خواب و رويا در شاهنامه فردوسي ( قسمت اول )

[AreZoO]

خواب و رويا در شاهنامه فردوسي

بخش اول :

رويا در شاهنامه، ابزار شناخت شهودي وسيله اي براي ادراك ماوراي طبيعي ا ست

1. اهميت خواب و رويا

در همه فرهنگ‌ها (اعم از شرقي و غربي، قديم و جديد، ديني و سكولار) و نيز در همه اديان و مذاهب (اعم از آريايي و سامي ‌و خاور دور)، طبيعت خواب و خواب ديدن و دنياي پر رمز و راز رويا، پيوسته توجه بسياري از انسان‌ها را - از خواص و عوام - به خود جلب كرده و بخش بزرگي از فرهنگ، اساطير، اعتقادات ديني و ادبيات هر سرزمين را به خود اختصاص داده است. از روزگاران كهن تا امروز، انديشه‌هاي گوناگون و باورهاي متفاوت در باره خواب و رويا، روان بوده است. در فلسفه غرب برابر نظريه‌هاي فيلسوفان يونان، «نفس ناطقه» در بعضي احوال و ازمان به مرتبه روحاني خود و اصل و متصل مي‌شود. به قول سقراط، رويا صداي وجدان انسان است؛ بايد آن را درست دانست و از آن اطاعت كرد. به قول ارسطو ، عقل فعال = «عقل كلي» در روياي صادقه، صورتي از حقايق را به «عقل جزئي» نائم ارائه يا القا مي‌كند. در فلسفه شرق نيز، رويا حاصل فاصله گرفتن روح از حواس ظاهري و ميل آن به قواي باطني است، به اين معني كه انسان گاهي در عالم خواب به ادراك حقايق هستي و وقايع آينده موفق مي‌شود و از اين رهگذر، به ادراك و معرفت شهودي دست مي‌يابد. اين احوال اگر در عالم بيداري و هشياري روي دهد، به آن «مكاشفه» مي‌گويند و اگر در عالم خواب طبيعي پيش آيد، در صورتي كه شفاف باشد، «روياي صادقه» است و در صورتي كه ضعيف و مبهم باشد، پيام آن بايد با تفسير و تجزيه و تحليل (تعبير)، روشن شود. به قول ابن سينا، قوه متخيله در حالت خواب، به عالم قدس متصل مي‌شود و از طريق حس مشترك =( بنطاسيا) به كشف و الهام نايل مي‌گردد. شيخ شهاب الدين سهروردي نيز در مقوله خواب و روياي صادقه، نظري موافق و مطابق ابن سينا دارد. جالب است كه در رساله‌هاي رمزي اين هر دو فيلسوف بزرگ نيز كه به سير و سلوك روح بشر در مراتب و منازل عرفاني اختصاص دارد، ارتباط عقل جزئي سالك با عقل فعال يا پير و مرشد معنوي و يا فرشته حامي‌هميشه در حالت خواب اتفاق مي‌افتد. اين چنين خوابي ا ست كه به قول مولانا از بيداري بهتر است:

بس عجب در خواب روشن مي‌شود
دل درون خواب، روزن مي‌شود

گذشته از ادبيات فلسفي و عرفاني، در حوزه ادبيات حماسي نيز خواب‌هاي اهورايي يا روياهاي صادقه، تمهيدي فراحسي و متافيزيكي است كه قهرمانان حماسه را ياري مي‌دهد و از رهگذر ضمير ناخودآگاه، به رخدادهاي آينده رهبري مي‌كند و به آنان هشدار مي‌دهد. نوشتار حاضر، نگرش فردوسي در شاهنامه را به خواب‌هاي اهورايي و روياهاي صادقه بررسي مي‌كند.

