آشنایی با فقه

علوم پیش نیاز:


برای فراگیری علم فقه، كما بیش به دانستن علومی نیازمندیم: زبان عرب كه زبان قرآن روایات و كتب فقهی است؛ تفسیر قرآن، علم شناخت راویان حدیث (علم رجال)؛ منطق، برای شناخت كیفیت تفكر و استدلال؛ و مهمتر از همه، علم اصول فقه كه پایه‌های اساسی نحوه استنباط و كشف حكم شرعی را به دست می‌دهد.[1]


منابع اصلی علم فقه:[2] وظیفه فقیه، كشف و استنباط حكم شرعی است. فقیه در فقه شیعه، نظر و رأی شخصی خود را ابراز نمی‌دارد. بلكه كار او، كشف رأی و نظر الهی است كه از طریق وحی به پیامبر ـ صلی الله علیه و آله و سلّم ـ رسیده، و بسیاری از آنان بر لسان و زبان ائمه هدی ـ علیهم السلام ـ تبیین یافته است. این آراء الهی درمنابعی نهفته است كه به عنوان منابع علم فقه شناخته می‌شوند. قرآن به عنوان بیان كننده امّهات و كلیات قوانین الهی، اولین و مهمترین منبع فقهی است. پس از آن، روایات و احادیث جایگاه مهمی را از این نظر دارا هستند: از روایات و احادیث به عنوان سنت نام برده می‌شود. دو منبع دیگر نیز در فقه امامیه به عنوان منابع علم فقه مورد توجه هستند، اجماع و عقل. منظور از «اجماع» اتفاق نظر تمامی فقها بر یك حكم است. و منظور از «عقل»، آن دركی است كه عقل به نحو حتمی و قطعی آن را می‌یابد. برای هركدام از این منابع، شرایطی وجود دارد كه تنها در صورت محقق شدن آنها صلاحیت خواهند داشت مستند احكام فقهی قرار گیرند.


احكام فقهی:[3] در یك تقسیم بسیط و اولیه و به طور خلاصه، احكام فقهی به دو دسته می‌شوند:


الف. احكام تكلیفی: این احكام قوانینی هستند مشتمل بر امر یا نهی و یا ترخیص. احكام تكلیفی پنج نوع‌اند:


1. وجوب: به موجب این حكم، انسان می‌بایستی فعل مورد نظر خداوند را حتما انجام دهد و در صورت تخلف از آن، كیفر می‌شود.


2. استحباب: به موجب این حكم، انسان می‌تواند فعل مورد نظر شارع را ترك كند بدون اینكه كیفر شود ولی اگر آن را انجام دهد پاداش می‌یابد.


3. حرمت: به موجب این حكم،انسان می‌بایستی فعل موردنظر شارع را حتماً ترك كند و در صورت ارتكاب آن، كیفر می‌شود.


4. كراهت: به موجب این حكم، انسان می‌تواند فعل مورد نظر شارع را انجام دهد بدون اینكه كیفر شود ولی اگر آن را انجام ندهد، پاداش می‌یابد.


5. اباحه: به موجب این حكم، انسان می‌تواند فعل مورد نظر شارع را انجام دهد یا ترك كند، ‌بدون اینكه كیفر شود یا پاداش یابد.


ب. احكام وضعی: هر یك از احكامی كه در دایره شمول احكام تكلیفی قرار نگیرد، حكم وضعی نامیده می‌شود. مثل سببیّت، شرطیت، جزئیت، مانعیت، صحت، بطلان، زوجیت، ملكیت و... . به عنوان مثال، نجس بودن بدن و لباس، مانع صحت و قبولی نماز است. «مانعیت» یك حكم وضعی است. و یا وقتی معامله‌ای مطابق قوانین الهی انجام نشود، به باطل بودن متصف می‌شود. بطلان، یك حكم وضعی است.


تقسیمات دیگری نیز در مورد احكام الهی وجود دارد.


ابواب فقه: موضوعات فقهی مثل نماز، روزه، حج، معاملات و بسیاری از موضوعاتی كه در فقه مورد بحث و بررسی قرار می‌گیرد، در یك دسته بندی كلی به صورت زیر گرد هم می‌آیند:


1. عبادات: شامل طهارت، نجاست، نماز، روزه، حج، خمس، زكات و... ؛


2. عقدها (عقود): شامل تجارت، اجاره، ازدواج و ... ؛


3. ایقاعات: شامل طلاق، جعاله، نذر،‌ عهد و... ؛


4. احكام: شامل صید، كشتار حیوانات، ارث و... .


