تاکنون درباره زلزله احتمالی تهران، تحلیل های زیادی ارائه شده است. اما امروزه، اهمیت خطر زلزله در کشور ما با شدت یافتن روند توسعه کشور، سطح گسترش شهری، تمرکز جمعیت و سرمایه های مادی و معنوی و افزایش آسیب پذیری این سرمایه ها در پهنه زلزله خیز ایران با توجه به ضعف پیش بینی و سطح خسارت ها بیشتر درک می شود.
هرچند رخداد زلزله های شدید در این گستره پهناور، پدیده جدیدی نیست و از سده ها و هزاره های پیش، هر از چندی رخ داده است، اما در دهه های اخیر، وسعت آسیب های ناشی از غافلگیری و ناکارآمدی بخش های مسئول و از دست دادن بخش جدی از سرمایه های ملی کشور، توجه مسئولان و مردم را بیش از پیش به خود جلب کرده است.

قرارگیری تهران در یک پهنه لرزه خیز و اهمیت این شهر در ابعاد گوناگون نیز در این راستا تحلیل و مورد توجه قرار گرفته است. بر پایه مطالعات و تحقیقات صورت گرفته، میزان تلفات و خسارت های مالی ناشی از رویداد زلزله ای به بزرگی نسبتا بالا (تاسقف 6/7 ریشتر) در تهران، بسیار فراتر از آنچه در شهرهای مشابه در کشورهای پیشرفته و در عین حال لرزه خیز مانند ژاپن و کشورهای اروپایی مشاهده می گردد، خواهد بود. تبعات منفی ناشی از رویداد یک زلزله بزرگ به ویژه در مناطق شهری به قدری است که می تواند زمینه ساز تغییر و تحولات پرچالش، جدی و عمیقی در حوزه های گوناگون موجب می گردد.

بررسی ساختار مدیریت بحران در برخی از کشورهای جهان

استفاده از تجارب سایر کشورها خصوصا کشورهای با سابقه در کنترل و مدیریت بحران های طبیعی می تواند راهگشای مناسبی در جهت اصلاح وضعیت مدیریت بحران در کشور باشد.

در این زمینه تجارب دو دسته از کشورها بررسی شده است. دسته اول مربوط به تجارب کشورهای پیشرفته و دسته دوم مربوط به کشورهای درحال توسعه می باشد. در دسته اول، سه کشور ژاپن، کره و آمریکا قرار دارند.

ژاپن به عنوان یکی از سانحه خیزترین کشورهای جهان و کشور که بیش از یک قرن است که مدیریت سوانح طبیعی در آن قانونمند گشته، مسلما یکی از پیشگامان مدیریت بحران های طبیعی در جهان به شمار می رود. در هر سه کشور سازمان مستقلی، مسیولیت مدیریت سوانح طبیعی را برعهده دارد که این سازمان ها در ژاپن، درسال 1974 و در آمریکا در سال 1979 تاسیس شده و هریک دارای سوابق و تجربیات طولانی می باشند.

در دسته دوم، سه کشور پاکستان، نپال و سریلانکا انتخاب شدند. دلیل انتخاب این سه کشور در دسته دوم، علاوه بر وجود نقاط مشترک آنها تفاوت های بارزی بود که از نظر سوانح طبیعی دراین سه کشور وجود داشت. به این ترتیب که در پاکستان مسیله سیل، در نپال مسیله زلزلهو در سریلانکا مساله زمین لغزش، مهمترین مسایل مربوط به سوانح طبیعی را تشکیل می دهد.

مدیریت سوانح طبیعی در ژاپن

ژاپن یکی از سانحه خیزترین کشورهای جهان در رابطه با وقوع بحران های طبیعی است. وقوع زلزله های شدید، آتشفشان و طوفان از بحران های طبیعی شایع در ژاپن محسوب می شود. زلزله بزرگی که منطقه Hanshin و Awajiکوبه را در ژانویه 1995 لرزاند، اولین زلزله بزرگی بود که مستقیماً یک منطقه وسیع را که در آن فعالیت های متنوع اجتماعی و اقتصادی متمرکز شده بود به لرزه درآورد. طوفان مهیب 1959 ژاپن که خسارت های سنگینی را به بارآورد، انگیزه ایجاد یک نظام جامع هدفمند اداری برای پیشگیری از سوانح گردید که نهایتا در سال 1962 به تصویب قانون پایه مقابله با سوانح منجر گردید. این قانون شامل موارد زیر است :

تعریف مرزها و مسئولیت های پیشگیری از سوانح، نظام جامع پیشگیری از سوانح، طرح پیشگیری از سوانح، آمادگی در مقابل سوانح، اقدامات اضطراری سوانح، اقدامات احیا در سوانح، اقدامات مالی، اعلام حالت اضطراری به منظور تصمیم گیری در مورد مسایل مهم مربوط بهپیشگیری از سوانح مانند تهیه و تسهیل اجرای طرح پایه پیشگیری از سوانح، دولت ژاپن اقدام به تشکیل یک شورای مرکزی پیشگیری از سوانح نموده که ریاست آن به عهده نخست وزیر می باشد و اعضای آن را وزیر کشور و سایر دانشمندان و متخصصین امر تشکیل می دهند.

