کتابخانه بزرگ آيت‌الله العظمى مرعشى نجفى

**312** · 13th December 2012 10:15 PM

١٠. دفتر فنى گروه مشاوران ساختمانى: اين دفتر مسئوليت امور اجرايى ساختمانها و يا تعميرات اساسى آنها را بر عهده دارد. تعدادى از همکاران با تجربه نيز با اين دفتر همکارى دارند.

١١. دفتر فصلنامه ميراث شهاب: متولى کتابخانه صاحب امتياز اين فصلنامه تخصصى است و زير نظر هيئت تحريريه هر سه ماه يک بار منتشر مى‌شود. ايننشريه به مباحثى از اين قبيل مى‌پردازد: کتابشناسى، کتاب‌پژوهى، کتابدارى، نسخه‌شناسى، نسخه‌هاى خطى اسلامى، گزارش سفرهاى علمى پژوهشگران کتابخانه به خارج از کشور، اخبار داخلى کتابخانه، آمار کتابخانه، فهرست نسخه‌هاى نفيس خريدارى شده در هر فصل، چاپ برخى آثار مؤسس بزرگوار کتابخانه، آمار کتابهاى منتشر شده از سوى کتابخانه در هر فصل، معرفى کتابخانه‌هاى جهان.

١٢. دفتر تهران: براى تسريع در امور جارى کتابخانه، دفترى در تهران فراهم شده و نمايندگى از سوى کتابخانه در آن مستقرند. مسئول اين دفتر در امور جارى کتابخانه در تهران فعاليت دارد.

١٣. دفتر ترجمه: اين دفتر به منظور ترجمه نامه‌هاى انگليسى، آلمانى، فرانسه، عربى، ايتاليايى، روسى و... در نظر گرفته شده است.

١٤. دفتر طرح و برنامه: اين دفتر اختصاص به بررسى طرحها و برنامه‌هاى پيشنهادى از سوى کارکنان يا مراجعان و صاحب‌نظران دارد که پس از نهايى شدن به دفتر متولى تحويل مى‌شوند تا ايشان تصميم‌گيرى نمايند.

١٥. امور مربوط به شعب کتابخانه: تاکنون چندين پيشنهاد در مورد تأسيس شعب کتابخانه در شهرستانهاى مختلف به کتابخانه ارائه گرديده است. پس از بررسى و موافقت متولى کتابخانه ان‌شاءالله در آينده به تدريج راه‌اندازى خواهد شد. بسيارى از کتابهاى چاپى مکرر در يک گنجينه ويژه براى ارسال به اين شعب استقرار يافته که در آينده بين آنها توزيع خواهد شد. پيش‌بينى مى‌شود اين روال با استقبال بسيار روبه‌رو شود.

١٦. واحد فنى تأسيساتى: اين واحد داراى دو بخش است: الف) تأسيسات برق و تلفن و سيستمهاى مخابراتى و حفاظتى مدار بسته. در حال حاضر حجم برق مصرفى اين کتابخانه يک مگاوات و نيم است. اين بخش نيز داراى ژنراتور قوى برق است که در صورت قطع برق سراسرى، برق کتابخانه را تأمين مى‌کند؛ ب) تأسيسات فنى موتورخانه و سيستمهاى سرد و گرم و تجهيزات وابسته به آنها. در اين بخشها مسئولان مجرّب مشغول به کارند و دماى تمامى بخشهاى ساختمان را ـ‌که بايد بين ١٨ تا ٢٤ درجه سانتيگراد‌ باشد‌ـ و نيز رطوبت هوا را کنترل مى‌نمايند. همچنين در موتورخانه مرکزى تجهيزات عظيم آب شيرين‌کن نصب گريده که در تمامى ساختمان در هر ساعت از روز آب سرد شيرين در لوله‌هاى مخصوص شرب جارى است. موتورخانه مرکزى اين کتابخانه در نوع خود يکى از کم‌نظيرترين موتورخانه‌هاست که به وسيله مانيتور کنترل مى‌شود و مطابق استانداردهاى بين‌المللى است.

