آموزه های عاشورایی

[طلیعه طلا]

مقدمه

سوگواری، سنتی پویاست. ایینی متعالی است که از ورای قرنها رنج و دشواری اهلبیت عصمت و طهارت(ع) گذشته و به نسل امروز شیعه به میراث رسیده است. سوگواری عاشورا دارای درسها و آموزههای بسیاری است که درک آن سبب تحکیم هر چه بیشتر ارزشهای فردی، خانوادگی و اجتماعی میشود. چه آن که تأسی به دستاوردهای فرهنگی- ارزشی عاشورا، تأثیر غیر قابل انکاری در پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی و دفاع مقدس داشت. الهام گرفتن از گزارههای ارزشی عاشورا بود که روحیه جهاد را در جامعه اسلامی ما زنده کرد. ارزش درسها و پیامهای آموزنده این فرهنگ تا بدان جاست که مقام معظم رهبری درباره آن میفرماید: درسهای عاشورا را باید خوب فهمید و به یکایک آن عمل کرد.


در این مقاله به بررسی درسها و آموزه های عاشورا در سه بخش فرهنگی، اجتماعی و سیاسی میپردازیم.





آموزه های اعتقادی


تبیین نظام مند باورهای اعتقادی مردم یکی از هدفهای پیشوایان معصوم(ع) برای گسترش آموزه های ناب اسلامی است. بنابراین هر یک از آنان با توجه به شرایط مکانی و زمانی، به گونه ای در این راه گام برداشته اند. 1



1- خداباوری


خداباوری در بینش خلاصه نمیشود، بلکه در کردار نیز باید تجلّی یابد. از این رو، توحید به دو دسته توحید نظری و عملی تقسیم میشود. امام حسین(ع) از شهادت خود آگاه بود. با این حال، هر اندازه به لحظه شهادت نزدیکتر میشد، شوق شهادت طلبی در او افزایش می یافت. این بدان دلیل است که او، خود را در ذات الهی، فنا شده میداند. پس، از مرگ سرخ، هراسی ندارد، بلکه با شوق آن را میپذیرد.



2- بازگشت


یقین یافتن به معاد درسی آموزنده از عاشوراست. آن گاه که حضرت زینب(س) هنگام به میدان رفتن امام حسین(ع) بیتابی میکند، امام، اصل بازگشت را به او یادآور میشود:
خواهرم! خدا را فراموش مکن؛ زیرا زمینیان و آسمانیان همه میمیرند. هر چیزی جز خداوند فناپذیر است و اوست که دوباره، همه را برمی انگیزاند.2

امام در روز عاشورا با دیدن بیتابی فرزندش علی اکبر(ع) از تشنگی او را با این جمله آرام میکند که:
«إصبِرْ حَبِیبِی! فَلَعَلَّکَ لاَ تُمسِی حَتَّی یسقیکَ جَدُّکَ رَسُولُ اللهِ؛ عزیز دلم، صبر پیشه کن! امیدوار باش که به زودی رسول خدا سیرابت سازد. توجه به معاد رمز پایداری شهیدان کربلا بر دشواریهای آن روز بود.»3




3- شفاعت


شفاعت، حق میانجیگری رسول خدا(ص) و ائمه اطهار(ع) میان خدا و بندگان است. براین اساس، ائمه معصومین(ع)، بعضی افراد را به دلیل انجام برخی اعمال مانند کشتن امام معصوم که بزرگترین جنآیت است، از شفاعت خود محروم میکردند. امام حسین(ع) از قاتل خویش میخواهد از سنگدلی و ریختن خون او درگذرد تا مشمول شفاعت آن حضرت گردد. همچنین حضرت سجاد(ع) در کوفه از کوفیان پرسید:
در روز قیامت هنگامی که در پیشگاه عدل الهی حاضر شدید، به خدا و رسول او چه پاسخی میدهید؟
سپس آنان را نفرین کرد و قاتلان کربلا را از شفاعت محروم گرداند.



4- جایگاه امامت


در برپایی مراسم سوگواری و هنگام بیان مصایبی که بر ائمه اطهار(ع) رفته است، چهره پلید غاصبان حکومت بیش از پیش آشکار میشود.
شرکتکنندگان در ایین سوگواری عاشورایی با درنگ در هدف خود از حضور در مراسم عاشورا و گریستن بر مصیبت امام حسین(ع) در می یابند که ستم کنندگان بر مقام ولآیت و امامت، چه گروههایی بوده اند. در این صورت میتوانند با تطبیق آن جریانها با اوضاع زمانه خود، از حق یا باطل بودن جریانهای موجود آگاه گردند و برای قرار گرفتن در جاده رستگاری بکوشند.

