گونه‌های مختلف تفسير قرآن به قرآن در كلام اميرالمؤمنين(ع)

[diamonds55]

گروه انديشه: تفسير قرآن به قرآن در كلام اميرالمؤمنين(ع) به چهار دسته؛ تفسير صدر و ذيل آيه به كمك يكديگر، تفسير آيه به كمك آيه يا آيات ديگر، بيان مطلب به وسيله پيوند چند آيه و تعميم حكم مستفاد از يك آيه به كمك آيه‌ای ديگر تقسيم می‌شود.

صمد عبداللهی عابد، عضو هيئت علمی دانشگاه تربيت معلم آذربايجان

«صمد عبداللهی عابد»، عضو هيئت علمی دانشگاه تربيت معلم آذربايجان، در گفت‌وگو با سرويس انديشه خبرگزاری قرآنی ايران (ايكنا)، با موضوع «بررسی روش تفسيری اميرالمؤمنين(ع)»، ضمن بيان مطلب فوق در پاسخ به اين سؤال كه آيا می‌توان روش منسجمی را از بين روايات باقی مانده از اميرالمؤمنين(ع) بدست آورد و به عنوان روش تفسيری اميرالمؤمنين(ع) ارائه داد و يا بايد شاخه‌های مختلفی را برای اين روش قائل شويم؟ اظهار كرد: شايد بتوان گفت كه حضرت امير(ع) تفسيرشان محدود به شيوه خاصی نبوده است بلكه حدود 10 تا 12 روش در تفسير ايشان موجود است و از همه نيز بهره برده است.

عبداللهی عابد اذعان كرد: ما اگر به تفاسير موجود نگاه كنيم، برخی روايی محض، برخی ادبی، برخی كلامی‌اند و تفسيرهای جامع خيلی كم است كه همه جوانب را دربر داشته باشد. از اين جهت شايد بتوان گفت كه تفسير حضرت امير(ع) تفسيری جامع است؛ يعنی همه اين‌ها را دربر دارد. كسی كه دنبال مطالب عقلی است، می‌تواند از تفسير حضرت امير(ع) بهره برد، اگر كسی دنبال مسائل كلامی باشد می‌تواند در تفسير ايشان بيابد، اگر كسی دنبال مطالب علمی، تاريخی و... باشد می‌تواند از تفاسير برجای مانده از حضرت امير(ع) استفاده كند؛ يعنی تفسير اميرالمؤمنين(ع) می‌تواند تفسيری جامع باشد.

اين دكترای علوم قرآن و حديث در پاسخ به اين پرسش كه جامعيت تفاسير را در مورد همه ائمه(ع) می‌توان ادعا كرد، با اين مقدمه، آيا جايز است كه تفسير روايی را به عنوان نوعی روش تفسيری در نظر بگيريم با توجه به اين‌كه ائمه(ع) بخصوص اميرالمؤمنين(ع) در هر زمينه‌ای روايت دارند، آيا صحيح است كه ما اين روايات را آورده و در قالب تفسير روايی يا مأثور بيان كنيم؟ تصريح كرد: تفاسيری كه از حضرت امير(ع) نقل شده است در ذيل همان آيات است و غالبا ايشان زمانی كه مطلبی را فرمودند، استناد به آيه كردند و يا آيه را بيان كردند و فرمودند تفسيرش اين است.

وی افزود: ولی بعضی جاها هست كه حضرت(ع) در مقام تفسير آيه است، البته استنباط بنده اين است و اين موارد هم كم است، غالبا در تفاسير ديگر هم هست كه گفتند حضرت(ع) اين را انطباق با فلان آيه دادند ولی غالبا خودشان در روايات تصريح دارند كه فلان آيه تفسيرش اين است يا مطلبی را فرمودند كه به دليل فلان آيه اين‌گونه است. با اين وجود ديگر تفسير به رأی نخواهد بود و سوءاستفاده از تفسير معصوم(ع) نمی‌توان كرد. به نظر من از اين جهت مشكلی نيست.

عضو هيئت علمی دانشگاه تربيت معلم آذربايجان در ادامه سخنانش تفسير قرآن به قرآن در كلام امير مؤمنان(ع) را به چهار دسته تقسيم كرد و افزود: تفسير قرآن به قرآن در روايات بر جای مانده از اميرالمؤمنين(ع) به چهار بخش تقسيم می‌شود؛ گاهی تفسير حضرت(ع) تفسير صدر و ذيل آيه‌ای به كمك يكديگر است؛ مثلا قسمتی از آيه را بيان كرده و بخش ديگر را از همان آيه بيان كرده تا قسمت اول كه به عبارتی گويا نيست، توسط بخش دوم مفهوم شود.

عبداللهی عابد: تفسير قرآن به قرآن در روايات بر جای مانده از اميرالمؤمنين(ع) به چهار بخش تقسيم می‌شود؛ گاهی تفسير حضرت(ع) تفسير صدر و ذيل آيه‌ای به كمك يكديگر است؛ مثلا قسمتی از آيه را بيان كرده و بخش ديگر را از همان آيه بيان كرده تا قسمت اول كه به عبارتی گويا نيست، توسط بخش دوم مفهوم شود

وی در مقام بيان مثالی برای اين نوع تفسير قرآن به قرآن، عنوان كرد: به عنوان نمونه از امام جعفر صادق(ع) در مورد آيه «أَفَحُكْمَ الْجَاهِلِیَّةِ یَبْغُونَ وَمَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللّهِ حُكْمًا لِّقَوْمٍ یُوقِنُونَ؛ آيا خواستار حكم جاهليت‏اند و براى مردمى كه يقين دارند داورى چه كسى از خدا بهتر است» (سوره مباركه مائده، آيه شريفه 50) نقل شده است كه فرمودند: «از حضرت امير(ع) نقل شده كه حكم دو گونه است؛ حكم خدا و حكم جاهليت پس هر كس در حكم خدا خطا كند به حكم جاهليت حكم كرده است؛ چرا كه خداوند عزّ و جلّ می‌فرمايد: «وَمَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللّهِ حُكْمًا لِّقَوْمٍ یُوقِنُونَ» اگر دقت كنيد ذيل آيه صدر آيه را بيان می‌كند.

