یبوست شایع ترین مشکل گوارشی در کودکان است که سبب مراجعه به متخصص کودکان می شود و این در حالی است که دانستن برخی نکات در این زمینه با بهبود عادات غذایی و رفتاری عادات دفعی در بسیاری موارد می تواند گره از این مشکل بگشاید...

برای این منظور پای صحبت های دکتر فاطمه فرهمند، فوق تخصص گوارش کودکان و استاد دانشگاه علوم پزشکی تهران نشسته ایم تا ایشان به سوالاتمان پاسخ دهند.

▪ خانم دکتر! لطفا در ابتدا به طور خلاصه یبوست در کودکان را تعریف کنید؟

منظور از یبوست، کاهش تعداد دفعات اجابت مزاج، تغییر در قوام و شکل مدفوع (به شکل سفت شدن) و احیانا اختلال در دفع همراه با درد و ناراحتی و احساس عدم تخلیه است. در واقع یبوست یکی از علل شایع مشکلاتی است که باعث ناراحتی کودکان و والدینشان می شود به طوری که حدود ۲۰ تا ۲۵ درصد مراجعانی که به متخصصان اطفال به خصوص متخصص گوارش اطفال مراجعه می کنند، از این مساله شکایت دارند.

▪ نحوه دفع مدفوع در گروه های مختلف سنی چگونه است؟

دفع مدفوع در دوران شیرخوارگی به خصوص ماه های اول تولد ممکن است زیاد باشد و با هر بار تغذیه با شیر مادر، کودک اجابت مزاج کند. این حالت طبیعی است. گاهی در کودکان شیرمادرخوار تا یک هفته و بعضا تا ۱۰ روز شکم بچه کار نمی کند و بچه اجابت مزاج ندارد. اگر کودک یا شیرخوار رشد و وزن طبیعی داشته و بی قراری و نفخ شکم نداشته باشد، بعد از طی این مدت مدفوعی نرم و فاقد هرگونه شکل خاص مثلا پشگل گوسفند – باشد، این مساله امری طبیعی است. به تدریج با بزرگ تر شدن کودک، تعداد دفعات اجابت مزاج کمتر می شود به طوری که از یک بار در روز تا هر ۳ روز یک بار دفع مدفوع اتفاق می افتد. بنابراین کاهش نوبت دفع به تنهایی بیانگر یبوست نیست.

▪ یبوست کودکان چه علت هایی می تواند داشته باشد؟

شایع ترین علت یبوست به خصوص بعد از سن ۲ سالگی، اختلالات غیرارگانیک یعنی اختلالات عملکردی است. این مساله ارتباط مستقیمی با نگه داشتن مدفوع در سنین پایین دارد. البته رفتار خودنگه داشتن در گروه های مختلف سنی با علایم متفاوتی همراه است. در این حالت مادر تصور می کند کودک زور می زند تا اجابت مزاج داشته باشد درحالی که کودک تلاش می کند تا خود را مهار کند.

▪ یبوست عملکردی یعنی چه؟

این نوع یبوست به علت مجموعه ای از عوامل رفتاری و رژیم غذایی و حتی روانی به وجود می آید. در این نوع یبوست با وجود پیگیری ها و اقدامات پزشکی، دلیل خاصی مبنی بر نقص یا مشکلات جسمانی برای یبوست کودک یافت نمی شود اما نگه داشتن مدفوع سبب ایجاد یبوست در کودک می شود. گاهی یک تغییر رژیم غذایی از شیر مادر به شیر گاو به علت تغییر در نسبت پروتئین به کربوهیدرات سبب سفت شدن مدفوع و دفع دردناک می شود.

