بررسی انواع مختلف کاروانسرا ها در ایران

[وحید 0319]

بررسی انواع مختلف کاروانسرا ها در ایران

سفر و مسافرت کردن از دیرباز مورد توجه مردم سرزمین های مختلف بوده است . برخی سفر ها به دلیل کاری و تجاری برخی به جهت تفریح و سرگرمی و برخی دیگر به دلیل زیارتی صورت می گیرد . اما آیا در قدیم نیز مانند امروز امکانات و شرایط برای سفر فراهم بوده است ؟ به جرائت می توان گفت خیر یکی از بناهایی که در گذشته برای اسکان مسافران و زائران و تجار ساخته شده است رباط ها و کاروانسراها بوده اند . این بناها که معمولا در دل بیابان ها و کوهستان ها واقع می شدند عنصری کاملا مرتبط با راه ها بوده اند و مسافران را در خود اسکان می دادند . اما کاروانسراها دارای تقسیم بندی هایی نیز می باشند که هدف از ارائه این مقاله بررسی تقسیم بندی های مختلف کاروانسراها در ایران از لحاظ محل قرارگیری ، معماری و فرم بنا ، نوع مالکیت می باشد .


از لحاظ محل قرارگیری کاروانسراها یا درون شهری هستند یا برون شهری .
در کاروانسراهای درون شهری بیشتر مبادلات کالاهای بازرگانی صورت می گیرد که در این کاروانسراها عمدتاً بارانداز محل عرضه کالای کاروانیان بود و محل قرار گیری آنها عمدتا در مجاورت بازارها می باشد در حال حاضر به عنوان سراها از آنها یاد می شود که در هنگام غروب سراها تعطیل می شدند و نگهبانان مراقبت حجره ها را به عهده داشتند . در این کاروانسراها معمولا فضای استراحت چهارپایان وجود نداشت زیرا که مدت ماندگاری کاروانیان محدود بود و معمولا حجره های طبقه همکف بیشتر مخصوص عرضه کالا بود و طبقه فوقانی بیشتر یک فضای اداری بود البته کاروانسراها از نظر محل قرارگیری اعتبارشان مشخص می شود که سراهای نزدیک به مسجد جامع و بازار از لحاظ اعتبار بسیار بالاتر از سراهای نزدیک ورودی شهر بودند . اما کاروانسراهای برون شهری جنبه توقفگاه و استراحتگاه دارند و نحوه قرارگیری آنها به گونه ای است که هر 4 فرسنگ (20 الی 30 کیلومتر) کاروانیان به آنها می رسند و فضایی جهت استراحت کاروانیان و چهارپایان دارند که مدت ماندگاری مسافران می تواند به چندین روز برسد . شب ها درب کاروانسرا را می بندند عده ای پاسبان مشغول نگهبانی هستند . کاروانسراها در مواقع ناامنی جنبه دفاعی نیز پبدا می کنند به گونه ای که سوراخ هایی جهت ریختن سرب داغ از بالا بر روی مهاجمان در آنها ایجاد شده بود .
از نظر معماری و فرم بنا کاروانسراها به سه دسته کلی تقسیم بندی می شوند که عبارتند از :
الف ) کاروانسراهای سرپوشیده مناطق کوهستانی : این نوع کاروانسراها از توقفگاه های کنار راه تا ساختمان های سلطنتی زمان شاه عباس اول را شامل می شوند که فرم آنها از هر طرف بسته است و در مقابل باد ، تگرگ و برف های زمستانی در امان هستند و در داخل آنها بخاری دیواری تعبیه شده است .
