پاسخ : جغرافیا در جهان اسلام
ر میان مسلمانان اندلس، علاوه‌بر ابن‌جبیر و ابن‌بطوطه، جغرافیدانان معتبری پرورش یافتند كه بسیار سفر كرده و كتابهای جامعی نوشته‌اند. از آن جمله ابوعبید عبداللّه‌بن عبدالعزیز بكری* (متوفی 496) است كه بخشی از زندگی‌اش را در قرطبه گذراند و در همان‌جا از دنیا رفت. وی فرهنگ جغرافیایی به‌نام معجم ما استعجم من اسماء البلاد و المواضع و كتابی نیز به‌نام كتاب المسالك و الممالك در باره راهها و سرزمینها نوشته است. در كتاب اول، به روش قدیم راهها و منزلها و بلاد گوناگون جهان اسلام را وصف كرده است. هدف او، به گفته خودش، تهیه فرهنگ كلمات دشوار بوده است تا تحریف و خطایی در نامهای جغرافیایی رخ ندهد (ج 1، ص 1). در این فرهنگنامه، جنبه لغوی قوی‌تر از جنبه جغرافیایی است و مؤلف به جزیرهالعرب بیشتر از همه بلاد پرداخته و كوشیده نامهایی را كه در قرآن‌كریم، احادیث، اشعار عرب جاهلی و قصه‌های جنگهای قدیم آمده است با شرح شواهد آنها توضیح دهد (برای نمونه رجوع کنید به ج 1، ص 258ـ260، 273؛ نیز رجوع کنید به كراچكوفسكی، ص 221). از دیگر جغرافیدانان اندلس، ابوالحسن علی غرناطی، معروف به ابن‌سعید، بود كه در حدود 610 در نزدیكی غرناطه به دنیا آمد و در اشبیلیه علم آموخت. وی از مغرب اقصا در ساحل اقیانوس اطلس تا خلیج فارس سفر كرد و بعد از زیارت مكه، مدتی در موصل و بغداد و شام ساكن شد. روش او در تحقیق و تألیف به روش ادریسی شباهت دارد و این نكته از كتاب او، به نام كتاب‌الجغرافیا، روشن می‌شود كه در آن به اقالیم هفت‌گانه پرداخته است (برای نمونه رجوع کنید به ص 89 ، 111؛ نیز رجوع کنید به كراچكوفسكی، ص 277، 279).
در قرن هفتم، سهم اندلس در تكامل نوشته‌های جغرافیایی به‌صورتی چشمگیر كمتر شد، چون غرناطه پیوسته در معرض خطر همسایگان شمالی قرار گرفته بود و كمتر توجه دانشمندان را به‌خود جلب می‌كرد. درعوض، دانش جغرافیا در شام و مصر رونق داشت و در آنجا علاوه بر سفرنامه‌ها و فرهنگنامه‌ها، نوشته‌هایی از نوع خطط پدید آمد. از جمله، آثار دو شخصیت معتبر در جغرافیا، یعنی دمشقی و ابوالفداء، در شام كه شهرتی بسزا یافت. شمس‌الدین محمدبن ابوطالب انصاری دمشقی (متوفی 727) در كتاب معروف خود، نخبة الدهر فی عجائب البر و البحر، جغرافیای ریاضی را نادیده گرفت، ولی نوشته او از لحاظ تاریخ طبیعی بسیار مهم است، زیرا در باره گیاهان و حیوانات و معادن مطالب فراوان دارد و از جمله مزایای كتاب ــ كه ارزش كیهان‌نگاری دمشقی را به یاد می‌آورد آن است كه بسیاری از اطلاعات كتاب وی را مؤلفان دیگر نداده‌اند. كتاب او منبع اصلی تاریخ و جغرافیای شام و فلسطین است (كراچكوفسكی، ص 302).
مهم‌ترین شخصیت جغرافیایی مصر در این دوره تقی‌الدین احمدبن علی مَقریزی * (متوفی 845) از شاگردان ابن‌خلدون بود. معتبرترین اثر و حاصل عمر او كتاب‌المواعظ و الاعتبار بذكرالخطط و الا´ثار، معروف به خطط مقریزی ، است كه در باره تاریخ و جغرافیا نوشته شده و با اینكه خالی از اشكال نیست، باید گفت بسیاری از مطالب او در آثار دیگر نیامده است. او از دانشمندان پیش از خود مطالب بسیاری نقل كرده و از آثار مكتوب بسیاری نام برده كه از میان رفته‌اند. در كتاب او، جغرافیای تاریخی مقام اول را دارد و از این‌رو، او را بزرگ‌ترین مؤلف خطط دانسته‌اند.
عرصه نوشته‌های جغرافیای‌زبان فارسی كه از ابتدای دوره اسلامی با نوشته‌های جغرافیایی عربی رابطه نزدیك داشته، پس از حمله مغول مسیر مستقلی پیموده و در قرون هفتم و هشتم به صورت چشمگیری گسترده شده و به اوج خود رسیده است (همان، ص410). این مطلب را از مطالعه جامع‌التواریخ * تألیف رشیدالدین فضل‌اللّه می‌توان معلوم كرد. این اثر اگرچه صرفاً تاریخی است، آن را می‌توان یك كتاب جغرافیای تاریخی دانست، زیرا مطالبی دارد كه در قلمرو جغرافیای اسلامی سابقه نداشته و در منابع اروپایی بلكه شرقی غیراسلامی اندك است (همان، ص 310).
دوست عزیز، به سایت علمی نخبگان جوان خوش آمدید
مشاهده این پیام به این معنی است که شما در سایت عضو نیستید، لطفا در صورت تمایل جهت عضویت در سایت علمی نخبگان جوان اینجا کلیک کنید.
توجه داشته باشید، در صورتی که عضو سایت نباشید نمی توانید از تمامی امکانات و خدمات سایت استفاده کنید.
پاسخ با نقل قول
علاقه مندی ها (Bookmarks)