از آموزش از راه دور تا دانشگاه مجازی

[آبجی]

در جهان کنونی همه چیز به سرعت در حال تغییر است و توسعه فنآوری و اطلاعات، بسیاری از امکانات موجود در زمینه های فرهنگی، اجتماعی و سیاسی، اقتصادی را تغییر داده است. این تغییر و تحول، مبحث آموزش را نیز در برگرفته است . با ورود به قرن بیست و یکم که عصر اطلاعات فنآوری پیشرفته نامیده می شود تعریف بسیاری از مفاهیم آموزشی دستخوش تغییر شده است، لذا آموزش نیز باید همگام با سایر تغییرات جامعه و انتظاراتی که جامعه از افراد آن دارد، به نحو مناسب و قابل قبولی تغییر کند.سیستم آموزشی از راه دور (الکترونیکی) رویکرد جدید و هنرمندانه و راه حل جامع برای مؤسساتی که خواهان حرکت در مسیرتکنولوژی در تغییر روش ها و محیط های آموزشی خود هستند، می باشد به نحوی که امکان دست یابی به شیوه های نوین آموزشی را به صورت فراگیر و بهترین شکل فراهم می نماید.آنچه مسلم است د رحال حاضر انقلاب تکنولوژی، نهادهای آموزشی را به سویی می کشاند که آموزش از راه دور امری اجتناب ناپذیر خواهد شد و می توان در این عرصه فرصت هایی را یافت که نتیجه فرآیند آموزش را غنی تر نموده و چه بسا با در اختیار گرفتن امکانات کمک آموزشی دیداری و شنیداری پیشرفته در این نوع آموزش، دروس و ارائه مطالب را بسیار جذاب تر کرد.


● فنآوری اطلاعات
امروزه در مراکز علمی ـ تحقیقاتی جهان IT یا فنآوری اطلاعات به عنوان یکی از برجسته ترین شاخه های علوم و فنآوری در هزاره سوم مورد توجه قرار گرفته است، از سوی دیگر به واسطه نقش کلیدی و راهبردی آن در بسیاری از معادلات اقتصادی و به ویژه اهمیت انکارناپذیر آن در روند پیشرفت جوامع، آن فنآوری نوین در کانون توجه بسیاری از دولت ها، قطب های اقتصادی، مراکز فرهنگی و بالاخره سیستم های آموزشی و دانشگاه های جهان قرار گرفته است.شاخه های کاربردی مختلفی در فنآوری اطلاعات موجود می باشد که از مهمترین آنها می توان به دولت الکترونیک ـ تجارت الکترونیک ـ دانشگاه مجازی سازمان های مجازی و اطلاع رسانی الکترونیکی اشاره کرد. فنآوری نوین این هدیه را به یادگیرنده خواهد بخشید تا به راحتی در کلاس های مجازی شرکت کند، به تیم های مجازی بپیوندد، در کتابخانه ای به وسعت عالم به مطالعه بنشیند و در آزمایشگاه های مجازی آموخته هایش را عملی سازد، این رؤیا در آینده بسیار نزدیک در دانشگاه های مجازی تبلور خواهد یافت. در این نوشتار پس از بیان مقدمه برآنیم تا درباره مفاهیم اولیه آموزش از راه دور، سیر تاریخی تحولات این نوع آموزش و ابعاد مختلف آن تا شکل گیری دانشگاه مجازی مطالبی را ذکر نمائیم.


● مفاهیم اولیه
۱) آموزش از راه دور(Distance- Learning)
روش های مکاتبه ای آموزش از راه دور اولین گام ها در جهت گسترش مرزهای دانش بودند اما مشکلات فراوانی که به لحاظ افت کیفیت آموزش عدم دسترسی سریع و آسان به منابع و اساتید و هزینه های بالا گریبانگر این روش بود، آرام آرام این روش از آموزش را به حاشیه سوق داد.اگر چه بعدها با گسترش استفاده از رسانه های چون رادیو ـ تلویزیون ـ نوارهای کاست و ویدئویی تا حدی مشکلات مربوط به کیفیت آموزش از راه دور بهبود یافت، همچنان تنها به عنوان ابزاری جانبی در کنار روش های سنتی (حضوری) قرار می گرفت.با عرصه کامپیوترهای شخصی و گسترش فزاینده ای که به دلیل رشد سریع امکانات چند رسانه ای اتفاق افتاد، آموزش بر مبنای کامپیوتر، در سطحی وسیع و فراگیر مطرح گردید.با گسترش ابزارهای ایجاد محیط های چند رسانه ای (مبتنی بر وب) و سود جستن از واسطه های گرافیکی کاربر، کامپیوتر به سرعت به یکی از مهمترین ابزارهای کمک آموزشی بدل گردید.اما آنچه روند رشد روش های آموزش از راه دور را با تحولی شگرف رو به رو ساخت انقلابی جز اینترنت نبود. رشد برق آسای شبکه اینترنت افق های بسیار فراتر از پندارهای کهن آموزشی را به سوی نسل آینده گشود.