در شاهنامه، رويا، اساس بسياري از جنگ‌ها، قتل‌ها، ازدواج‌ها، كنش‌ها و واكنش‌هاست و اغلب رويدادهاي مهم پيش از آنكه در عالم خارج، واقع شود، در عالم رويا به شاهان و پهلوانان ظاهر شده است. فردوسي در مجموع سي و چهار بار در شاهنامه از خواب و رويا سخن در ميان آورده است؛

2. نگرش فردوسي به رويا


فردوسي در شاهنامه، مكرر روياي صادقه يا خواب اهورايي را پنجره اي به جهان غيب و ابزاري براي شناخت غير محسوس شناسايي مي‌كند. براي نمونه، در گزارش زندگاني خسرو انوشيروان در همان سرآغاز داستان «خواب ديدن نوشين روان و به درگاه آمدن بوذرجمهر» قبل از سخن گفتن از خواب معروف انوشيروان كه تعبير آن موجب بركشيده شدن بزرگمهر شد، در باره اهميت خواب مي‌گويد:
نگر خواب را بيهده نشمري يكي بهره دانش ز پيغمبري به ويژه كه شاه جهان بيندش روان درخشنده بگزيندش ستاره زند راي با چرخ ماه سخن‌ها پراكنده گردد به راه روان‌هاي روشن ببيند به خواب همه بودني‌ها چو آتش در آب

مفهوم بيت نخستين، آن است كه رويا يكي از «بهره»ها =(بخش‌ها) نزول وحي به پيامبران است. مفهوم بيت سوم آن است كه ستارگان آسمان با «چرخ ماه» (افلاك) كه به عقيده قدما داراي نفس مجردند، در باره سرنوشت مردم روي زمين و پيشامدهاي آينده جهان، راي زني مي‌كنند و بعد روان‌هاي روشن و نفوس نوراني (بويژه پيامبران، شاهان و پهلوانان) در حال خواب، آنچه را كه ستارگان و عقول فلكي از آن آگاهي دارند، در عالم رويا مشاهده مي‌كنند و بدين گونه از آينده باخبر مي‌شوند. به عبارت ديگر اكثر رويدادها و تحولات مهم زميني، پيش از آنكه در عالم خارج صورت وقوع يابند، براي كساني كه در حال خواب به جهان برين متصل شوند، به گونه اي نمادين و سمبوليك مجسم مي‌شوند. لذا رويا در نظر فردوسي (همچنان كه نه تنها در اغلب اديان و مذاهب بلكه در فلسفه يوناني و مخصوصا در نظر سقراط و افلاطون نيز) دريچه اي به عالم غيب است.
در اغلب موارد، رويا در شاهنامه وسيله اي براي غيب گويي شناخته شده است. براي نمونه يزدگرد سوم، آخرين پادشاه ساساني در نامه اي كه به ماهوي سوري و مرزبان خراسان نوشته است، از خواب انوشيروان در خصوص حمله تازيان به ايران چنين ياد كرده است:
كه نوشين روان ديده بد اين به خواب كز اين تخت بپراكند رنگ و تاب چنان ديد كز تازيان صد هزار هيونان مست و گسسته مهار گذر يافتندي به اروند رود به چرخ زحل برشدي تيره دود... كنون خواب را پاسخ آمد پديد ز ما بخت گردون بخواهد كشيد شود خوار هر كس كه بود ارجمند فرومايه را بخت گردد بلند پراكنده گردد بدي در جهان گزند آشكارا و خوبي نهان
3. گزارش موردي روياها در شاهنامه


در شاهنامه، رويا، اساس بسياري از جنگ‌ها، قتل‌ها، ازدواج‌ها، كنش‌ها و واكنش‌هاست و اغلب رويدادهاي مهم پيش از آنكه در عالم خارج، واقع شود، در عالم رويا به شاهان و پهلوانان ظاهر شده است. فردوسي در مجموع سي و چهار بار در شاهنامه از خواب و رويا سخن در ميان آورده است؛ از جمله: خواب كيخسرو، خواب‌هاي سام (دو خواب)، خواب گشتاسب، خواب بابك نياي اردشير (دو شب پياپي)، خواب كتايون (دختر قيصر و مادر اسفنديار)، خواب رودابه، خواب كيقباد، خواب افراسياب، خواب طوس، خواب سياووش، خواب پيران، خواب گودرز، خواب جريره (مادر فرود)، خواب ضحاك، خواب رستم، خواب‌هاي كيد هندي (دو خواب)، خواب بهرام چوبين (دو خواب)، خواب انوشيروان و سرانجام خواب خود فردوسي.
روياهاي ذكر شده در شاهنامه را به سه دسته مي‌توان تقسيم كرد: اول روياهاي دوران اساطيري، دوم روياهاي دوران تاريخي، سوم روياهاي عصر فردوسي و به اختصاص روياي شخص فردوسي.

