ترکی خلجی ، یادگاری از ترکی باستان

[پیمان هادی فرکوش]

زبان خَلَجی یکی از زبانهای آلتایی از شاخه ترکی است و ادامه گویش ترکی باستانی آرغو است. مردم خلج از تبار ترک و یا ترک زبان هستند. خلجها

بیشتر در غزنین افغانستان و استان مرکزی ایران ساکن بوده و هستند. امروزه زبان خلجی در معرض انقراض قرار دارد و جای خود را بین نسل جدید

خلجی‌ها به فارسی داده است. نسل جدید تنها در حد درک مطلب با این زبان آشنائی دارند و دیگر در میان خود از این زبان استفاده نمی‌کنند.بر اساس

آمار سایت اتنولوگ تعداد گویش وران زبان خلجی در ایران ۴۲٫۱۰۰ نفر می‌باشد.

ویژگی‌های زبان خلجیبه نظر پرفسور گرهارد دورفر (Gerhard Doerfer) مهم‌ترین ویژگی زبان ترکی خلجی در آن است که بسیاری از ویژگی‌های

ترکی باستان را در آواها حفظ کرده‌است؛ به عنوان مثال حرف «ه» که از دوران پروتو تؤرک باقی مانده و قبلاً هم «پ» بوده‌است. بنابراین ترکی خلج از

ترکی قدیم یعنی زبان گؤک تؤرک‌ها (=اشاره به امپراطوری گؤک تؤرک در زمان باستان بمعنی ترکان آسمانی) که درکتیبهٔ اورخان باقی مانده‌است،

قدیمی‌تر است. همچنین پرفسور دورفر با مشاهدهٔ پاره‌ای ویژگی‌های مشترک ترکی خلجی و ترکی قدیم آرغو به این نتیجه رسیده‌است که خلج‌های

مرکز ایران فرزندان همان آرغوها هستند.

ویژگی‌های این زبان بدین صورت است:۱.صدای(د) به مشابه ترکی باستانی در ترکی خلجی نیز باقی مانده و به (ی) تبدیل نشده؛ مانند:هاداق (آیاق=پا)/

هادوری (آیری=جدا)/ اودانماق (اویانماق= بیدار شدن). این عدم تغییر در صدا در زبانهای ترکی موجود فقط در ترکی تووا در جنوب سیبری باقی

مانده‌است.
۲.حرف (ی) در اکثر کلمات باقی مانده و از بین نرفته‌است؛ مانند: ییل(ایل=سال)، یپلیک (ایپلیک = طناب).

۳.حروف (ق) و (گ) مانند گذشته باقی مانده‌اند و از بین نرفته‌اند؛ مانند: سیچقان (سیچان = موش)، تاووشقان /تؤوشقان (دؤوشان = خرگوش)، یونگ

(یون = پشم)، قیسقه (قیسسا = کوتاه)، کورگئگ (کوره ک = پارو).

۴.در انتهای بسیاری از کلمات هنوز کسره و فتحه استفاده می‌شود و به (ایی) تغییر نکرده‌است؛ مانند: تیشه (دیشی = مونث)، تره (دری = پوست) آلتا

(آلتی = شش).

۵.در ترکی خلجی به جای کلمه (ده ییل یا ده ییر) به معنای (نیست) مانند ترکی قدیم از کلمه (داغ یا دَق) استفاده می‌شود.

۶.صامتها (کوتاه، بلند، دیفتونگ) هنوز به شکل ترکی باستانی باقی مانده، در حالی که در اکثر زبانهای ترکی این صامت‌ها کوتاه یا نسبت به قبل کوتاه‌تر

شده‌اند؛ مانند:اوون (اون = دَه)، هئو (ائو= خانه) کؤز (گؤز = چشم)، قول (قُل = بازو)، یورقان (یُرقان = لحاف).

۷. «ه» اول کلمات از دوران ترکی مادر (قبل از ترکی قدیم قرون ۷-۶م) باقی مانده، در حالی که در سایر زبانهای ترکی بسیار نادر است؛ مثلاً هاز(آز =

کم)، هاقاچ (آقاج = درخت)، هوزوم (اؤزؤم = انگور)، هئو (اِئو = خانه)، هوچاق (اوجاق)، هتک (اتک = دامن).

۸.حرف(ک)نیز در اول بسیاری از کلمات باقی مانده و به (گ)تبدیل نگردیده‌است؛ مانند:کؤن / کین (گؤن=آفتاب، روز)، کئچه (گئجه = شب)، کؤرمک

(گؤرمک = دیدن)، کؤز/کئز (گؤز=چشم).

۹.دیگر ویژگی زبان خلجی وجود حرف (ت) در اول کلمات به جای حرف (د) است؛ مانند:تیل (دیل = زبان)، تیش (دیش = دندان) تؤش (دوش = سینه)،

تیرناق (دیرناق = ناخن)، تیز (دیز= زانو)، تؤرت (دؤرت=چهار).

۱۰.در وسط کلمات حرف (غ) به صورت (ق) تلفظ می‌شود؛ مانند:بوقاز (بوغاز= گلو).

۱۱.کلماتی که در ترکی آذربایجانی به (خ) ختم می‌شوند، در خلجی به (ق) ختم می‌شوند؛ مانند: توق (توخ = سیر)، قولاق (قولاخ = گوش)، بارماق (بارماخ

= انگشت)، تورپاق (تورباخ = خاک)، اوزاق (اوزاخ = دور).

۱۲.در ترکی خلجی پسوند مفعولٌ عنه (از) مانند ترکی قدیم (دا) یا (ده) است، در حالی‌که در ترکی امروزی، (دان) و (دن) است؛ مثال: بیز او بؤز سودا

ایچتیک. (ما از آن آب خنک نوشیدیم). نئرده کئلی یورین؟ (از کجامی آیی؟).

۱۳.حرف (نی) ترکی قدیم که در ترکی اوغوز و بسیاری لهجه‌های دیگر به (ی) تبدیل شده، در ترکی خلج مانند ترکی قدیم آرگو به (ن) تبدیل شده‌است.

مانند: کؤن / قؤن = گوسفند که در ترکی قدیم، کُنی / قُنی و در ترکی امروزی کُیون و در زبان آذربایجانی قُیون گفته می‌شود.