● ترسیم روند رشد روش های آموزشی از راه دور
۱-۱) سیر تاریخی تحولات آموزش از راه دور: چندین دهه است که آموزش از راه دور یکی از اجزای اصلی برنامه آموزشی بسیاری از دانشگاه ها قرار گرفته است. در سال های اخیر آموزش از راه دور با نشأت گرفتن آموزش مکاتبه ای رنگ لعاب جدیدی یافته و با تلفیق فن فنآوری های جدید ارتباطی همانند تصاویر ویدئویی فشرده، دیسک های نوری و رایانه های و ... آموزش از راه دور در حال به کارگیری توسط تعداد فزاینده ای از مدارس، کالج ها، و دانشگاه هاست.
آموزش از راه دور پدیده جدیدی نیست. آموزش از راه دور به شکل مکاتبه ای به دهه ۱۸۵۰ در اروپا بر می گردد. این روش در ایالات متحده آمریکا در دهه ۱۸۷۰ پذیرفته شد. مدل آمریکایی آموزش از راه دور رشد کرده و آموزش مکاتبه ای جای خود را خیلی سریع باز کرد تا بتواند مواد آموزشی را به وسیله فنآوری های مختلفی از قبیل رادیو ـ تلویزیون ـ رایانه منتشر کند. توأم کردن فنآوری های مختلف به جای تکیه کردن بر یک سامانه انتقال آموزش، از ویژگی آموزش از راه دور است.در اواخر قرن بیستم ایده آموزش غیرحضوری که پیشینه تاریخی آموزش اینترنتی یا دانشگاه مجازی قلمداد می شود، به صورت طرح دانشگاه آزاد (Open University) از سوی کشور انگلیس مطرح گردید. بر اساس این طرح متقاضیان از آموزش با استفاده از برنامه های تلویزیون، آموزش علمی لازم را می گذراندند و سپس مدرک دریافت می کردند. در دهه ۱۹۷۰ با توجه به دسترسی گسترده و عمومی به کامپیوتر در آمریکا، تدریس غیرحضوری با استفاده از شیوه های تحت عنوان (Modem Butltion Board) رایج شد و برای اولین بار ارائه واحدهای درسی به صورت آنلاین در اوائل دهه ۱۹۸۰ توسط یکی از بنیانگذاران دانشگاه مجازی در آمریکا ابداع گردید.
در سال ۱۹۸۸ برای اولین بار نرم افزاری قدرتمند که بنیانگذار تحول انقلابی در سیستم الکترونیکی بود تحت عنوان استاد دیجیتالی (Prophessor Digital) که یکی از موارد استفاده اولیه از کامپیوتر تلفنی در امور آموزش را پیشنهاد می کرد، در امریکا مورد استفاده قرار گرفت. از آن زمان تاکنون دانشگاه مجازی تحولات زیادی را پشت سر گذاشته است از جمله در سال ۱۹۹۵ مراکز علمی آموزش امریکا با ایجاد تغیراتی در این سیستم و تقویت آن به امکان گسترش شیوه آموزش الکترونیکی به سراسر دنیا دست یافته اند. در ابتدای کار افکار عمومی سایت های آموزش مجازی را همچون سایت های دیگر هوس زودگذر تلقی می کردند، اما امروز شاهد ایجاد صدها سایت آموزش با قابلیت ارائه بیش از صدها عنوان درسی کم هزینه بر روی اینترنت جهانی با موضوعات بسیار گسترده و متفاوت علمی هستیم. توسعه آموزش یک ضرورت جهانی و آموزش الکترونیکی یکی از بهترین راه حل های آن است. این نوع آموزش با اینکه زمان نوجوانی خود را می گذراند به آموزش سراسر دنیا تأثیر جهان شمول و مؤثری گذارده است.