تجارب بدست آمده از زلزله بزرگ کوبه اعمال تجدیدنظرهای عمده ای را در طرح های پیشگیری از سوانح (در سه سطح طرح پایه، طرح اجرایی و طرح محلی) ایجاب نمود. در طرح جدید، نقش ومسیولیت دولت مرکزی، شرکت های دولتی و سازمان های محلی در اجرای طرح ها و برنامه هابه تفصیل و با صراحت تفکیک و مشخص شده است. در طرح پایه همچنین آمادگی در مقابلسوانح، اقدامات اضطراری در سوانح و احیا و بازسازی پس از سوانح بر هرنوع سانحه ایتعریف شده اس. برای مثال در مورد زلزله، اقدامات زیر پیش بینی شده است :

فصل اول - آمادگی در مقابل سوانح :

بالابردن مقاومت در مقابل زلزله، آمادگی جهت انجام اقدامات اضطراری به موقع و راحت جهتپیشگیری و احیا و بازسازی، پیشگیری از سوانح بین مردم، گسترش مراکز تحقیقاتی، نظارت و غیره در زلزله و پیشگیری آن.

فصل دوم - اقدامات اضطراری سوانح :

جمع آوری و انتقال اطلاعات و تامین ارتباطات پس از وقوع سانحه، ایجاد مجموعه ای از فعالیت ها،نجات، کمک های اولیه، درمان پزشکی و فعالیت های آتش نشانی، پیش بینی وسایل حمل ونقل اضطراری و فعالیت های وابسته، فعالیت های مربوط به تخلیه، فعالیت های مربوط به تهیه مواد غذایی، آب آشامیدنی و نیازهای روزانه دیگر، فعالیت های مربوط به بهداشت، سلامتی، قرنطینه، دفن اجساد و غیره، فعالیت های مربوط به نظم اجتماعی، تثبیت قیمت کالاها و غیره، فعالیت های مربوط به راه اندازی اضطراری تسهیلات و تجهیزات، فعالیت های مربوط به انتقال اطلاعات صحیح به قربانیان سوانح، فعالیت های مربوط به جلوگیری از وقوع سوانح ثانوی، پذیرش پشتیبانی داوطلبانه.

فصل سوم - احیا و بازسازی :

تصمیم گیری در مورد جهت اصلی احیا و بازسازی سریع، روش های احیا و بازسازی منظم، تامین حمایت مالی جهت بازسازی و احیای زندگی آسیب دیدگان از سانحه، حمایت از شرکت های کوچک و متوسط آسیب دیده و احیای مراکز اقتصادی دیگر.

مدیریت سوانح در کره

مدیریت سوانح طبیعی در کره شامل فعالیت چهار گروه اصلی است :

1- اشخاصی که در مناطق زلزله خیز ساکنند.

2- متخصصینی که برای دولت و موسسات در این رابطه کار می کنند.

3- عموم مردمی که در سایر مناطق از این دو گروه حمایت می کنند.

4- دولت محلی و ملی.

ارگان ملی مدیریت بحران در کره، شورای ملی دفاع غیرنظامی است و سیاست هایی که برای مدیریت بحران به کارگرفته می شود، عبارتنداز:

- حذف پتانسیلی که موجب بروز بحران می شود.

- در نظرگرفتن تجهیزات و کمک های اضطراری.

- تسهیلات لازم برای جبران و بهبود بحران.

- حفظ حیات بشر.

- به کارگیری آموزش و هشدارهایی در رابطه با بحران.

- ایجاد یک بسیج همگانی به منظور ارتقای آگاهی های عمومی در رابطه با بحران.

- اجرای سایر عملکردهای اداری در مدیریت بحران.

