آداب معاشرت از دیدګاه قرآن

["VICTOR"]

معاشرت با خویشان و نیکی به آنان



روزی که آفرینش انسان با اراده یگانه هستی بخش به وقوع پیوست، زندگی اجتماعی نیز لازمه حیات و هستی بشر قرار گرفت، چراکه انسان برای ادامه حیات خود، بی نیاز از دیگران نبوده و نمی تواند به تنهایی زندگی کند. و اصلاً لازمه زندگی جمعی نیاز انسان به همدیگر است و چون زندگی بشر یک زندگی اجتماعی است، برای هرچه بهتر شدن این زندگی و آرامش و امنیّت آن، مقرّرات و آداب و رسومی لازم است که بدون پایبندی به آنها، بشر، زندگی راحت و آرامی نخواهد داشت.
اسلام در تعالیم اخلاقی خود در این زمینه، علاوه بر نیکی و احترام به همه همنوعان خود، عواطف خویشاوندی را ارج نهاده و بشر را به نیکی کردن به منسوبین و بستگان نزدیک تشویق نموده تا زندگی اجتماعی، شیرین تر گردد. چراکه اگر انسان به بستگان نزدیک خود، احترام و نیکی نکند، با دیگران به طریق اولی برخوردش پسندیده نخواهد بود؛ و اگر به این فرمان اخلاقی -اجتماعی اسلام عمل شود، طبعا در گوشه و کنار جامعه اسلامی، فرد و یا خانواده گرفتار و فقیر و درمانده پیدا نمی شود. چنانکه در حدیثی می خوانیم:


«أفی المال حقٌّ سوی الزّکاة؟ قال: نعم برّ الرّحم إذا ادبرت».


«از پیامبر پرسیدند آیا غیر از زکات، حق مالی دیگری بر گردن انسان هست؟ فرمود: آری نیکی و احسان به ارحام و بستگان نزدیک که به عللی از تو بریده و قطع رابطه کرده اند».



به همین خاطر است که اسلام برای تقویت روح خدمتگزاری و طرز برخورد و معاشرت با مردم را به دو طریق عمومی و خصوصی، برنامه ریزی کرده است:



1. هر فرد مسلمان، موظف است به وضع توده مردم رسیدگی کند، هرچند نسبت خویشاوندی با آنها نداشته باشد.



2. هر انسان مسلمان، علاوه بر وظیفه بند اول، در مورد بستگان نزدیک خود مسؤولیت خاصی دارد.




جایگاه بستگان نزدیک



گذشته از آداب و رفتار با اشخاص گوناگون و کلّ انسان ها، رفتار با فامیل و بستگان دور و نزدیک حائز اهمیّت می باشد که مسؤولیّت بیشتری نسبت به سایر مردم متوجه انسان است زیرا از دیدگاه اسلام، بعد از پدر و مادر و فرزندان، که نزدیکان درجه یک انسان محسوب می شوند، رفتار با دیگر خویشاوندان نزدیک و بستگان، از اهمّیّت به سزایی برخوردار است که خالق هستی از آنان در آیات متعدد به عنوان «رحم» و «ارحام» نام می برد.


گرچه در بعضی از آیات یاد شده، منظور از رحم، شکم مادر می باشد ولی در چند مورد هم (احزاب، محمد، ممتحنه، انفال و نساء) به معنی بستگان آمده است. البته به خاطر نزدیک بودن انسان به فامیل تعبیر «رحم» و «ارحام» آورده شده چراکه انسان در شکم مادر، نزدیک ترین فرد به مادر می باشد.



همچنین خداوند متعال در 15 آیه با تعبیر «قُربی» از بستگان دور و نزدیک انسان، سخن به میان آورده و درباره نیکی کردن به آنان سفارش کرده است. گرچه بعضی از آیات، در موارد مختلفی بیان شده، ولی غالبا اشاره به بستگان و احترام به آنان می باشد.


اسلام در مورد احترام و نیکی کردن به ارحام و خویشان تأکید فراوان ورزیده است. چنانکه مرحوم طبرسی در تفسیر ارزنده خود «مجمع البیان» در اولین آیه سوره نساء، عطف لفظ «ارحام» را بر «اللّه»، دلیل بر وجوب صله ارحام گرفته و حدیثی از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می آورد به این مضمون که فرمود:

«خداوند می فرماید من خدای رحمان، رحم را خلق نمودم و از اسم خودم برای او اسمی انتخاب کردم. پس هر کس صله رحم کند، او را به رحمت خود وصل می کنم و هرکس قطع رحم کند از رحمت من بریده است».


«ارحام» چه کسانی هستند و «صله رحم» چیست؟



واژه «ارحام» از نظر لغوی به معنی اقربا و بستگان و نزدیکان انسان است که مفرد آن «رَحِم» می باشد. همچنین رحم به زهدان زن، جای بچه در شکم مادر، بچه دان نیز اطلاق شده است.


«صله رحم» یعنی نیکی و احسان کردن و پاداش دادن به بستگان، اما معیار نیکی و صله رحم کردن چیست؟ باید به مکتب قرآن و اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله مراجعه نماییم که مفسّران واقعی قرآن و وحی می باشند.