۲) دانشگاه مجازی
دانشگاه های مجازی یکی از جدیدترین و کارآمدترین اشکال آموزش های از راه دور هستند و اخیراً در کشورهای مختلف نقش بسزایی در آموزش فراگیران به عهده دارند. دانشگاه های مجازی مفهوم کلاس های سنتی دروس را تغییر داده اند. بسیاری از فعالیت هایی که در کلاس های مجازی صورت می گیرد مشابه آنهایی هستند که در برنامه ها و کلاس های درس سنتی انجام می شود اما ماهیت و فضایی که این فعالیت ها در آن انجام می شود متفاوت است. در کلاس های مجازی دانشجویان در بعضی از دوره ها به صورت کنفرانس های رایانه ای شرکت می نمایند به این دوره از طریق اینترنت و شبکه های وب جهانی ارائه می شوند و از نرم افزارهایی استفاده می کنند که امکان برقراری ارتباط را برای دانشجویان در نقاط مختلف فراهم می سازد ورود به این دوره ها از طریق رایانه شخصی در خانه یا در محیط کار با اتصال به اینترنت امکان پذیر است.در این نوع آموزش با تعداد محدودی استاد می توان دانشجویان بسیاری را پوشش داد، اگر چه این سیستم قادر خواهد بود از تمامی اساتید در رده های مختلف (هیأت علمی ـ استاد ـ مربی و استادیار ...) استفاده نماید که در جای خود بحث خواهیم کرد.امروزه صدها دانشگاه معتبر در سراسر دنیا دروس و رشته های دانشگاهی خود را از طریق اینترنت در دوره هایی ارائه می کنند که تنوع رشته ها و دروس ارائه شده با این روش بسیار زیاد است.
۱-۲) کمیت دانشگاه های مجازی و دانشجویان در دنیا
طبق مطالعات جدید هم اکنون بیش از ۵۰ میلیون دانشجو در دانشگاه های جهان در حال تحصیل هستند. پیش بینی شده این تعداد تا سال ۲۰۱۰ به ۱۰۰ میلیون نفر و در سال ۲۰۳۵ به ۱۶۰ میلیون نفر خواهد رسید تعداد دانشگاه های فعال مجازی تا سال ۱۹۸۰ فقط ۴۵ دانشگاه بود و تا سال ۱۹۹۰ به ۴۰۰ دانشگاه و در سال ۱۹۹۷ به ۱۶۰۰ و در سال ۲۰۰۲ به ۱۸۰۰۰ دانشگاه توسعه یافته است.
۲-۲) ویژگی ها و کاستی ها
۱-۲-۲) عدم نیاز به حضور فیزیکی استاد و دانشجو: از آنجا که در این نوع دانشگاه غالب ارتباطات از طریق شبکه اینترنتی است، لزومی به حضور فیزیکی استاد و دانش پژوه در کلاس نیست، تنها کافی است دانشجو با استاد از طریق دستگاه کامپیوتر از منزل یا نزدیک ترین مرکز متصل به شبکه به دانشگاه مجازی متصل شود و از امکانات آن استفاده کند.
۲-۲-۲) عدم وابستگی کلاس درس به زمان خاص
دسترسی شبانه روزی به کلاس درس در دانشگاه مجازی به استفاده کنندگان امکان می دهد به جای غیبت از محل کار در فرصت ها و اوقات فراغت به یادگیری بپردازند. البته این سیستم آموزشی را تکنولوژی کنفرانس از راه دور در تالار کنفرانس و کلاس های آنلاین با حضور استاد در زمان خاص (جهت رفع اشکال) پشتیبانی می کند، ولی قسم اعظم این سیستم مبتنی بر دروسی است که دانشجو در هر زمانی (آفلاین) می تواند دروس را دریافت کند.
۳-۲-۲) کیفیت بالای ارائه دروس
در دانشگاه حضوری تعداد اساتید برای یک درس محدود می باشد، مثلاً برای یک درس خاص ممکن است یک یا نهایتاً دو استاد وجود داشته باشد، ولی در دانشگاه مجازی تیم های مجرب با استفاده از تکنولوژی های مدرن و متنوع چند رسانه ای می توانند درس ها را به نحو مطلوب آماده و ارائه کنند. در ضمن دانشجو می تواند محتوای دروس را چندین مرتبه مشاهده کند و از این لحاظ نیز کیفیت آموزشی بهبود می یابد.
