آسیب های خانواده از نگاه قرآن و روایات

[zoh_reh]

آسیب های خانواده از دیدگاه قرآن و روایات

عوامل تهدیدكننده كیان خانواده



اشاره:


آنچه در پی می آید تحلیلی پیرامون آسیب های جدی تهدیدكننده كیان خانواده است كه براساس روایات و آموزه های ائمه اطهار(ع) استخراج و تدوین شده است. این آسیبها شامل آسیبهای كلی مربوط به خانواده و آسیبهای مربوط به زن و شوهر است.

گفتنی است این مطلب از كتاب تحكیم خانواده از نگاه قرآن و حدیث انتخاب گردیده كه اینك با هم آن را از نظر می گذرانیم:
خانواده، مانند همه نهادهای پرارزش، درمعرض انواع آسیب ها و آفت هایی است كه سلامتی، استواری و پویایی آن را تهدید می كند. پیشوایان بزرگ اسلام، دركنار تبیین تحكیم خانواده، رهنمودهای بسیارمهم و ارزنده ای را در جهت پیشگیری از این آفات ارائه كرده اند.

نكته جالب توجه این كه بسیاری از این رهنمودها، همخوان با پژوهش های میدانی مرتبط با عوامل فروپاشی خانواده است. این پژوهش ها- كه گستره وسیعی از كارهای میدانی و تحقیقات آماری و جامعه شناختی را در برمی گیرند- درواقع، زنگ خطر پرآوایی را برای مسئولان فرهنگی جامعه ها به صدا درمی آورند؛ خطری كه حتی بسیاری از خانواده های اصیل و مذهبی را نیز به طور جدی تهدید می كند. از این رو، آشنایی با رهنمودهای اسلام در این زمینه - بویژه برای خانواده های متدین مذهبی- می تواند بسیار كارساز باشد.

---

رهنمودها به سه دسته تقسیم می شوند:

الف. آسیب های كلی خانواده؛
ب. آسیب هایی مرتبط با مرد؛

ج. آسیب های مرتبط با زن.

الف- آسیب های كلی


این گونه آسیب ها، آفاتی هستند كه معمولا از ناحیه زن و یا شوهر نیستند؛ بلكه پدر یا مادر و یا اشخاص دیگر، آنها را ایجاد می كنند. البته در برخی از موارد، ممكن است مرد یا زن نیز در شكل گیری آنها سهیم باشند. این آسیب ها عبارت اند از:1. تحمیل پیوند زناشویی


نخستین شرط تشكیل خانواده پایدار، آزادی دختر و پسر در انتخاب همسر و تحمیل نكردن پیوند زناشویی بر آنها است. سخنی از پیامبر خدا(ص) درباره منشأ روانی الفت و اختلاف همسران، نقل شده كه می فرماید:
الارواح جنود مجنده، فما تعارف منها ائتلف، و ما تناكر منها اختلف.
روح ها ]همچون[ سپاهیانی هستند فراهم آمده، كه هر كدام از آنها با هم، آشنایی ]و سازگاری[ داشته باشند، با هم الفت می گیرند و هر كدام از آنها كه با هم ناآشنا باشند، با هم اختلاف پیدا می كنند. (دوستی در قرآن و حدیث: ص88 حدیث160)
بدین سان، طبیعی است كه ازدواج های تحمیلی، پایدار نمی مانند. كلینی، گزارش كرده كه شخصی به نام ابن أبی یعفور از امام صادق(ع) می پرسد: من مایلم با زنی ازدواج كنم؛ ولی پدر و مادرم می خواهند كه با زن دیگری ازدواج نمایم. چه كنم؟ امام(ع) پاسخ داد.
تزوج التی هویت، ودع التی یهوی ابواك.
با كسی ازدواج كن كه خودت می خواهی و آن شخصی را كه پدر و مادرت می خواهند، رهاكن!
در روایتی دیگر از جابربن عبدالله آمده كه مردی نزد پیامبر آمد و گفت: دختر یتیمی پیش ماست كه دو مرد از او خواستگاری كرده اند: یكی توانگر و دیگری تنگ دست. او مرد فقیر را می خواهد و ما به توانگر تمایل داریم!
پیامبر(ص) فرمود:لم یرللمتحابین مثل النكاح.
برای دو دلداده، چیزی همانند ازدواج، دیده نشده است.
پیامبر(ص) به روشنی اعلام می كنند كه دو طرف ازدواج در انتخاب همسر، آزادند و ثروت نمی تواند جایگزین محبت دو نفری كه به هم علاقه مند هستند، گردد.جامعه شناسان نیز از دیرباز، ازدواج های تحمیلی را زمینه ساز اختلافات خانوادگی و فروپاشی خانواده می دانند و برخی، این گونه ازدواج ها را به فروش دختران، تشبیه كرده اند.
البته باید توجه داشت كه راهنمایی پدر و مادر برای انتخاب همسر مناسب، فوق العاده ضروری است و جوانان باید بدانند كه در تشكیل خانواده بی نیاز از بهره گیری از مشورت والدین خود نیستند. هر چند در نهایت، خود آنها هستند كه باید همسر آینده شان را انتخاب كنند، نه پدر و مادر!
كلینی، گزارش كرده كه شخصی به نام ابن أبی یعفور از امام صادق(ع) می پرسد: من مایلم با زنی ازدواج كنم؛ ولی پدر و مادرم می خواهند كه با زن دیگری ازدواج نمایم. چه كنم؟ امام(ع) پاسخ داد. تزوج التی هویت، ودع التی یهوی ابواك. با كسی ازدواج كن كه خودت می خواهی و آن شخصی را كه پدر و مادرت می خواهند، رهاكن!