▪ اگر یبوست به دلیل اختلالات عملکردی باشد، والدین چه کار می توانند بکنند؟

در ابتدا والدین باید از نحوه دفع اجابت مزاج در گروه های مختلف سنی اطلاع داشته باشند و بدانند گاهی در شیرخواری که زیر ۶ ماه دارد و صرفا شیرمادرخوار است، اجابت مزاج یک هفته تا ۱۰ روز یکبار اتفاق می افتد. در صورتی که شیرخوار بی قراری کند و دچار نفخ شکم و دفع مدفوع همراه با گریه و خون از طریق مقعد باشد والدین باید این مساله را جدی بگیرند و به پزشک متخصص مراجعه کنند. در مواردی که تلاش مهاری با علت عملکردی همراه است نه اختلال ساختاری، با تغییر رژیم غذایی و محدودکردن مصرف شیر گاو و پاستوریزه به خصوص در افرادی که حساسیت به شیر دارند یا روزی یک لیتر شیر گاو یا پاستوریزه می خورند (این روش تغذیه نیز همان طور که می تواند باعث اسهال شود موجب یبوست نیز می شود)، مصرف به اندازه فیبر، میوه و سبزی ها می توان یبوست را درمان کرد.

▪ رفتار خودنگه داشتن که در کودکان به آن اشاره کردید، با چه حالت هایی همراه است؟

معمولا در شیرخواران و سنین زیر یک سال به شکل فشار آوردن هنگام دفع، تغییر رنگ چهره و زورزدن همراه است.

در سنین بالاتر نیز کودک به خود فشار می آورد، جیغ می زند، دور اتاق می چرخد و مادر تصور می کند کودک قصد اجابت مزاج دارد اما این حالت نشان دهنده تلاش برای عدم اجابت مزاج است. در سنین بالاتر از یک سال، کودک روی پنجه راه می رود، پاها را به صورت قیچی درمی آورد و به خود فشار وارد می کند و مانع از دفع مدفوع می شود. این علایم از مهم ترین علل یبوست با علت عملکردی بدون وجود یک مساله مهم ساختاری است. البته در مواردی هم به خصوص در سنین پایین تر یبوست باعث ایجاد خراشی در مقعد می شود و کودک به علت درد و سوزش هنگام دفع، رفتار خودنگه داشتن را در پیش می گیرد که شایع ترین علت یبوست گروه سنی پایین است.

در سنین بالاتر به خصوص در سنین مدرسه، نیز ممکن است بچه ها به دلیل اینکه از سرویس مدرسه راضی نیستند یا خوششان نمی آید، خودشان را نگه دارند که باعث ایجاد یبوست در آنها می شود. بهتر است بدانید در اطفال در ۸۰ تا ۸۵ درصد موارد، مشکل یبوست به دلیل خودنگه داشتن است.

▪ چه علامت هایی را باید جدی گرفت؟

بزرگ شدن و اتساع شکم، دفع شدن گاز، وجود خون در مدفوع، تغییر قطر مدفوع، اختلال در وزن گیری و تاخیر رشد و... علامت هایی هستند که در صورت وجود آنها باید کودک را حتما، نزد پزشک برد تا علت یبوست بررسی شود. در واقع یبوست اگر در بسیاری موارد علت عضوی ندارد، اما می تواند نشانه یک بیماری باشد. یـکـی از نکات مهم برای رد برخی از بیماری های مهم گوارشی و عصبی در کودکان دانستن زمان دفع اولین مدفوع دوران نوزادی است و یکی از سوالات مهمی که پزشک از والدین می پرسد، زمان اولین دفع در دوران نوزادی است.

▪ مصرف غذاها چطور؟ نوع تغذیه کودک در ابتلا به یبوست موثر است؟

بله. در گروه های سنی بالاتر از دو سال علاوه بر خودنگه داشتن یا به عبارت دیگر، تلاش مهاری برای پیشگیری از دفع، نوع رژیم و تغذیه تاثیر دارد. معمولا در سنین پایین، مصرف بیش از اندازه شیر گاو و برخی مواد غذایی مانند موز، نخوردن میوه، سبزی و عدم دریافت مایعات و فیبر به مقدار کافی از عوامل موثر در بروز یبوست است. همچنین تحرک کم و نشستن زیاد پای تلویزیون و رایانه نیز مزید بر علت می شود.

▪ آیا مسائل ارثی و ژنتیک یا وجود برخی از بیماری ها در ابتلا به یبوست نقش دارد؟

مسائل ارثی و ژنتیکی نیز تاثیرگذار است. عوامل بیماری زا مانند کم کاری تیروئید یا اختلال در عملکرد عصب روده در کودکان نیز باعث این مشکل می شود. در کودکانی که اختلال عملکرد عصب روده دارند، عصب روده در یک قسمت یا در قسمت زیادی از طول روده وجود ندارد یا اگر هم باشد عملکرد آن خوب نیست. این مساله باعث می شود موج حرکات دودی روده که باعث حرکت مواد غذایی در روده به خصوص روده بزرگ می شود کاهش یابد و به تدریج کودک به یبوست مبتلا شود.