امام حسین(ع) در برخورد با حرّبن یزید ریاحی همین نکته را گوشزد میکند، آنجا که میفرماید:

ای مردم! اگر تقوای خدا پیشه سازید و حق را برای صاحبانش بشناسید، خداوند شما بیشتر خشنود خواهد بود؛ زیرا ما از دودمان و خاندان پیامبر خدا هستیم و در به دست گرفتن حکومت و ولآیت بر شما سزاوارتر از آنانی هستیم که به ناحق مدعی آن شدند و به ستم بر شما حکومت کردند.4

یا در نامهای به معاویه چهره غاصبان خلافت را اینگونه برای مردم آشکار میسازد:

تو جوانی (یزید) را به امر ولآیت مردم گماردهای که شراب میخورد و با سگ بازی میکند. تو با این کار، دینت را تباه ساخته ای و مردم را هم به نابودی میکشانی.5
پیام رویارویی با حکومتهای ستمکار و نهراسیدن از آنان، در سوگواری به معنای واقعی آن به دست می اید.

[طلیعه طلا]

آموزه های اخلاقی

اولین شعار امام در قیام عاشورا، احیای مکارم اخلاقی و فضایل انسانی است. هم چنانکه جدش رسول خدا(ص) فرموده بود:

« انّی بُعِثتُ لاتَمِّمَ مَکارِمَ الاَخلاق؛ من برای کامل کردن برگزیدگی های اخلاقی بر انگیخته شده ام.»



ایثار و آزادگی

آزادمنشی و ایثارگری ائمه اطهار و یارانشان در برابر دشمنان و دوستان، بیش از پیش بر شکوه نهضت ایشان می افزاید. آنگاه که امام علی(ع) در بستر شهادت، کاسه شیر را به قاتل خود داد، جلوه ای وصف ناپذیر از ایثار را به نمایش گذاشت.

در عاشورا نیز رجزخوانی عبدالله، پسر حضرت مسلم بن عقیل(ع) در برابر لشکر عبیدالله بن زیاد نیز روح آزادگی را در یاران امام حسین(ع) نشان میدهد، آنگاه که میگفت:
هر چند مرگ برایم ناخوشایند است، ولی سوگند خورده ام که جز با آزادگی، جان نسپارم.6


جانفشانی و از خودگذشتگی حضرت عباس(ع) هنگام دریافت اماننامه از لشکر دشمن و باقیماندن وی بر پیمان خود با امام حسین(ع) نیز نمونه دیگری از این آموزه است. هنگامی که امان نامه شمر به دست عباس(ع) رسید، وی به زهیربن قین میفرماید فداکاری خود را به گونه ای نشان او بدهد که هرگز نظیرش را ندیده باشد.7


همچنین آنگاه که امام حسین(ع) با گذشت خود، اشتباه حرّ را بخشید، به او فرمود:

همانا تو آزاده هستی همان گونه که مادرت این نام را بر تو نهاد.8
بدین وسیله، امام حسین(ع) با ستودن فداکاری حرّ، آزاده زیستی و ایثارگری او را تکریم کرد.


توکل


انسان با تکیه بر قدرت و یاری الهی به نیرویی دست مییابد که بیواهمه از دشمن، در راه هدف الهی خویش گام برمیدارد و آن را به فرجام میرساند. امام در آغاز حرکت خود، انگیزه های قیام خویش را اینچنین برای محمدبن حنیفه برمیشمارد:
از خود توفیق میخواهم. بر او توکل میکنم و به درگاه او پناه میبرم.9

امام از همان اول قیام، هر گامی را با توکل به سوی مقدرات الهی برداشت. حتی در واپسین لحظه ها نیز چنین عرضه میدارد:
خداوندا! در ناتوانی بر تو پناه می آورم و بر تو توکل میکنم در حالی که برای من بسنده ای.10

امام خمینی(ره) با الهام از این مکتب خونین، ندای توکل حسینی سر میدهد و میفرماید:
در همه کارها، اتکال به خدا کنید. قدرتها در مقابل خدا هیچ است ... اتکال به خدا بکنید، غلبه به هر چیزی میکنید. پیغمبر اسلام با آن که یک نفر بود، در مقابل همه دشمنها با اتکال به خدا غلبه کرد بر همه ... برای اینکه اتکالش به خدا بود. جبرییل امین پشت سرش بود. شما هم اتکال به خدا کنید تا جبرییل امین پشت سر شما، با شما همراه باشد، فرشتگان با شما همراه باشند.11


بردباری

بردباری تنها راهکار پشت سر نهادن دشواریها و رسیدن به اهداف عالی است. اهمیت این سخن آنگاه آشکار میشود که به بردباری معصومین نگریسته میشود. بردباری امام حسین(ع) افزون بر حفظ اسلام از دستبرد نااهلان، بستر را برای حادثه آگاهی آفرین عاشورا آماده ساخت. آن سان که حضرت زینب(س) نیز با پیگیری این آموزه سرنوشت ساز توانست پیام جاوید کربلا را به نسلهای اینده منتقل کند. هم چنین پس از آن، ائمه اطهار(ع) و پیروان آنان برپایی مجلس های سوگواری، این آموزه را به صورت نظری و عملی گسترش دادند. امامان معصوم(ع) و پیروانشان سرمشق زنده بردباری بودند. فشارهای گوناگون دشمنان اسلام بر آنان به نتیجه ای نرسید و سرافرازانه ندا سر دادند:
مَا رَآیت اِلا جَمیلاً


