت آموزش تخصصي نانو در ايران چگونه است. در يک نگاه بسيار اجمالي اين‌گونه ديده مي‌شود که:
• از سال 84 به بعد برخي دانشگاه‌هاي کشور، فناوري نانو را در سطح کارشناسي ارشد و دکتري آموزش مي‌دهند. ولي اين رشته مشابه ساير رشته‌ها و بدون درنظر گرفتن ملاحظات خاص آن، از جمله جنبه‌هاي نوآورانه و بين‌رشته آن تدريس مي‌شود و فارغ التحصيلان رشته فناوري نانو، بجز مباحث تخصصي گرايش خود، ساير مهارت‌هاي مورد اشاره در بالا را نمي‌آموزند.
• سمينارهاي آموزش مباحث مديريتي در شبکه شرکت‌هاي فناور ينانو به صورت غير ساختارمند و براي مديران و کارشناسان تعداد معدودي شرکت مرتبط با اين شبکه (حدود 20 شرکت) برگزار مي‌شود. در اين سمينارها مباحثي همچون مالکيت فکري، ارزيابي فناوري، قانون تجارت و مباحث حقوقي مطرح مي‌شود.
• شبکه آزمايشگاهي فناوري نانو، کارگاه‌هاي آموزش کار با تجهيزات نانو را به صورت تقريباً مستمر ولي براي تکنسين‌ها و کارشناسان حدود 40 آزمايشگاه عضو خود برگزار مي‌کند. اين شبکه براي استفاده ديگران از اين کارگاه‌ها، معمولاً فيلم دوره‌ها را در اختيار متقاضيان قرار مي‌دهد.
• واحد مالکيت فکري ستاد فناوري نانو تاکنون سمينارها و دوره‌هاي آموزش مباحث مالکيت فکري را براي کارشناسان چند دفتر خدمات مالکيت فکري برگزار کرده است و برخي شرکت‌ها و مؤسسات آموزشي، دوره‌هايي را به صورت غير هدفمند در دانشگاه‌ها اجرا کرده‌اند.
• کارگروه توسعه منابع انساني ستاد فناوري نانو در حاشيه همايش‌هاي دانشجويي فناوري نانو، با کمک شبکه شرکت‌ها و واحد مالکيت فکري، سمينارهاي آموزش مهارت‌هاي کسب و کار و مباني مالکيت فکري را براي دانشجويان برگزار مي کند. اکنون طرحي در اين کارگروه در دست بررسي است که در صورت تصويب، دانشجوياني که از حمايت مالي ستاد برخوردار مي‌شوندملزم به حضور در حداقل يک سمينار آشنايي با مفاهيم مالکيت فکري خواهند شد.
• تقريباً هيچ دوره‌ي مستمر و مشخصي در زمينه مباحث ايمني کار با نانومواد در کشور برگزار نمي‌شود، مگر مباحث بسيار کلّي و عمومي که در سمينارهاي آشنايي با فناوري نانو براي مخاطب غير تخصصي ارائه مي‌شود.
• برخي مباحث اوليه در مورد ماهيت بين‌رشته‌اي فناوري نانو، کار تيمي و تجهيزات اندازه‌گيري در باشگاه دانش آموزي نانو براي دبيران و دانش آموزان تدوين و آموزش داده مي‌شود.

با مقايسه شرايط مطلوب و شرايط موجود، مي‌توان چند راهکار زير را پيشنهاد داد:
• وزارت علوم تحقيقات و فناوري به عنوان متولي آموزش تخصصي در کشور، سرفصل رشته فناوري نانو – در گرايش‌هاي مختلف – را مورد بازبيني قرار دهد. در اين بازبيني نياز است ملاحظات خاص اين فناوري ازجمله مهارت‌هاي بين‌رشته‌اي و جنبه‌هاي نوآورانه آن مورد دقت قرار گيرد. البته با رويکردي که در سال‌هاي اخير براي ايجاد رشته‌هاي جديد و بين‌رشته‌اي در اين وزارت خانه به وجود آمده است، نياز است اين دقت نظر و احياناً بازبيني در ساير رشته‌هاي جديد نيز صورت پذيرد. واضح است که ورود به حوزه‌هاي بين‌رشته‌اي و موفقيت در اين زمينه، صرفاً با تغيير نام رشته‌هاي موجود و ايجاد تغييرات جزئي، صورت نخواهد گرفت.
• به صورت کلّي لازم است ستاد فناوري نانو در آيين نامه‌هاي حمايتي خود، شرايطي را به وجود آورد که لااقل آن عده از فارغ التحصيلان فناوري نانو که قصد ادامه فعاليت شغلي در اين حوزه را دارند، آموزش‌هاي حداقلي را به صورت هدفمند و مستمر دريافت کنند. براي اين منظور:




o بخش حمايت از شرکت‌هاي نوپاي مستقر در مراکز رشد، مي‌تواند آموزش هدفمند براي شرکت‌هاي مبتني بر فناوري نانو در اين مراکز را مورد حمايت قرار دهد. o شبکه شرکت‌ها بهتر است رويکرد گسترش توزيع اطلاعات آموزشي را در پيش بگيرد و خدمات خود را به چند شرکت معدود مرتبط با شبکه محدود نکند. o کميته استانداردسازي فناوري نانو، براي آموزش مباحث ايمني منتظر تصويب نهايي استانداردهاي بين المللي در اين زمينه نماند و آموزش‌هاي حداقلي را براي افراد و شرکت‌هاي مرتبط با موضوع در دستور کار خود قرار دهد. o کارگروه ترويج و آموزش عمومي ستاد فناوري نانو، با کمک رسانه ها، بستر فکري لازم براي تقويت آموزش تخصصي را در جامعه علمي کشور فراهم کند.

اين مقاله در ماهنامه شماره 144 به چاپ رسيده است

 ستاد ويژه توسعه فناوري‌نانو