سر در حشرات

[*FATIMA*]

شاخک ( Antennae )

در روی سر اکثر حشرات یک جفت پیوست به نام شاخک قرار دارد که شکل آن در گونه های مختلف حشرات ، بسیار متفاوت است . شاخک ها معمولاً به طور دائم در حرکت بوده و از نظر فیلوژنی معادل شاخک اول ( Antennula ) سخت پوستان می باشند . این اعضای حسی در تمام حشرات به جز در حشرات راسته بی شاخکان ( Protura ) و لارو بعضی از زنبورها به تعداد یک جفت در طرفین سر وجود دارند . شاخک ها در بعضی از حشرات کوتاه ( مگس ها ) و در برخی دیگر دراز بوده ، به طوری که گاهی نیز طول آنها از طول بدن بیشتر است . مانند سوسک های شاخک دراز خانواده Cerambycidae و یا ملخ های شاخک بلند خانواده Tettigoniidae

تنها اولین و دومین بندهای شاخک ها توسط نیروی ماهیچه ای کنترل می شود . بقیه بندها ، موقعیت و استحکام طبیعی خود را با فشار خون حفظ می کنند و تنها موقعی حرکت می کنند که عوامل محیطی با آنها برخورد کرده و به طور فیزیکی آنها را حرکت دهند .

شکل عمومی شاخک ها غالباً در افراد نر و ماده یک گونه متفاوت است ( دو شکلی جنسی ) و به این صورت جنس نر و ماده به آسانی از هم شناخته می شوند . شاخک از سه بخش زیر تشکیل شده است :

1/ اسکاپ ( Scape ) : بند اول یا پایه شاخک که معمولاً پهن تر و یا بلندتر از بندهای دیگر است

2/ پدیسل ( Pedicel ) : دومین بند شاخک بعد از اسکاپ است که معمولاً کوتاه تر بوده و از لحاظ شکل ، نسبت به دیگر بندها متفاوت می باشد . پدیسل حاوی اعضای حسی ویژه ای به نام جونستون است . روی بندهای مختلف شاخک بعضی از حشرات مانند شته ها ، اعضای حسی ( سنسوریا یا ریناریا ) ویژه ای به اشکال مختلف دیده می شوند که در تشخیص گون ها مورد استفاده قرار می گیرند .

3/ تاژک ( Flsgelle ) : تاژک شامل بند سوم و مجموع دیگر بندها است . تعداد بندهای تاژک از یک ( لارو سخت بالپوشان ) تا 60 بند ( سخت بالپوشان شاخک دراز ) متغیر است . در بعضی از ملخ های شاخک بلند ، این تعداد تا 150 بند نیز می رسد ، ولی به طور معمول تعداد بندهای تاژک در حدود 9 بند می باشد .

فرق مفصل های اسکاپ و پدیسل با مفصل های فلاژلوم در این است که مفصل های فلاژلوم فاقد ماهیچه های مربوط به خود می باشند در حالی که مفصل های اسکاپ و پدیسل دارای چنین ماهیچه هایی هستند . هر شاخک از یک حفره شاخک منشأ می گیرد که این حفره توسط یک اسکلریت شاخکی حلقه مانند احاطه شده است . معمولاً اسکلریت شاخکی حاوی زائده کوچکی به نام آنتی فر ( Antennifer ) می باشد . در سخت بالپوشان خانواده Scarabaeidae بندهای انتهایی تاژک به صورت ورقه و یا میله هایی رشد کرده که مانند بادبزن فرنگی روی هم قرار می گیرند . در برخی دیگر از حشرات دو یا سه بند انتهایی متورم و حجیم شده و تشکیل ماسو را می دهند ؛ مانند سوسک های خانواده Scolytidae . در حشرات خانواده Curculionidae و پوستخواران Scolytidae تاژک از دو قسمت فونیکول و ماسو تشکیل شده است .