١٧. مرکز حفاظت و نگهبانى فيزيکى از کتابخانه: اين مرکز با مرکز حفاظت ذخاير و منابع کتابخانه تفاوت دارد، زيرا آن مرکز مسئول نگهدارى و حفاظت از مجموعه ذخاير و منابع کتباخانه است و اين مرکز مسئوليت نگهبانى و مقابله با حوادث غيرمترقبه، از قبيل انفجار، سرقت و خرابکارى، را بر عهده دارد. تدابير و راهکارهايى که براى حفاظت فيزيکى در نظر گرفته شده عبارت‌اند از:
١. نگهبانى شبانه‌روزى قسمتهاى ورودى کتابخانه که از افراد با تجربه و زبده استفاده مى‌شود؛
٢. نگهبانى بخش غربى ساختمان به صورت شبانه‌روزى؛
٣. آنتنهاى هشداردهنده در مدخلهاى رودى و خرجوى کتابخانه براى پيشگيرى از سرقت کتاب؛
٤. نصب ٧٥ دوربين مدار بسته تلويزيونى در بخشهاى مختلف کتابخانه و کنترل آنها در اتاق کنترل مرکزى.
کارکنان اين بخش دوره‌هاى آموزشى لازم را فرا مى‌گيرند؛ و دارا ى بى‌سيم هستند.

١٨. واحد تعميرات: تعميرات فنى کتابخانه بر عهده اين واحد است؛ و داراى کارگاههاى نجّارى، لوله‌کشى، در و پنجره‌سازى است.

**312** · 13th December 2012 10:17 PM

٦ـ مرکز پژوهشهاى خدمات فنى :

اين مرکز از بخشهاى انتخاب و سفارش، ثبت و اعلام، بررسى و وجين کتابها، آماده‌سازى، فهرستنويسى، خدمات فنى، برگه‌آرايى، دبيزشگاه، پژوهشگاه و مرکز رايانه تشکيل گرديده است. اين مرکز در سال ١٣٧٥. به دستور توليت کتابخانه تأسيس و زير نظر ايشان انجام وظيفه مى‌نمايد. هدف از راه‌اندازى اين مرکز، ايجاد نظام اطلاع‌رسانى متمرکز، پشتيبانى فنى، فهرستنويسى استاندارد، مجموعه‌سازى، برنامه‌نويسى و مديريت شبکه رايانه براى خدمات بهينه آموزشى و پژوهشى است. وظايف اين مرکز عبارت است از: ١. انتخاب کتاب و نشريه بر اساس اصول مجموعه‌سازى؛ ٢. سفارش جديد مجموعه‌هاى انتخابى؛ ٣. ثبت مجموعه‌هاى رسيده؛ ٤. اعلام وصول؛ ٥. بررسى و وجين؛ ٦. آماده‌سازى؛ ٧. رده‌بندى؛ ٨. فهرستنويسى؛ ٩. برگه‌آرايى؛ ١٠. برنامه‌نويسى بانکهاى اطلاعاتى؛ ١١. تايپ، تصحيح و اطلاعات پژوهشى کتابشناختى؛ ١٢. مديريت شبکه رايانه؛ ١٣. خدمات فنى و کتابى؛ ١٤. آموزش کتابدارى؛ ١٥. اطلاع‌رسانى.
اين واحد نيز به شبکه‌هاى رايانه‌اى بين‌المللى «اينترنت» متصّل است و پژوهشگران مى‌توانند از منابع موجود اين کتابخانه در ديگر کتابخانه‌هاى جهان و بالعکس بهره گيرند.
يادآور مى‌شود که بخش اعلام وصول وظيفه تحويل کليه کتابهاى چاپى، اعم از خريدارى و اهدايى و وقفى، و نيز ثبت ان در دفاتر مربوطه و اعلام وصول آنها را بر عهده دارد. اعلام وصول نسخه‌هاى خطى مستقيماً از سوى دفتر توليت کتابخانه انجام مى‌شود.
تاکنون افرادى جهت کارورزى از مراکز مختلف به کتابخانه معرفى و دوره‌هاى کوتاه کتابدارى و اطلاع‌رسانى را طى کرده و در پايان پس از گزارش مسؤول واحد به متولّى، دروه کارورزى تکميلى آنان مورد تأييد قرار گرفته است. اين روند هم اکنون نيز ادامه دارد. ضمناً برخى از دانشجويان دانشگاهها، رساله خود را پيرامون اى کتابخانه تدوين و به استاد خود ارائه داده‌اند، همچنين بر حسب موافقت سازمان کتابهاى درسى در وزات آموزش و پرورش يک گزارش چند صفحه‌اى از کتباخانه در کتاب فارسى سال دوم دبيرسان جزء کتب درسى قرار گرفته است که خود موجب آشنايى بيشتر دانش‌آموزان از وضعيت کتابخانه و زحمات و مشقات بنيانگذار کتابخانه مى‌باشد.