2. مهریه سنگین


حكمت وجود مهریه، تعدیل روابط زن و مرد و نیز پیوند دادن آنها به یكدیگر است. مهریه، از آن جا پدید آمد كه در متن خلقت، نقش هر یك از زن و مرد، مغایر نقشه دیگری است. مرد، در مقابل غریزه، از زن ناتوان تر است. این ویژگی، همواره به زن فرصت داده است كه دنبال مرد نرود و زود تسلیم او نشود. برعكس، مرد را وادار كرده است كه به زن، اظهار نیاز كند و برای جلب رضای او اقدام نماید. یكی از آن اقدامات، این بوده كه مرد برای جلب رضای همسر و به احترام موافقت او، هدیه ای نثار او می كرده است.

مهریه، با حیا و عفاف زن، هم ریشه است. زن به الهام فطری دریافته است كه عزت و احترام او به این است كه خود را رایگان در اختیار مرد قرار ندهد. قرآن كریم، با لطافت و ظرافت بی نظیر می فرماید:
«كابین زنان را ]كه به آنها تعلق دارد و[ عطیه ای است از شما به آنها، به خودشان بدهید. (نساء/4)
در این آیه كوتاه، به سه نكته اساسی اشاره شده است:
یك. از مهریه، با نام «صدقه» (به ضم دال) یاد شده، از ماده «صدق» بدان جهت كه نشانه صداقت و راستین بودن علاقه مرد است.

دو. الحاق ضمیر «هن» به «صدقات»، اشاره به آن است كه مهریه، به خود زن تعلق دارد، نه پدر و مادر وی و به اصطلاح، «شیربها» نیست.
سه. كلمه «نحله»، به روشنی دلالت دارد كه مهریه، در واقع، چیزی جز هدیه و پیشكش مرد به زن نیست.
اما نكته مهمی كه در آسیب شناسی خانواده باید به آن توجه داشت، این است كه میزان مهریه، نباید با حكمت آن در تضاد باشد، چون در این صورت، آفت تحكیم نهاد خانواده می گردد. ¹
مهریه، باید حقیقتاً مفهوم هدیه را به ذهن تداعی كند، نه داد و ستد و گروگانگیری را. از این رو، سنگینی مهریه، نشانه شوربختی زن، و سبكی آن، نشانه بركت زن شناخته شده است، مانند روایتی از پیامبر(ع) كه می فرماید:
خیر الصداق أیسره.
بهترین مهریه، سبك ترین آن است.
در حدیثی دیگر آمده است: لاتغالوا بمهور النساء، فانما هی سقیا الله سبحانه.
در مهریه های زنان، زیاده روی نكنید؛ چرا كه زنان، در واقع، باران خداوند سبحان اند.
همچنین سنگینی مهریه، موجب كینه و دشمنی خانوادگی معرفی شده است:
«در مهریه، آسان بگیرید؛ زیرا مرد، با این كه مهریه]ی سنگینی[ را به زن می پردازد. اما كینه آن، نسبت به زن، در دلش می ماند.»
در جای دیگری، این تعبیر آمده است: لاتغالوا بمهور النساء، فتكون عداوه .در مهریه های زنان، زیاده روی نكنید؛ چون مایه دشمنی می شود.