[AreZoO]

رویاهای دوران اساطیری

خواب و رویا در شاهنامه فردوسی

قسمت دوم :


در اساطیر ایرانی، رویا به زبان نمادین و سمبولیك از آینده خبر می‌دهد. در بخش اساطیری شاهنامه، آفتاب نماد تولد، ابر نماد سروش، باز نماد قدرت و سلطنت، كوه آتش، نماد آتش افروزی و جنگ است. از میان سی رویایی كه در بخش اساطیری شاهنامه ذكر شده است، ما یازده رویا را در اینجا گزارش می‌كنیم:

خواب گشتاسب

گشتاسب، پیش از رسیدن به پادشاهی، سلطنت خود را به خواب می‌بیند و آن را برای همسرش كتایون نقل می‌كند:
چنین داد پاسخ كه من بخت خویش / بدیدم به خواب افسر و تخت خویش

خواب كید

كید (پادشاه هند در زمان فتوحات اسكندر مقدونی) چندین شب متوالی صحنه خاصی را مكرر به خواب می‌بیند كه:
یكی شاه بد هند را، كید نام خردمند و بینادل و شادكام دمادم به ده شب پس یك دگر همی‌خواب دید، این شگفتی نگر
كید تمام حكیمان را گرد كرد و از ایشان انجمنی ساخت تا خواب او را تعبیر كنند، ولی كسی از عهده تعبیر آن برنیامد تا آنكه مهران، آن را تعبیر كرد و گفت كه اسكندر با سپاهی به هند حمله خواهد كرد و تنها راه نجات، آشتی و صلح با اسكندر از طریق اهدای دختر، فیلسوف، پزشك و قدح خاص شاه به اسكندر است:
چو بشنید مهران ز كید این سخن بدو گفت از این خواب دل برمكن نه كمتر شود بر تو نام بلند نه آید بر این پادشاهی گزند
خواب سام

در داستان زال، سام (نیای رستم) مردی هندو را سوار بر اسب به خواب می‌بیند كه به او مژده تولد فرزندی می‌دهد و سام پس از بیداری رویای خود را برای موبدان نقل می‌كند:
چو بیدار شد، موبدان را بخواند وزین در سخن چند گونه براند بدیشان بگفت آنچه در خواب دید جز آن هرچه از كاردانان شنید
هنگامی‌كه زال متولد می‌شود، چون سپید موی است، سام او را در البرزكوه رها می‌كند و پس از آن شبی در خواب می‌بیند كه فرزندش زنده مانده است. سام از موبدان تعبیر این خواب را می‌خواهد و آنان می‌گویند كه همه جانوران از شیر و پلنگ و ماهی تا حیوانات اهلی، بچه خود را پرورش می‌دهند و به كوه افكندن فرزند، خلاف فرمان ایزد است. لذا سام به كوه می‌رود و فرزند خود را باز می‌یابد.

خواب افراسیاب


هنگامی‌كه سیاوش در بلخ است، سپاه ایران به سرداری رستم، لشكر تورانیان را شكست می‌دهد. افراسیاب كه در آن زمان در سغد به سر می‌برد، در مقام تدارك این شكست، جشنی برای سپاه خود برپا می‌كند تا سپاه خود را آماده جنگی دیگر با ایران كند اما همان شب، كابوسی به خواب می‌بیند كه در بیابان خشك و پر مار خیمه زده است و بر اثر گردبادی سراپرده اش به خطر می‌افتد و سربازانش كشته می‌شوند و خود او اسیر سپاه ایران می‌شود. افراسیاب این خواب را به گرسیوز و وزیرش پیران ویسه باز می‌گوید:
بیابان پر از مار دیدم به خواب / زمین پر ز گرد، آسمان پر عقاب

خواب سیاوش

سیاوش (فرزند كیكاووس) در حالی كه به دلیل بیماری همسرش فرنگیس (دختر افراسیاب) از رفتن نزد افراسیاب پوزش خواسته است، به خواب می‌بیند كه كشته شده است و سراسیمه از خواب بیدار می‌شود و به همسرش فرنگیس می‌گوید:
چنان دیده ام، سرو سیمین به خواب كه بودی یكی بی كران رود آب یكی كوه آتش به دیگر كران گرفته لب آب نیزه روان ز یك سو شدی آتش تیز گرد برافروختی زو سیاوخش گرد سیاوش بدو گفت كان خواب من به جای آمد و تیره شد آب من
تعبیر این خواب، آن است كه در پی عذر خواهی سیاوش از رفتن به دربار افراسیاب، گرسیوز به دسیسه چینی می‌پردازد. سیاوش بر اثر دیدن آن خواب، به سرنوشت محتوم خود پی می‌برد و عاقبت هم در جنگ با افراسیاب كشته می‌شود.