**312** · 13th December 2012 10:20 PM

٧ـ مرکز حفاظت ذخاير و منابع کتابخانه :

اين مرکز مسئوليت تهيه و اجراى برنامه‌هاى عملى براى حفاظت و نگهدارى از مجموعه ذخاير و اسناد کتابخانه را بر عهده دارد؛ و مشتمل بر چند واحد است:

١. عمليات آسيب‌شناسى:
اين بخش داراى يک آزمايشگاه پيشرفته براى شناسايى انواع آسيبهايى است که بر کتابها و اسناد وارد مى‌شوند. در اين واحد تجهيزات فنى جديد، از قبيل ميکروسکوپهاى بسيار قوى با دوربينهاى حساس براى شناسايى حشرات و قارچهاى کتابخوار و عکس‌بردارى رنگى از نوع آفت وارده به کتاب و بزرگ‌نمايى و چاپ آنها وجود دارد، که پس از بررسى و شناخت نوع آسيب، اقدام لازم براى زدودن آن به عمل مى‌آيد. برخى ديگر از تجهيزات اين واحد عبارت‌اند: ١. انکوباتور ديچيتال براى محيط کشت رشد قارچها و ديگر آفات؛ ٢. اتوکلاو و ديجيتالى؛ ٣. Hp متر ديجيتالى براى بررسى مقدار کاغذهاى اسيدى؛ ٤. سمپلر متغيّر در دو رنج ١٠٠٠ـe ١٠٠ و ١٠ـoe برا ى استفاده مواد شيميايى سمّى؛ ٥. ترمومتر ديجيتالى براى سنجش حرارت مواد و آب مورد استفاده به منظور رنگ کردن کاغذ‌هاى مرمّت.

٢. مرکز قرنطينه و آفت‌زدايى کتابها و اسناد:
اين بخش را بيمارستان کتاب مى‌نامند. در اين بخش سه اتاقک فلزى بخوردهى پيشرفته خارجى با تجهيزات مربوطه قرار دارد که کار قرنطينه کتابها و اسنادِ (مکتوب و غيرمکتوب) آسيب ديده را در مدت ٧٢ ساعت انجام مى‌دهد. بخشى نيز به زدودن و اسيدگيرى کتابها اختصاص دارد. تمامى نسخه‌هاى خطى و اسناد مکتوب به ترتيب دوره‌اى هميشه ضدعفونى مى‌شوند.