اشکال عمومی شاخک



1/ شاخک نخی ( Filiform ) : در این شاخک ، قطر بندها در تمام طول تاژک یکسان است ؛ مانند شاخک های ملخ های خانواده Acrididae

2/ شاخک مویی ( Setiform ) : قطر بندهای شاخک از ابتدا تا انتها به تدریج کمتر می شود ؛ مانند شاخک سوسری ها (Blattidae )

3/ شاخک تسبیحی ( Moniliform ) : بندهای تاژک گرد و تقریباً مانند دانه های تسبیح می باشند ؛ مانند شاخک موریانه ها ( Isoptera )

4/ شاخک شانه ای (Pectinate ) : هر یک از بندهای تاژک در کناره بیرونی خود ، دارای زایده شانه مانندی هستند که در مجموع ، شاخک شکل شانه را پیدا می کند ؛ مانند شاخک حشرات نر خانواده Bruchidae ، سوسک گوزن پرنده (Lucaneus cervus)

5/ شاخک اره ای (Serrateus) : هر یک از بندهای تاژک در یک سوی بیرونی خود ، دارای زایده ای شبیه دندانه اره است ؛ مانند شاخک حشرات Elateridae

6/ شاخک سنجاقی (Capitate) : در این شاخک ، چند بند انتهایی رشد زیادی کرده و طوری بهم فشرده شده اند که توده متورمی به نام ماسو را به وجود می آورند ؛ مانند شاخک پروانه های روز پرواز Rhopalocera و سوسک های خانواده Scolytidae

7/ شاخک چماقی ( Claviform) : در این نوع ، تعدادی از بندهای انتهایی شاخک از پایین به بالا به تدریج درشت تر شده و به شکل چماق درمی آیند ؛ مانند شاخک سوسک های Cucujidae

8/ شاخک زانویی ( Geniculate) : در این تیپ ، اولین بند شاخک با پدیسل و دیگر بندهای شاخک تشکیل زاویه می دهد ؛ مانند شاخک مورچه ها و برخی زنبورها

9/ شاخک ورقی (Lamellate ) : در این شاخک چند بند انتهایی به شکل صفحه هایی رشد کرده و مانند بادبزن فرنگی روی هم قرار گرفته اند ؛ مانند شاخک حشرات خانواده Scarabaeidae

10 / شاخک دوکی (Fusiform) : در این تیپ ، بندهای بندهای میانی شاخک نسبت به بندهای ابتدایی و انتهایی آن رشد بیشتری کرده اند و در نتیجه شکل عمومی شاخک مانند دوک شده است مانند شاخک ملخ های Acridella

11/ شاخک پروش ( Plumatae ) : در این شاخک حد فاصل بندها در دو سوی خود مجهز به موهای بلند و انبوه است ؛ مانند شاخک پشه های نر کولکس ، پروانه کرم ابریشم و پروانه پر طاووس گلابی (Saturnia pyri

12 / شاخک مودار ( Aristate ) : این تیپ شاخک ، معمولاً کوتاه بوده و مجموعاً دارای سه بند می باشد . بند سوم حامل زایده مو مانندی به نام آریستا است ؛ مانند شاخک مگس های Muscidae

13 / شاخک میله ای ( Styliform ) : در این شاخک ، تعداد بندها مانند شاخک مودار از سه بند تجاوز نمی کند ، اما بند سوم حامل پیوست میله ای شکل می باشد ؛ مانند شاخک برخی از مگس ها .

نقش شاخک در حشرات

شاخک در حشرات دارای وظایف مختلفی از جمله حس لامسه ، چشایی و بویایی می باشد . در گوشخیزک ( F.auricularia) وقتی که حشره به طرف جلو حرکت می کند ، شاخک را جهت لمس کردن به هر طرفی حرکت می دهد . حال اگر یکی از شاخک های گوشخیزک قطع شود شاخک دیگر را به هر طرفی حرکت خواهد داد . در تعدادی از حشرات از قبیل مورچه ها و زنبورعسل ، شاخک ها دارای اندام حسی چشایی بر روی خود می باشند . زنبور عسل و زنبورهای Vespa و Polistes قادرند به وسیله شاخک های خود فرق بین آب معمولی و آب قند را تشخیص دهند . گیرنده های حس چشایی در حشرات نام برده بر روی هشت مفصل انتهایی شاخک قرار دارند .

حس بویایی در حشرات منحصراً توسط شاخک ها درک می شود . نتایج آزمایشات انجام شده روی سوسری Periplaneta نشان می دهد که این حشره با استفاده از شاخک های خود قادر است که بوی پنیر را از فاصله دور درک کند . حال اگر محل قرار گرفتن پنیر را در جهتی تغییر دهیم سوسری مزبور باز هم قادر است به کمک شاخک های خود به محلی که از آن بوی پنیر برمی خیزد نزدیک شود . تشخیص بوی واقعی در موریانه ها فقط توسط شاخک ها صورت می گیرد .

تهیه و تنظیم : سایت علمی نخبگان جوان