خواب گودرز


گودرز فرزند گشواد كه از پهلوانان بزرگ ایران است، در خواب از وجود كیخسرو (فرزند سیاوش) در توران آگهی می‌یابد:
چنان دید گودرز یك شب به خواب كه ابری برآمد از ایران پر آب بر آن ابر پران خجسته سروش به گودرز گفتی كه بگشای گوش به توران یكی شهریار نو است كجا نام او شاه كیخسرو است سروش در این رویا به شكل ابر در نظر گودرز گشواد نمایان می‌شود و به او مژده می‌دهد كه كیخسرو در توران است. در پی این خبر، گودرز، فرزندش گیو را به توران می‌فرستد تا كیخسرو را برای انتقام گرفتن از افراسیاب به ایران بیاورد.

خواب كیخسرو



هنگامی ‌كه كیخسرو از پادشاهی سر می‌خورد و مدت پنج هفته گریان و خروشان به درگاه خدای می‌نالد، عاقبت سروش را به خواب می‌بیند:
بخفت او و روشن روانش نخفت كه اندر جهان با خرد بود جفت چنان دید در خواب كو را به گوش نهفته بگفتی خجسته سروش كه ای شاه نیك اختر نیك بخت بسودی بسی یاره و تاج و تخت اگر زین جهان تیز بشتافتی كنون آنچه جستی همه یافتی
خواب كتایون

كتایون (دختر قیصر) شوهر آینده خود را به خواب می‌بیند:
كتایون چنان دید یك شب به خواب كه روشن شدی كشوری آفتاب یكی انجمن مرد پیدا شدی از انبوه مردم ثریا شدی سر انجمن بود بیگانه ای غریبی دل آزاد فرزانه ای
خواب ضحاك


ضحاك چهل سال پیش از نابودی اش شبی در خواب دید كه سه مرد جنگی، ناگهان در مقابل او پیدا شدند كه او را از دیدن آنها وحشت گرفت. موبدان خواب او را چنان تعبیر كردند كه فریدون سر و تخت او را به خاك خواهد افكند:
چنان دید كز كاخ شاهنشهان سه جنگی پدید آمدی ناگهان دو مهتر یكی كهتر اندر میان به بالای سرو و به فر كیان كمر بستن و رفتن شاهوار به جنگ اندرون گرزه گاوسار
ضحاك در خواب مشاهده می‌كند در حالی كه آن سه سوار طناب به گردن او انداخته اند، او را به كوه دماوند می‌برند:
دمان پیش ضحاك رفتی به جنگ نهادی به گردن برش پالهنگ همی‌ تاختی تا دماوند كوه كشان و دوان از پس اندر گروه
ضحاك از آن پس در خواب می‌بیند كه پادشاهی و تاج و تختش توسط فریدون نابود می‌شود:
كسی را بود زین سپس تخت تو به خاك اندر آرد سر و بخت تو كجا نام او آفریدون بود زمین را سپهری همایون بود
البته این رویای ضحاك به حقیقت می‌پیوندد و كاوه آهنگر به یاری فریدون می‌شتابد و با سپاهی كه از نقاط مختلف ایران جمع می‌كنند، ضحاك را دستگیر كرده و در پشت كوه دماوند به بند می‌كشند.

خواب بابك



بابك پادشاه ایران، به خواب می‌بیند كه پسرش ساسان بر پیلی سوار است. معبران آن را چنین تعبیر می‌كنند كه ساسان به سلطنت خواهد رسید:
كسی را كه بینند زین سان به خواب / به شاهی برآرد سر از آفتاب

خواب پیران ویسه

پیران ویسه، سیاوش را كه به دست افراسیاب در توران بر اثر توطئه به قتل رسیده است، به خواب می‌بیند. سیاوش در عالم رویا به پیران ویسه می‌گوید كه از او فرزندی به نام كیخسرو در توران باقی است و باید او را از توران به ایران آورد تا بر تخت سلطنت بنشیند:
چنان دید سالار پیران به خواب كه شمعی برافروختی ز آفتاب سیاوش بر شمع تیغی به دست به آواز گفتی: نشاید نشست كزین خواب نوشین سر آزاد كن ز فرجام گیتی یكی یاد كن كه روزی نوآیین و جشنی نو است شبی سور آزاده كیخسرو است