٣. مرکز مرمّت و بازسازى کتب خطى و اسناد دستنويس:
اين مرکز يکى از بخشهاى حسّاس و مهمّ کتابخانه به شمار مى‌رود. تعدادى از افراد مجرّب نسخه‌هاى فرسوده و آسيب‌ديده را ترميم و بازسازى مى‌نمايند؛ و تا آن جا که امکان دارد از روشهاى سنتى استفاده مى‌نمايند؛ تجهيزات بسيار پيشرفته نيز در اين مرکز وجود دارد که عبارت‌اند از:
١. ميزهاى نور ويژه مرمّت؛
٢. دستگاه چمبر يا محفظه رطوبت براى جداسازى کاغذهاى به هم چسبيده نسخه‌هاى خطى و اسناد؛
٣. دستگاه ويژه زدودن اسيد نسخه‌ها؛
٤. دستگاه پرسُورتى بل يا ميز مَکش مدرن، براى لکّه و گرد و غبارزدايى و صاف نمودن سند بدون حرارت؛
٥. پرسهاى حرارتى براى محو نمودن چسبهاى مرمّت؛
٦. ماشينهاى نازک کردن چرم براى جلدسازى. ماشينهاى برش دستى و برقى.
مسئوليتهاى اين مرکز نيز عبارت‌اند از: تحويل گرفتن کتابها از گنجينه؛ قرار دادن آنها در اتاقکهاى قرنطينه؛ تست کاغذهاى اسيدى؛ تعيين ميزان فرسودگى و جنس و قطر و رنگ کاغذ؛ رنگ نمودن کاغذى ديگر به وسيله مواد طبيعى براى تهيه کاغذ همرنگ با نسخه‌هاى خطى يا سند؛ طراحى کاغذ همرنگ با مقدار کاغذى که خورده شده و از ميان رفته است.
پس از ترميم برگها، کار جلدسازى آن از چرمهاى طبيعى داخلى آغاز مى‌شود، که حسب مورد جدلهاى ضربى با نقوش و طرحهاى اسليمى چون ترنج و لچک و کتيبه و يا روغنى رنگين و بوته و يا گل و مرغ و يا جلدهاى ساده يک‌لا بدون مقوا ساخته مى‌شود.

٤. مرکز ميکروگرافى کتابخانه:
ميکروگرافى در فارسى به معناى ريزنگارى يا ريزپردازى و روشى براى کنتسانتره کردن يا فشرده‌سازى اطلاعات است. از آن جا که نسخه‌هاى خطى ميراث فرهنگى است و وظيفه حفاظت از آنها بر عهده همگان است، اين واحد نيز در کتابخانه شکل گرفته و هدف از تأسيس آن تهيه ميکروفيلم از نسخ خطى نارد و نفيس کتابخانه است؛ تا بدين وسيله خدمات‌دهى ايمنتر و نگهدارى بهتر انجام پذريد. در اين راستا تاکنون هر آنچه از نسخه‌هاى خطى کتابخانه فهرست شده، از آنها ميکروفيلم و تعدادى تصوير تهيه شده و در گنجينه ميکروفيلم نگهدارى مى‌شود. همچنين بيش از چهار هزار حلقه ميکروفيلم ديگر از نسخه‌هاى نفيس کتابخانه‌هاى جهان فراهم شده که وجود آنها اين امکان را به پژوهشگران در مسائل اسلامى مى‌دهد که به نسخه‌هاى خطى که در کتابخانه‌هاى دور دست موجود است، دست يابند. همچنين اطلاعات و داده‌ها از ميکروفيلمها بر روى ديسکتهاى رايانه‌اى با استفاده از اسکنر ويژه نسخه‌هاى خطى، و ارتباط با کتابخانه‌هاى داخل و خارج در اين مرکز انجام مى‌شود. نيز تجهيزات ويژه آرشيوهاى نگهدارى ميکروفيلم‌ها و مواد ديدارى و شنيدارى و سى.دى.رام براى سرويس‌دهى به مراجعان و انتقال مواد به کتابخانه‌هاى ديگر و آموزش بهينه کارکنان اين مرکز از جمله برنامه‌هاست.
در اين مرکز نخست از نسخه‌هاى خطى ميکروفيلم به صورت ٣٥ ميلى‌مترى تهيه مى‌شود و از روى آن تصوير‌بردارى مى‌کنند و پس از جلدسازى به صورت کپى از اصل در مى‌آيد. در حقيقت، کتاب اصلى يک فيلم و يک تصوير دارد. پژوهشگران فقط از تصوير نسخه‌هاى خطى استفاده مى‌کنند، زيرا استفاده از اصل آنها شرايط ويژه‌اى دارد که همگان آگاهى ندارند و اين ثروت ملى بايد به نسلهاى بعدى منتقل شود. در اين مرکز تجهيزات پيشرفته وجود دارد.
وجود امکانات مدرن ميکروگرافى و کارشناسان زبده در اين مرکز، قابليت نگهدارى مطمئن و بى‌خطر از اسناد، آسانى و سرعت در بازيابى اطلاعات، صرفه‌جويى در هزينه بايگانى و آرشيو، کنترل بيشتر اطلاعات، صرفه‌جويى در هزينه بايگانى و آرشيو، کنترل بيشتر اطلاعات، صرفه‌جويى در مکان، آسانى تبادل اطلاعات بين مراکز، حفظ تماميت آرشيو، سازگارى با رايانه‌ها، امکان بازپردازى اطلاعات و پيشگيرى از جعل و تحريف سند را امکان‌پذير ساخته است.