عبداللهی عابد در تبيين دسته دوم از تفسير قرآن به قرآن در كلام اميرالمؤمنين(ع) اظهار كرد: دسته دوم، تفسير آيه به كمك آيه يا آيات ديگر است؛ مثلا حضرت امير(ع) نعمت داده شدگان در آيه «صِرَاطَ الَّذِينَ أَنعَمتَ عَلَيهِمْ» (سوره مباركه حمد، آيه شريفه 7) را به كمك آيه شريفه «وَمَن یُطِعِ اللّهَ وَالرَّسُولَ فَأُوْلَئِكَ مَعَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللّهُ عَلَیْهِم مِّنَ النَّبِیِّينَ وَالصِّدِّيقِينَ وَالشُّهَدَاء وَالصَّالِحِينَ وَحَسُنَ أُولَئِكَ رَفِيقًا؛ و كسانى كه از خدا و پيامبر اطاعت كنند در زمره كسانى خواهند بود كه خدا ايشان را گرامى داشته (يعنى) با پيامبران و راستان و شهيدان و شايستگانند و آنان چه نيكو همدمانند.» (سوره مباركه النساء، آيه شريفه 69) تفسير فرمودند.

اين دكترای علوم قرآن و حديث گفت: دسته سوم تفسير قرآن به قرآن كه از روايات امام علی(ع) بدست می‌آيد، بيان مطلب بوسيله پيوند چند آيه است؛ مثلا اين داستان كه زنی در زمان خليفه دوم فرزندش را شش ماهه به دنيا آورد. خليفه دوم به اتهام زنا امر به سنگسار كرد؛ زيرا چنان پنداشته بود كه دوران حاملگی بيش از شش ماه است و نتيجه گرفت كه آن زن چند ماه پيش از ازدواج خودش از راه نامشروع باردار شده است.

وی در ادامه اين سخن افزود: وقتی خبر به امام علی(ع) رسيد، ايشان حكم خليفه دوم را نادرست خواند و برای حكم خويش به دو آيه از قرآن كريم استناد كرده و از جمع ميان دو آيه نتيجه گرفت كه اقل دوران بارداری شش ماه است. بخاطر اين، حاملگی نمی‌تواند از راه نامشروع باشد. آن دو آيه عبارتند از: «وَالْوَالِدَاتُ یُرْضِعْنَ أَوْلاَدَهُنَّ حَوْلَیْنِ كَامِلَیْنِ لِمَنْ أَرَادَ أَن یُتِمَّ الرَّضَاعَةَ...؛ مادران (بايد) فرزندان خود را دو سال تمام شير دهند (اين حكم) براى كسى است كه بخواهد دوران شيرخوارگى را تكميل كند» (سوره مباركه بقره، آيه شريفه 233) و آيه شريفه «وَوَصَّیْنَا الْإِنسَانَ بِوَالِدَیْهِ إِحْسَانًا حَمَلَتْهُ أُمُّهُ كُرْهًا وَوَضَعَتْهُ كُرْهًا وَحَمْلُهُ وَفِصَالُهُ ثَلَاثُونَ شَهْرًا؛ و انسان را (نسبت) به پدر و مادرش به احسان سفارش كرديم مادرش با تحمل رنج به او باردار شد و با تحمل رنج او را به دنيا آورد و باربرداشتن و از شيرگرفتن او سى ماه است.» (سوره مباركه احقاف، آيه شريفه 15)

عبداللهی عابد عنوان كرد: در آيه اول، دوران شيردهی 24 ماه عنوان شده است و در آيه دوم جمع دوران بارداری و شيردهی 30 ماه بيان شده است و اگر اين‌ها را كنار هم بگذاريم و 24 را از 30 كم كنيم، شش ماه باقی مانده و نتيجه آن می‌شود كه ممكن است حداقل بارداری شش ماه باشد.

اين دكترای علوم قرآن و حديث دسته چهارم را اين‌گونه عنوان كرد: آخرين حالت از تفسير قرآن به قرآن در روايات امام علی(ع) زمانی است كه تعميم حكم مستفاد از يك آيه به كمك آيه‌ای ديگر باشد؛ مثلا حضرت(ع) در جايی می‌فرمايند كه به جهت اين‌كه صبر بر واليان امر بنابر آيه «فَاصْبِرْ كَمَا صَبَرَ أُوْلُوا الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ؛ پس همان‌گونه كه پيامبران نستوه صبر كردند صبر كن» (سوره مباركه احقاف، آيه شريف 35) واجب است و همان‌گونه بر دوستداران و اهل طاعتش نيز بنابر آيه شريفه «لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِی رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ» (سوره مباركه احزاب، آيه شريفه 21) واجب است. حضرت علی(ع) در اين تفسير حكم مستفاد از يك آيه را در مورد آيه ديگر نيز استفاده كرده‌اند.