[AreZoO]

رویاهای دوران تاریخی

خواب و رویا در شاهنامه فردوسی

قسمت سوم ( پایانی):


از ویژگی‌های رویاهای گزارش شده در بخش تاریخی شاهنامه این است كه اغلب آنها با روایت‌های مندرج در متون حدیث و تفسیر و تواریخ ایران پس از اسلام، همخوانی دارد، به نحوی كه برای پژوهشگر آگاه، رگه‌های تاثیرپذیری گزارش فردوسی از فرهنگ اسلامی ‌در این موارد كاملا آشكار است. در اینجا ما برای نمونه به دو خواب انوشیروان اشاره می‌كنیم:


خواب انوشیروان درباره پیامبر اسلام

فردوسی در شاهنامه خواب مشهور انوشیروان را كه مسلمانان، آن را یكی از معجزات پیامبر اسلام و از«دلایل» و «شواهد» نبوت آن حضرت ثبت كرده اند، نقل می‌كند. این خواب همان است كه در بسیاری متون همچون تاریخ بلعمی و فارسنامه ابن بلخی آمده است كه خسرو انوشیروان، خود در شب ولادت حضرت رسول خواب دید كه كنگره ایوان مدائن به زمین افتاد و نوری از جانب حجاز بتابید كه جهان را روشن ساخت. همان شب، «موبدان موبد» یعنی بزرگ‌ترین موبد رسمی‌ دولت ساسانی نیز به خواب دید كه اشتران كوچك تازیان بر اشتران بزرگ ایرانی غالب شدند. در پی بازگویی این خواب‌ها بود كه از سوی خسرو انوشیروان به نعمان بن منذر، حاكم حیره دستور داده شد تا بهترین معبر عرب را برای تعبیر خواب وی احضار كنند. صدور فرمان مزبور بنا به روایات اسلامی ‌به تعبیر این خواب، از سوی شق و سطیح كاهن می‌انجامد. فردوسی همین مضامین را در شاهنامه چنین به نظم درآورده است:
فراوان بر آن عهد، كسری گریست
پس از عهد، یك سال كسری بزیست در این سال، یك شب نیایش كنان به خواب اندرون شد ستایش كنان چنان دید روشن روانش به خواب كه در شب برآمد یكی آفتاب چهل پایه نردبان از برش كه می‌رفت تا اوج كیوان سرش برآمد برین نردبان از حجاز خرامان خرامان به كشی و ناز جهان قاف تا قاف پر نور كرد به هر جا كه بد ماتمی، سور كرد در آفاق هر جا ز نزدیك و دور نبد كان نه از فر او یافت نور به هر جا كه بد نور نزدیك راند جز ایوان كسری كه تاریك ماند سپس به گزارش فردوسی، بزرگمهر، تعبیر این خواب انوشیروان را برای او بازگفت، لیكن از آنجا كه فردوسی، اسلام باور و شیعی مذهب است، در گزارش تعبیر خواب انوشیروان، خود، حقانیت اسلام و معجزات پیامبر (از جمله شق القمر) را از زبان بزرگمهر به نظم درآورده است، در حالی كه مسلم و ثابت است كه بزرگمهر، سال‌ها پیش از ظهور اسلام نمی‌تواند از وقوع چنین معجزه ای كه هنوز اتفاق نیفتاده است، آگاهی داشته باشد. پس باید اعتراف كرد كه این گفتار، نمودی از باورهای خالق شاهنامه است كه در مقام گزارش خواب انوشیروان و تعبیر آن از سوی بزرگمهر، باورهای اسلامی ‌خویش را بر آن گزارش افزوده و گفته است:

از این روز در تا چهل سال بیش نهد مردی از تازیان پای پیش كه در پیش گیرد ره راستی بپیچد ز هر كژی و كاستی به هم برزند دین زرتشت را به مه چون نماید سرانگشت را به دو نیمه گردد ز انگشت او به كوشش نبیند كسی پشت او به تخت سایه پایه برآید بلند دهد مر جهان را به گفتار پند پس از وی ز تو یك نبیره بود كه با پیل و كوس و تبیره بود سپاهی بتازد بر او، از حجاز اگرچه ندارد سلیح و جهاز ز تخت اندر آرد مر او را به خاك ز گردان كند مر جهان جمله پاك بیفتد همه رسم جشن سده شود خاكدان جمله آتشكده به گشتاسب، جاماسب خود گفته بود از این راز و این راه آشفته بود
خواب دیگر انوشیروان