٥. مرکز صحافى و جلدسازى کتابهاى چاپى :
در اين مرکز تمامى کتابهاى چاپى و عکسى و مجلات و روزنامه‌هاى مختلف، اعم از فارسى و عربى و لاتين، که نياز به جلدسازى يا تعمير دارند، صحافى مى‌گردد. تعدادى از کارکنان زبده، که برخى از آنها بيست سال با اين کتابخانه همکارى دارند، مشغول به کارند.

٦. واحد اعلام و اطفاى حريق:
اين واحد براى بالا بردن ضريب ايمنى در کتابخانه تشکيل يافته و وظيفه آن پيشگيرى از بروز حوادث ناشى از عدم رعايت نکات ايمنى است. در صورت بروز هرگونه حادثه، از قبيل آتش‌سوزيف تخريب، سيل و زمين لرزه، اين واحد وارد عمل مى‌شود. اطفاى حريق و برقرارى امنيت در محل حادث نيز از ديگر وظايف آن است. اين واحد در راستاى وظايف محوّله، از وسايل گوناگونى، از جمله سيستم خودکار اعلام و اطفاى حريق پيشرفته و انواع کپسولهاى آب و پودر گازهاى مختلف، بهره مى‌گيرد. همچنين وظيفه تشکيل تيمهاى مختلف و نظارت بر حسن اجراى امور ايمنى را بر عهده دارد؛ و براى حفاظت بيشتر با سازمان آتش‌نشانى، سازمان آب و شرکت گاز قم هماهنگيهاى لازم را انجام مى‌دهد.

**312** · 13th December 2012 10:22 PM

٨ـ گنجينه اشياى غيرمکتوب

١. گنجينه اشياى غيرمکتوب:
در اين گنجينه اشياى غيرمکتوب، از قبيل فولاد، سکّه، تمبرهاى قديمى ايرانى و خارجى، آلبوم عکس‌هاى قديمى و چند اسطرلاب، نگهدارى مى‌شود. جالب‌ترين آن مجموعه‌اى از قفلهاى فولادى بسيار قديمى از چندين سده قبل است که به درِ مساجد يا مداس قديمى تعلق داشته‌اند. همچنين مجموعه‌‌اى از سکه‌هاى قديم قبل از اسلام و بعد از اسلام تا عصر قاجار در بين آنها وجود دارد که ٩٦ قطعه آن در شهر قم در سده‌هاى مختلف ضرب گرديده است. برخى از اين سکه‌ها از طلاى ناب و بقيه از نقره و مس‌اند.