▪ اختلال رشد یا عدم وزن گیری کودک جای نگرانی دارد؟

یکی دیگر از علایم نشان دهنده احتمالی اختلال ساختمانی در یبوست، اختلال در رشد و عدم وزن گیری کودک و بی قراری اوست. از طرفی دیگر، ممکن است هنگام معاینه پزشک یکسری علایم را مشاهده کند. بنابراین به لحاظ اهمیت یبوست و نگرانی والدین توصیه می کنیم حتما غذاهای حاوی فیبر، انواع سالادها و میوه ها (آلو، انجیر) و روغن زیتون را در برنامه غذایی کودکشان بگنجانند تا باعث بهتر شدن عملکرد مزاج او شوند.

▪ نحوه درمان به چه صورت است؟

نحوه درمان یبوست با توجه به علت آن در گروه های مختلفی سنی متفاوت است.

۱) در شیرخواران و کودکان زیر یک سال، تغذیه مکرر و استفاده از شیر مادر به مقدار فراوان می تواند این مشکل را حل کند. در مواردی هم که کودک علاوه بر شیر مادر از غذای کمکی استفاده می کند، مصرف سوپ و ملین های غذایی مانند آلو، گوجه فرنگی و... باعث بهترکارکردن شکم و عملکرد دفعی می شود.

۲) در سنین بالاتر نیز افزایش دریافت فیبر، میوه و سبزی ها همراه با تحرک بیشتر بسیار موثر است.

۳) مساله مهم بعدی آموزش توالت?رفتن به کودکان است. در مواردی هم که رژیم غذایی همراه با دارو باعث راحتی اجابت مزاج می شود، به والدین توصیه می کنیم با توجه به شرایط کودک بعد از صرف صبحانه یا ناهار او را به دستشویی ببرند تا اجابت مزاج کند. چنانچه کودک موفق به این کار نشد می تواند بلند شود. در مواردی که علت یبوست بیماری یا اختلال حرکتی روده یا مجرای گوارش باشد حتما باید با نظر پزشک متخصص درمان صورت بگیرد.

▪ در درمان یبوست مصرف ملین کار صحیحی است؟

مصرف داروهای ملین حتما باید تحت نظر پزشک باشد بنابراین بهتر است مادر، با توجه به سن کودک و شرایطی که دارد سرخود از داروی ملین استفاده نکند. چنانچه کودک غذای کمکی می خورد، می تواند از مواد غذایی ملین مانند آلو، انجیر و... در تهیه غذای کودک استفاده کند اما مصرف داروی ملین که باعث تحریک حرکات روده می شود حتما باید تحت نظر پزشک متخصص باشد زیرا ممکن است برای هر سنی داروی خاصی تجویز شود. همچنین والدین باید از دادن روغن پارافین به کودکان زیر یک سال پرهیز کنند.

▪ استفاده از ملین تاثیری روی شیر مادران شیرده دارد؟

گاهی مادران یبوست دارند و این مساله به صورت ژنتیکی در خانواده وجود دارد. اگر مادر رژیم غذایی اش را تغییر دهد یا ملین مصرف کند از طریق شیر روی کودک تاثیرگذار می گذارد و چنانچه کودک مشکل یبوست داشته باشد، تغذیه با شیر تا اندازه ای مشکل او را حل می کند اما اگر این روش پاسخ نداد حتما باید بررسی و آموزش های دیگری به مادر و شیرخوار داده شود.

▪ کی باید به پزشک مراجعه کرد؟

در صورتی که با رعایت تمامی موارد گفته شده یبوست برطرف نشود و اختلال در رشد، اتساع شکم به طور مداوم و عدم وزن گیری مشاهده شود یا دفع مدفوع همراه با خون ریزی از ناحیه مقعد باشد، حتما باید به پزشک مراجعه کنید.



مریم نوروزی
روزنامه سلامت