انوشیروان در عالم رویا دید كه درختی در كنار كاخ او روییده است و در كنار آن، گرازی با او از یك پیاله شراب می‌نوشد. تعبیر این خواب به دست بزرگمهر نوجوان موجب بركشیده شدن بزرگمهر شد. فردوسی پیش از ورود به این داستان، در باره اهمیت خواب به طور عام و خوابی كه «شاه جهان» (به عنوان نماد كل كشور) دیده باشد، به طور خاص (با گوشه چشمی ‌به روایت معروف اسلامی ‌كه رویا را جزئی از اجزای نبوت می‌داند)، می‌گوید:

نگر خواب را بیهده نشمری یكی بهره دانش ز پیغمبری... شبی خفته بد شاه نوشین روان خرد پیر و بیدار و دولت جوان چنان دید در خواب كز پیش تخت برستی یك خسروانی درخت شهنشاه را دل بیاراستی می‌و رود و رامشگران خواستی ابا آن بر آنگاه آرام و ناز نشستی یكی تیزدندان گراز نشستی و می‌خوردن آراستی می‌از جام نوشین روان خواستی
بزرگمهر، این خواب را چنین تعبیر می‌كند كه جوانی در شبستان شاه، خود را به شكل زنان درآورده و جامه زنان پوشیده و با یكی از همسران شاه، نرد عشق می‌بازد:
چنین داد پاسخ كه در خان تو میان بتان شبستان تو یكی مرد برناست كز خویشتن به آرایش جامه كرده است زن
این حكایت البته از شاهنامه به متون منثور پارسی راه یافته است و از جمله در جوامع الحكایات محمد عوفی و لطایف الطوائف فخرالدین علی صفی هم آمده است.

رویای شخص فردوسی

خوابی كه فردوسی، خود درباره سلطان محمود غزنوی دیده است، نیز در شاهنامه ذكر شده است، هرچند می‌دانیم كه این خواب، در واقع، به خلاف میل فردوسی تعبیر شد:

بر اندیشه شهریار زمین بخفتم شبی لب پر از آفرین چنان دید روشن روانم به خواب كه رخشنده شمعی برآمد ز آب همه روی گیتی شب لاژورد از آن شمع، گشتی چو یاقوت زرد نشسته بر او شهریاری چو ماه یكی تاج بر سر به سان كلاه رده بركشیده سپاهش دو میل به دست چپش هفتصد ژنده پیل یكی پاك دستور پیشش به پای به داد و به دین شاه را رهنمای مرا خیره گشتی سر از فر شاه و ز آن ژنده پیلان و چندان سپاه چو آن چهره خسروی دیدمی از آن نامداران بپرسیدمی ‌كه این چرخ و ماه است یا تاج و گاه؟ ستاره ست پیش اندرش یا سپاه؟ یكی گفت: كاین شاه روم است و هند ز قنوج تا پیش دریای سند به ایران و توران، ورا بنده اند به رای و به فرمان او زنده اند جهاندار محمود، شاه بزرگ به آبشخور آرد همه میش و گرگ چو كودك لب از شیر مادر بشست به گهواره محمود گوید نخست
نتیجه

رویا در شاهنامه، ابزار شناخت شهودی و وسیله ای برای ادراك ماوراء طبیعی ا ست. اكثر رویدادهای مهم، پیش از وقوع در خواب به پهلوانان و پادشاهان الهام شده است.
فردوسی به تعبیر خواب معتقد بوده و معبران در شاهنامه اغلب موبدان، حكیمان و روحانیان بزرگ بوده اند كه توانسته اند حوادث آینده را با تعبیر درست، پیشگویی كنند.
با این همه، در نهایت امر، تجربه شخصی فردوسی از خواب دیدن «جهاندار محمود، شاه بزرگ» درست از آب درنیامد و سلطان محمود، قدر این كار خطیر را نشناخت.
نویسنده: پروفسور سید حسن امین - استاد پیشین كرسی حقوق دانشگاه گلاسگو كالیدونیا، انگلستان