٢. آرشيو منابع صوت و تصوير:
در اين آرشيو تعدادى نوارهاى تصويرى و ديسکهاى رايانه‌اى و نيز نوارهاى صوتى گوناگون که از مراسمهاى مختلف و يا مصاحبه‌هاى اشخاص و از سخنان بنيانگذار کتابخانه در مورد نحوه شکل‌گيرى کتابخانه تهيه شده، نگهدارى مى‌شود.

٣. آرشيو عکس:
در اين آرشيو عکسهاى رنگى و سياه و سفيد قديمى، به ويژه از عصر قاجار، و نيز از مراسمهاى گوناگون که از آغاز به کار کتابخانه تا زمان حاضر برداشته شده نگهدارى مى‌شود.

٩ـ مرکز دايرةالمعارف کتابخانه هاى جهان

دايرةالمعارف کتابخانه‌هاى جهان، يکى از واحدهاى فرهنگى، علمى و پژوهشى کتابخانه است که در آذر سال ١٣٧٠ به منظور تدوين و تأليف دايرةالمعارفى تخصصى درباره کتابخانه‌هايى که داراى مجموعه‌هاى خطى اسلامى هستند، تأسيس يافته است. هدف از تأسيس چنين مجموعه‌اى از آن جا نشئت گرفته است که مسلمانان و ديگر ملّتها از پيشينه فرهنگى و تمدن پرشکوه اسلامى اطلاع دقيقى نداشته، و در مقابل، منبع و مرجعى که جامع و علمى باشد و بتواند آنان را به محل اين ذخاير رهنمون سازد در دست نيست.
از اين رو، توليت معظم کتابخانه، که بيش از سى‌سال و اندى مسئوليت اين کتابخانه را بر عهده داشته و خود از کارشناسان و صاحب‌نظران بنام ذخاير فرهنگى اسلامى به شمار مى‌آيند، بر آن شدند تا امکانات چنين کار سترگى را فراهم سازند. ايشان عمرى را در شناخت اين مجموعه‌ها سپرى کردهف و پيوسته همّت خود را صرف تهيه منابع، مراجع، وسايل و امکانات تدوين دايرةالمعارف کتابخانه‌هاى جهان کرده است؛ و هر کجا مقاله، رساله، کتاب و يا مجموعه‌اى درباره کتابخانه‌ها مى‌يافت، به هر وسيله‌اى آنها را فراهم و ذخيره ساخت؛ تا سرانجام امکانات مادى و معنوى آن آماده و در سال ١٣٧٠ دايرةالمعارف کتابخانه‌هاى جهان راه‌اندازى گرديد. تاکنون اطلاعات و فيش‌بردارى و استخراج عناوين بسيارى از کتابخانه‌هاى جهان از منابع مختلف، به زبانهاى فارسى و عربى و لاتين، انجام شده و بيش از ١٠٤هزار شناسه عناوين کتابخانه‌هاى گوناگون از صدر اسلام تا عصر حاضر از تمامى مراکز جهان فراهم شده است. و اين کار هم اکنون نيز ادامه دارد. جداى از تهيه شناسه‌ها به صورت عام (کتابخانه‌هايى که حاوى نسخ خطى اسلامى هستند) کار تفکيکف تنظيم و الفبايى نمودن اين شناسه‌ها در دست انجام است و براى هر کتابخانه يک سابقه علمى تشکيل مى‌شود. کتاب درآمدى بر دايره‌المعارف کتابخانه‌هاى جهان نيز چاپ و منتشر گرديده است. به يارى خداوند جلد نخست اين مجموعه آماده و به تدريج چاپ و منتشر خواهد شد. اين مرکز خود داراى کتابخانه‌اى تخصصى است که کتب کتابدارى، کتابخانه‌ها، کتابشناسى، کتاب‌پژوهى و نسخه‌شناسى را دربر مى‌گيرد. چنين مجموعه کاملى در اين زمينه در ديگر کتابخانه‌ها کمتر يافت مى‌شود.