از بادگیرهای ایرانی( تودشکی )تا معماری اکوتک

[وحید 0319]

در مسیر بعضی از بادگیرها که به سرداب راه پیدا می کند، طاقچه یا گنجه ای در دل دیوار تعبیه می کنند و در چوبی سرآن می گذارند تا بتوانند باد را کنترل کنند. به این معنی در زمستان در گنجه را می بندند تا ارتباط فضای داخل و خارج اتاق را قطع کند این گنجه ها در اتاقها کار یخچال امروزی را انجام می دهند. به طوری که گوشت و ماست و پنیر و غذای شب مانده را در گنجه می گذارند و در آن را می بندند تا آن مواد از هوایی گرم فضای داخل و دسترس حیوانات خانگی در امان باشد. در « عقدا» به این گنجه های دیواری اصطلاحاٌ « گمبیجه» می گویند.
ار بادگیر علاوه بر تهویه هوا و موردی که گفته شد برای سرد نگه داشتن مواد غذایی به روش بهتری نیز استفاده می کنند. برای این منظور روی چوب میان قفسه بادگیر یک قرقره چوبی بند می کنند.
سپس از میان قرقره ریسمانی می گذارند که به پایان بادگیر می رسد. سر دیگر آن ریسمان را به شکل چهار رشته در می آورند که به چهار گوشه تخته مشبکی به طول و عرض هفتاد سانتیمتر بسته میشود این تخته را در اصطلاح « جوئوش» می نامند.
سپس یک طناب را به میخ دیوار تالار می زنند و ورودی تخته مشبک، ماست، پنیر و غذاهایی که باقی می ماند می گذارند.
برای آنکه تخته را به بالا و در معرض جریان هوا قرار بدهند سز طناب رااز میخ باز کرده و پایین می کشند تا سر دیگر آن با واسطۀ قرقره ای که به تخته مشبک متصل است بالا کشیده شود برای همین تخته مشبک بالا می رود و در معرض هوای سرد قرار می گیرد واز فاسد شدن موادغذایی روی آن جلوگیری می شود. فایدۀ دیگراین کار این است که مواد خوراکی را از دسترس حیوانات خانگی دور نگه می دارند. وجود بادگیر با آب و هوای هر نقطه در رابطه مستقیم است. به طوری که هر چه شدت گرمای هوا کاسته شود به همان میزان از تعداد بادگیرها کاسته می شود. به عنوان مثال در روستای کوهستانی « طرزجان، ده بالا» که هوای آن خنک است. بادگیر برای اهالی معنا و مفهومی ندارد در حالی که در« میبد» که دارای آب و هوای گرم و خشک است می توان گفت که بیشتر خانه ها بادگیر دارند. وجود بادگیر در هر خانه معرف تعیین تشخص افراد آن خانه است.
بزرگی و کوچکی بادگیر با موقعیت اقتصادی صاحب خانه ارتباط دارد. به گونه ای که وقتی وارد یک روستای کویری می شویم با نگاهی گذرا به وضعیت بادگیرها می توان موقعیت اقتصادی هر خانواده را روشن کنیم. زیرا که خانه های فقیر نشین بادگیر ندارد. بعضی ازآنها که بادگیردارند مصالح عمدۀ بادگیرخشت و گل یک طرفه و حتی تعداد چشمه های آن بسیار کم است در حالی که مصالح بادگیر ثروتمند بیشتر خشت و آجر چند طرفه و با تزییناتی همراه است. بیشتر بادگیرها یک طبقه است. فقط چند باد گیر در سراسر یزد دیده شده که دو یا سه طبقه است. به عنوان مثال در«عقدا» یک بادگیر دو طبقه در رباط معروف به « حاجی ابوالقاسم رشتی» مشاهده شده که معماران راجع به کیفیت بنای آن چنین اظهار نظر می کنند در گذشته بر اثر نا امنی در طبقه دوم آن آتش می افروخته اند تا« رخنه» ورود دشمن را به اطراف اطلاع دهند و از طرفی طبقه دوم به«عنوان برج راهنما برای کاروانیان به حساب می آمده است. عده ای دیگر می گویند: « ساختن بادگیر دو طبقه یک نوع هنر معماری است زیرا ساختن آن کار هر معماری نیست» نظر دوم به حقیقت نزدیکتر است. زیرا به طبقه دوم امکان رفتن افراد یا آتش افروزی نیست از جهتی فرم ظاهری بادگیر که هشت ظلعی است نشان می دهد که رعایت تناسب و زیبایی بادگیر برای معماری در درجه اول اهمییت بوده است زیرا بادگیر طبقه دوم روی بادگیر طبقه اول ساخته شده است. منفذ زیر بادگیر ان درست در وسط منافذ دو طبقه بادگیر است. بادگیر طبقه دوم کار هوا کش را انجام می دهد. یعنی در واقع این بادگیر وسیله مناسبی برای سهولت نفس کشیدن چشمه های بادگیر طبقه اول است.
در تفت یک بادگیر سه طبقه که از نظر معماری بسیار ارزنده است مورد بررسی قرار گرفته است. این بادگیر به عنوان نوعی تفاخر به حساب می آید. از طرفی بادگیر سه طبقه در تلطیف هوای خانه بسیار مؤثر است. به شکلی که باد در هر سمت و ارتفاعی جریان دارد به راحتی به وسیله چشمه هایی یکی از طبقات بادگیر به داخل کشانده می شود.
بلندترین و زیبا ترین بادگیر، بادگیر باغ دولت آباد یزد با ارتفاع ۳۳ متر و عرض ۸۰ سانتیمتر است.
که تاریخ بنای آن به زمان کریم خان زند می رسد. حسن این باد گیر در دو قسمت خلاصه می شود؛ زمینه بادگیر هشت ظلعی و طبیعی است که باد در هر جهت و طرفی که جریان پیدا کند به راحتی و با سرعت هرچه بیشتربه قسمت زیر هدایت می شود. در قسمت دوم زیر بادگیر حوضی است که در میان آن فوارۀ سنگی تعبیه شده است به طوری که وقتی باد به سطح آب می وزد هوای خنک و مطبوعی را ایجاد می کند.زرتشتیان ساکن تفت برای مبارزه با نا ملایمات هوای گرم تابستان وهوای سرد زمستان منازل خود را به شکل چهار صفه ای درآورده اند تا در هر زمانی از سال با توجه به آب و هوا در یکی از صفه ها به سر برند. یعنی تابستان در سمت جنوب،بهار در سمت شمال، عصر های زمستان در سمت شرق و صبح زمستان در سمت مغرب زندگی می کردند. بادگیر در آب انبار نقش مصونیت از گندیدگی آ ب را نیز ایفا می کند. برای این منظور بادگیر را طوری روی خزینه آب انبار می سازند که مسلط بر اب است در غیر این صورت آب آن بد بو و بد مزه می شود.محاسبه بادگیر نسبت به خزینه ی آب انبار به تجربه و مهارت بناء بستگی دارد.