ب ) کاروانسراهای کرانه پست خلیج فارس : این کاروانسراها به دلیل شرایط اقلیمی منطقه فاقد حیاط مرکزی بوده و شامل بنایی چهار گوش است . دروازه ورودی این کاروانسراها به هر سمتی که لازم بود گشاده می شد تا باد های خنک ساحلی را به درون بنا بکشد و اصولا این نوع کاروانسراها جنبه دفاعی نداشته اند زیرا در زمان ساخت آنها ایران (دوران صفویه) در آرامش سیاسی به سر می برد.
ج ) کاروانسراهای حیاط دار مناطق مرکزی ایران : مهمترین و زیباترین کاروانسراهای ایران در این گروه قرار می گیرند و شامل نقشه های متفاوتی نیز می باشند که در یک تقسیم بندی دیگر کاروانسراها از لحاظ نقشه در گروه های زیر دسته بندی می شوند
ج 1 ) کاروانسرای مدور : که در ایران دو نمونه از آن یافت شده است و مهندسان سازنده آن از نوابغ معماری زمان خود بوده اند و احتمال می رود که به جهت حفاظت ساختمان در برابر شن های روان کویری به این شکل ساخته شده اند.
ج 2 ) کاروانسرای چند ضلعی حیاط دار : معمولا با 8 ضلع شکل گرفته اند و بیشتر جنبه دفاعی و نظامی داشته اند زیرا که دفاع از یک بنای 8 ضلعی متمرکز به مراتب آسان تر از دفاع از یک بنای مستطیل شکل می باشد . نکته جالب در مورد این کاروانسراها این است که معمار حیاط 8 ضلعی این بناها را به صورت چهار ایوانی طراحی کرده است که بسیار زیبا می باشد .
ج 3 ) کاروانسراهای دو ایوانی : فرم این بناها مکعب مستطیل است و یک ایوان در قسمت ورودی بنا و یک ایوان دیگر معمولا در مقابل ورودی واقع شده است .
ج 4 ) کاروانسرا با تالار ستون دار : تعدادی از کاروانسراها به صورت ستون دار بنا شده اند که در آنها از تالار ستون دار عموما به عنون اصطبل استفاده می شده است .
ج 5 ) کاروانسرا چهار ایوانی : تاریخ احداث بناهای چهار ایوانی به زمان اشکانیان باز می گردد ولی از سده پنجم این نمونه کاروان سازی با پلان چهار ایوانی تکوین یافت .
ج 6 ) کاروانسرا با طرح متفرقه : اینگونه کاروانسراها نقشه های خاصی دارند و در گروه های پنج گانه بالا نمی گنجند و دلایلی چون سلیقه معمار ، نفوذ معماری غرب و موقعیت جغرافیای در شکل گیری این نقشه ها دخالت دارند .
اما کاروانسراها در تقسیم بندی دیگر از حیث مالکیت به سه دسته تقسیم می شوند که عبارتند از:
الف) کاروانسرای شاهی : کاروانسراهایی بودند که در مسیری که به شهرهای تجاری منتهی می شد ساخته می شدند و کاملا در اختیار و انحصار شاهنشاه بودند .
ب) کاروانسراهای خصوصی : به دلیل عوایدی که این نوع کاروانسراها برای صاحبانش داشت به صورت خصوصی اداره می شدند .
ج) کاروانسراهای خیریه : افراد خیر اقدام به احداث چنین بناهایی می کردند و جهت اقامت مسافران در این بناها به هیچ عنوان از آنها پول دریافت نمی شد .
تامل در این نوع تقسیم بندی ها برای بناهای مختلف از جمله کاروانسراها باعث می گردد تا از این پس در برخورد اولیه با یک بنای تاریخی بتوان آن را به راحتی تجزیه و تحلیل کرد و شاید اولین تحلیلی که در ذهن یک معمار شکل می گیرد بررسی فرم و چگونگی شکل گیری بنا باشد و اینکه مالک و صاحبان این بنا در گذشته چه کسانی بودند و اگر فلان قوم یا شخص بوده است حال ویژگی های معماری آنان چیست ، چگونه و از کجا توانسته اند چنین تکنیک های معماری را ابداع کنند .