3- ازدواج با انگیزه های غیرارزشی


نخستین ادب از آداب تشكیل خانواده، درستی انگیزه آن است، از این رو، ازدواج كردن با هدف تقویت طایفه، خودنمایی، شهرت طلبی، و بهره گیری از ثروت یا موقعیت خانوادگی همسر، ضدارزش و نكوهیده شمرده شده است.
موضوع قابل توجه، این است كه رعایت نكردن این ادب، آفت نهاد خانواده و زمینه ساز فروپاشی آن است. از پیامبر خدا ص) روایت شده كه می فرماید:
لاتزوجوا النساء علی قراباتهن، فانه یكون من ذلك القطیعه .
زنان را ]به خاطر تقویت روابط خویشاوندی[ با خویشاوندانشان تزویج نكنید؛ زیرا این كار، به بریده شدن روابط خویشی می انجامد.
و نیز روایت شده است كه فرمود: «هر كس با زنی، به خاطر قدرتش ازدواج كند، خداوند، جز بر خواری او نمی افزاید و هر كس با زنی، به خاطر دارایی اش ازدواج كند، خداوند، جز بر ناداری او نمی افزاید! و هركس با زنی، به خاطر بزرگ زادگی اش ازدواج كند، خداوند، جز بر پستی او نمی افزاید و هر كس با زنی، فقط برای این ازدواج كند كه چشمش را ]از حرام و نامحرم[ فرو بپوشاند، یا دامنش را پاك نگه دارد، یا پیوند خویشاوندی اش را برقرار بدارد، خداوند، در آن مرد و زن برای یكدیگر بركت می دهد.
و در روایتی از امام صادق (ع) آمده است كه: «هرگاه مردی با زنی، به خاطر زیبایی یا دارایی اش ازدواج كند، به همان ]زیبایی یا دارایی[ واگذار می شود، و هرگاه به خاطر دینش با او ازدواج كند، خداوند، زیبایی و دارایی را نیز روزی اش می كند.
انگیزه های غیراخلاقی در ازدواج، از سوی خانواده های طرفین، آفت اصلی ترین اركان تحكیم خانواده- یعنی محبت و قداست- است. از این رو، خانواده هایی كه دچار این آفت اند، در معرض فروپاشی قرار می گیرند.
لاتغالوا بمهور النساء، فانما هی سقیا الله سبحانه. در مهریه های زنان، زیاده روی نكنید؛ چرا كه زنان، در واقع، باران خداوند سبحان اند



4- ازدواج، پیش از رشد عقلی


هر چند روایات اسلامی، به خانواده ها تأكید كرده اند كه هنگام بلوغ فرزندان، زمینه ازدواج آنها را فراهم كنند و به جوانان نیز توصیه كرده اند كه برای حفظ پاك دامنی خود هرچه زودتر ازدواج نمایند، اما پیشوایان ما، ازدواج كودكان را- چنان كه در برخی از اقوام رسم بوده- مصلحت نمی دانند. از این رو، طبق نقل مرحوم كلینی، امام(ع) در پاسخ به پرسش هشام بن حكم درباره این موضوع، فرمود: اذا زوجوا و هم صغارلم یكادوا یتألفوا.
چنانچه آنها را در خردسالی به ازدواج هم درآورید، به سختی ممكن است انس و الفتی میان آنها برقرار شود.
این سخن می تواند به این مفهوم باشد كه ازدواج پیش از رشد عقلی زوجین، آفت تحكیم خانواده است و ممكن است به جدایی بینجامد. از این رو، برخی از پژوهش ها نشان می دهند كه طلاق، در جوانانی كه زیر نوزده سالگی ازدواج كرده اند، بیشتر از جوانانی است كه پس از آن ازدواج كرده اند.

1ـ توضیحاتی كه درباره حكمت مهریه ارائه شد، اقتباس از كتاب نظام حقوق زن در اسلام، نوشته استاد شهید مرتضی مطهری است.