مدیریت سوانح در ایالات متحده آمریکا

مهمترین سازمان هایی که مسئولیت کاهش خطرات را در ایالات متحده آمریکا به عهده دارند،عبازتند از : سازمان های دولتی، سازمان های غیربازرگانی و تخصصی، مراکز تحقیقاتدانشگاهی، شرکت های تجاری خصوصی و گروه های داوطلب که هرکدام تحقیقاتی انجام داده و یا پروژه های و برنامه هایی اجرا کرده تا آسیب پذیری جامعه در مقابل سوانح طبیعی را کاهش دهند. در اینجا تنها به ذکر نقش سازمان های اصلی درگیر بین دولت فدرال، دولت ایالتی و دولت محلی و سازمان های غیردولتی می پردازیم.

در سطح فدرال بیش از 12 سازمان، مسیولیت آمادگی، جوابگویی، بهبود و کاهش و کنترل خطر سوانح طبیعی برعهده دارند. طی 20 سال گذشته پاسخگوییدولت فدرال به سوانح طبیعی فوق العاده زیاد بوده است. برنامه های متنوعی از دیدگاه های مختلف با مسائل سوانح طبیعی برخورد کرده اند. برنامه ملی کاهش خطرات زلزله بیشتر برروی انتقال تحقیقات و تکنولوژی تاکیدکرده تا از این طریق، ایمنی در مقابل زلزله را بالا ببرد.

از طرفی استراتژی های اولیه که اصطلاحا FEMA گفته می شوند عبارتند از :

1- افزایش قابلیت دولت محلی و منطقه ای در پاسخ به بحران ها.

2- ایجاد هماهنگی با 26 آژانس دولت مرکزی در جهت پاسخ به بحران ها.

3- اخذ کمک مستقیم دولت مرکزی جهت شهروندان خسارت دیده از بحران.

4- واگذاری مساعدت مالی به دولت های محلی و منطقه ای.

5- رهبری کردن فعالیت های مربوط به مدیریت بحران، کاهش خطر و سایر موارد.

مشخص کردن توانایی های ایالتی و دولت های محلی در سوانح طبیعی به مراتب از مشخص کردن نقش دولت فدرال مشکل تر است. 50 ایالت و هزاران کانون زیستی هر یک به گونه ای با سوانح طبیعی مواجه می شوند. هر کدام اختیارات خاصی در برخورد با سوانح دارد و از سبک و نحوه خاصی در برخورد با آنها استفاده می کند. مسئولیت اصلی آمادگی اضطراری بردوش دولت های ایالتی است و اکثرا مسئولیت اصلی را پاسخگویی اضطراری، حمایت و بازگشت به حالت عادی می دانند. 90 درصد ایالت ها نوعی صندوق اضطراری تشکیل داده اند و بیش از 50درصد به موافقت متقابل با ایالت های همسایه دست یافته اند که در صورت وقوع همزمانسانحه در ایالات همجوار از آن استفاده می کنند.

سازمان های غیردولتی متشکل از داوطلبان، سازمان های غیرانتفاعی متخصص، بخش خصوصی و دانشگاه ها و مراکز تحقیقاتی نقش مهمی در کاهش اثرات خطر در آمریکا دارند. سازمان های غیردولتی نه تنها نیازهای خودی و شخصی آسیب دیدگان را برطرف می کنند، بلکه مطالعات و بررسی های بلند مدتی را نیز جهت کاهش آسیب پذیری کلی جامعه از سوانح انجام می دهند. نقش سازمان های تخصصی غیرانتفاعی در کاهش خطرات در حال افزایش بوده و پیش بینی می شود همچنان ادامه یابد. در 1985 دوازده سازمان اصلی در ارتباط مستقیم با سوانح طبیعی، فعال بودند و 25 سازمان دیگر نیز به نوعی به موضوع ارتباط پیدا می کردند. نقش اینسازمان ها از تبادل اطلاعات گرفته تا تدوین استاندارد برای کاهش خطر و تبلیغ و حمایت از آن می باشد.

نقش بخش خصوصی در کاهش خطر سوانح طبیعی در آمریکا قابل توجه است از شرکت های مشاوره ای متخصص در جنبه های مختلف کاهش خطر نظیر برنامه ریزی اقتصادی و برآورد خطر در یک محل خاص گرفته تا کارخانه هایی که به تولید و عرضه هشدار سیل و تجهیزات مربوطه دیگر اشتغال دارند.

مؤسسات دانشگاهی نیز نقش مهمی در مقابله با سوانح طبیعی داشته اند. از جمله می توان به آموزش و پژوهش در زمینه های مربوطه اشاره کرد. در حال حاضر 25 دانشگاه دارای برنامه هایی در ارتباط با سوانح طبیعی هستند و این تعداد در حال افزایش