این تقسیم بندی را مرحوم محقق حلی در كتاب شرائع الاسلام ارائه كرده است و از زمان ایشان تاكنون تقریباً دسته‌بندی رایج مجموعه‌های فقهی بوده است.


منابع:


1. انصاری، محمدعلی، الموسوعه الفقهیه المیسّره، چ اول، قم: مجمع الفكر الاسلامی، 1415 هـ .


2. پاینده، ابوالقاسم؛ نهج‎ الفصاحه (سخنان پیامبر اكرم (ص))، تحقیق و ترتیب: غلام حسین المجیدی، چ اول، قم: انصاریان، 1379 ش.


3. تقوی، سید مرتضی، جایگاه فقه در اندیشه دینی، قم: مجله فقه اهل بیت، سال اول، شماره دوم، تابستان 1374 ش.


4. جمال الدین حسن بن زین الدین، معالم الدین و ملاذ المجتهدین، قم: موسسه النشر الاسلامی، 1365 ش.


5. جناتی، محمد ابراهیم، ادوار فقه و كیفیت بیان آن، تهران: كیهان، 1374 ش.


6. خمینی، روح الله، صحیفه نور، چ اول، تهران: سازمان مدارك فرهنگی انقلاب اسلامی، 1369 ش.


7. دفتر همكاری حوزه و دانشگاه، درآمدی بر حقوق اسلامی، چ دوم، تهران: سازمان مطالعه وتدوین كتب علوم اسلامی، دانشگاه‌ها (سمت)، 1376 ش.


8. شهابی، ‌محمود، ادوار فقه، چ پنجم، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1375 ش.


9. الطوسی، ابوجعفر محمد بن الحسن، كتاب الغیبه، تحقیق عباد الله الطهرانی و علی احمد ناصح، قم: موسسه المعارف الاسلامیه، 1417 هـ .


10. الكلینی الرازی، ابوجعفر محمد بن یعقوب بن اسحاق، الكافی، تصحیح و تعلیق: علی اكبر غفاری، تهران: دار الكتب الاسلامیه، 1388 هـ .


11. گرجی، ابوالقاسم، تاریخ فقه و فقهاء، تهران: سازمان مطالعه و تدوین كتب علوم اسلامی دانشگاه‌ها (سمت)، 1377 ش.


12. گروه مطالعات اسلامی دائره المعارف انسان شناسی، فرهنگ اصطلاحات فقهی، چ اول، تهران: انجمن قلم ایران، 1377 ش.


13. موسسه دائره‌المعارف الفقه الاسلامی، موسوعه الفقه الاسلامی طبقاً لمذهب اهل البیت ـ علیهم السلام ـ ، قم: موسسه دائره المعارف الفقه الاسلامی، ج 1، 1423 هـ .


14. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار الجامعه لدرر اخبار ائمه الاطهار، چ چهارم، تهران: دار الكتب الاسلامیه، 1362 ش.


15. مدرسی طباطبایی، سیدحسین، مقدمه‌ای بر فقه شیعه (كلیات و كتاب‌شناسی)، مترجم: محمد آصف فكرت، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی، 1368 ش.


16. المشكینی، علی، اصطلاحات الاصول و معظم ابحاثها، چ ششم، قم: الهادی، 1374 ش.


17. مطهری، مرتضی، آشنایی با علوم اسلامی، فقه، قم: صدرا، بی‌تا.


18. المعزی الملایری، اسماعیل، جامع احادیث الشیعه، قم: مؤلف، 1371 ش.


19. موسوی، رضا، آشنایی با مبادی فقه یا حقوق اسلامی، مشهد: دانش شرقی، 1379 ش.


20. نوری، محمد اسماعیل، آشنایی با فقه، قم: احسن الحدیث، 1378 ش.


[1] . آشنایی با فقه، ص 13.


[2] . آشنایی با فقه، ص 10؛ مقدمه‌ای بر فقه شیعه، ص 12.


[3] . اصطلاحات الاصول و معظم ابحاثها، ص 120؛ فرهنگ اصطلاحات فقهی، ص 71؛ آشنایی با علوم اسلامی، فقه، ص 55 ـ 56؛ آشنایی با فقه، ص 46.

عبدالله شكور

اندیشه قم