۴-۲-۲) پشتیبانی و ثبت نام از تعداد زیاد دانش پژوه در یک درس
در دانشگاه حضوری به دلیل محدودیت کلاس ها و همچنین به سبب بازدهی پایین این مشکل وجود دارد که دانشجویان به دلیل تکمیل ظرفیت کلاس ها نتوانند در درس دلخواه ثبت نام کنند این مشکل در دانشگاه مجازی کمتر وجود ندارد.
۵-۲-۲) صرفه جویی در هزینه
صرفه جویی در هزینه ساختمان های متعدد اداری و صرفه جویی قابل ملاحظه در تشکیل جلسات درسی، سمینارها، سفر اساتید و دانشجویان ـ هزینه نگهداری کلاس، برگزاری امتحانات، تهیه جزوات و کتاب ...همین طور بالا بردن سطح فرهنگی و علمی جامعه، دسترسی به کتابخانه دیجیتال و منابع آموزشی، سرعت در امور اداری، حق انتخاب دانشجویان در تعیین دوره های آموزشی، اجازه تهیه و آماده سازی مدل های مختلف آموزشی توسط استادان، نیاز کمتر به مدرسان تمام وقت و... از مزایایی آموزش مجازی محسوب می شود.
۳-۲) ارائه کلاس ها و محتوای دروس: امروزه صدها دانشگاه معتبر در سراسر دنیا دروس و رشته های دانشگاه های خود را از طریق اینترنت به صورت آموزش الکترونیکی ارائه می کنند، تنوع رشته ها و دروس ارائه شده با این روش بسیار زیاد است.تکنیک های آموزشی که در این روش استفاده می شود متنوع هستند وغالباً به شیوه های ذیل می باشد:
۱-۳-۲) متون درسی (pdf) در بعضی از مراکز آموزش الکترونیک که امکانات محدود دارند، تنها متن دروس را روی لینک دروس قرار می دهند و بعضی دیگر از مراکز هم در کنار کلاس های صوتی و آنلاین، متن را هم ضمناً در لینک محتوای دروس قرار می دهند.
۲-۳-۲) جلسات تدریس صوتی و متنی: مراکز آموزش الکترونیکی غالباً دروس به شیوه مذکور ارائه می نمایند این ترتیب که در کنار ظاهر شدن خط به خط یا سرفصل های متون، صدای توضیح استاد را هم داریم این شیوه را صوتی متنی گویند، غالباً برای کاربر قابل دانلود کردن است.
۳-۳-۲) متون و محتوای دروس به همراه نمودار، اسلاید، انیمیشن: این نمونه از ارائه دروس اختصاص به دروس خاص در بعضی از گرایش های فنی مهندسی، پیراپزشکی و ... دارد که بعضی از مراکز آموزش الکترونیک اجازه به کاربران می دهند تا دانلود نمایند.
۴-۳-۲) جلسات تدریس صوتی و تصویری: از سال ۲۰۰۶ غالب دانشگاههای مجازی آمریکا و انگلیس به این شیوه از آموزش روی آوردند این شیوه خود به دو صورت آفلاین و آنلاین در لینک های ارائه (کلاسهای مجازی) قرار می گیرد.
۵-۳-۲) جلسات آفلاین: تمامی جلسات درس را که کاربران، صدا، صدا و تصویر استاد، متون دروس را به طور غیر زنده دریافت نمایند را آفلاین و غیر زنده گویند.
۶-۳-۲) جلسات آنلاین: تمامی جلسات درس را که کاربران صدا، صدا و تصویر، متون آموزشی، سؤال و جواب به صورت چت و به صورت زنده و مستقیم دریافت می کنند را آنلاین یا زنده می گویند.
۷-۳-۲) استفاده از شبکه های رادیو و تلویزیونی به روی اینترنت: غالباً این نوع آموزش در آمریکا، انگلیس در حال انجام است به این ترتیب که شبکه اختصاصی آموزش رادیو، تلویزیونی به صورت زنده اقدام به تشکیل کلاس بر روی اینترنت می نمایند.
۸-۳-۲) جلسات آنلاین و آفلاین: غالب جلسات درس آنلاین پس از زمان مقرر، بر روی لینک برای مدتی به صورت آفلاین باقی می ماند.










فکر نو ( www.fekreno.org )