عمل به وظیفه


ائمه اطهار(ع) در شریط گوناگون، موضعگیری متفاوتی داشتند، اما همواره شعار ایشان عمل به تکلیف بود. عاشورا، مکتب شناخت وظیفه و عمل کردن به آن است. اگر مسلمان آموزه های زندگیآفرین عاشورا را به درستی به کار میبرند، میتوانستند بدون هراس از قدرتهای پیدا و پنهان، وظیفه خود را در گسترش پیام اسلام راستین به انجام رسانند. عمل به تکلیف، بالاترین پیروزی است و به فرجام رساندن، بدون نظرداشت به نتیجه کار است.

همچنان که امام خمینی(ره) میفرماید:
همه ما مأمور به ادای تکلیف و وظیفه ایم نه مأمور نتیجه.12


مبارزه با نفس


فرهنگ شهادت بیانگر جایگاه والای کسانی است که پیش از پیروزی و سربلندی در جهاد اصغر و مبارزه با دشمن بیرونی، از مبارزه با دشمن درونی – که دشمنی بزرگتر است- روسفید بیرون آمده اند. دشمن بیرونی، ساخته و پرداخته طغیان دشمن درونی است که برای سرکوب آن باید در آغاز، نفس را مهار کرد تا ارزش جهاد اصغر آشکار گردد.
از مهمترین آموزه های ایین سوگواری، جهاد با نفس است؛ زیرا در محفل سوگواری عاشورایی از کسانی سخن به میان میاید که بر نفس خویش، مهار زده اند، آن گاه با گام نهادن در جهاد اصغر رشادت و سربلندی برای اسلام آفریده اند. امام خمینی(ره) در اینباره میفرماید:
باید خودتان را بسازید تا بتوانیم قیام کنید. خود ساختن به این که تبعیت از احکام خدا کنید ...13 تا در بند خویشتن خویش و هواهای نفسانی خود باشید، نمیتوانیم جهاد فی سبیلالله و دفاع از حریم الله نمایید.14


شجاعت


ویژگی ائمه اطهار در رویارویی با ستمکاران، دلیری آنان است. ایشان، بی هیچ گونه بیمی در برابر فشارهای دشمنان اسلام ایستادند. آنان در صحنه های نبرد، از انبوه سپاهیان دشمن نهراسیدند. یاران دلیر امام حسین(ع) با شجاعت تمام، به قلب سپاهیان دشمن هجوم میآوردند و در راه دیدار معشوق، شربت وصل مینوشیدند. همین روحیه بود که در رگ نسلهای مسلمان جاری گشت و پایداری جوانان سرافراز ایران اسلامی در جریان پیروزی انقلاب و هشت سال دفاع مقدس را آفرید. امام خمینی(ره) در اینباره میفرماید:
ماه محرم، ماه حماسه و شجاعت و فداکاری آغاز شد. ماهی که خون بر شمشیر پیروز شد. ماهی که قدرت حق، باطل را تا ابد محکوم و داغ باطلهای بر جبهه ستمکاران و حکومتهای شیطانی زد. ماهی که به نسلها در طول تاریخ، راه پیروزی بر سرنیزه را آموخت.15

[طلیعه طلا]

آموزه های عرفانی


عاشورا افزون بر قیام برای برپایی عدالت، از جنبه های عرفانی بیشماری برخوردار است. عاشورا، مرز مشترک عرفان و حماسه است که ایینهای سوگواری، این معنا را در مردم بارور ساخته است.


عشق


عشق، زلالترین حالت روحی انسان است. پیشوایان ما در فرازمندترین قله آن ایستاده اند و در بستر آن به کمال مطلق رسیدهاند. شهادت و عروج آنان به سوی معشوق، گویای این مدعاست. آنان، تن را به سان قفسی میدیدند که مرغ جان را از پرواز به سوی حق باز میدارد. از این رو، لحظه عروجشان، زیباترین برگ از کتاب عاشقی آنان است. سوگواری، بازتاب دهنده این عشق پایانناپذیر است. حضرت امام خمینی(ره) درباره شهیدانی که این پرواز و آواز را از عاشورا دریافت کرده اند، میفرماید:
... [شهیدان] بر توسن شرف و عزت به معراج خون تاخته اند و در پیشگاه عظمت حق و مقام جمعالجمع، به شهود و حضور رسیده اند ...16 لکن آن بُعد عرفانی و آن جلوه معنوی ربّانی، که جانها را به سوی خود پرواز میدهد و آن قلبهای ذوب شده در تجلیات الهی را با چه قلم و چه هنر و بیانی میتوان ترسیم کرد؟17



یاد خدا


یاد خدا، مرتبه بلند عرفانی است که انسان در همه حال از یاد حق، غافل نشود. این مقام، دو مرحله دارد؛ قلبی و زبانی. یاد خدا و دل سپردن به یاری بی نظیر الهی در بحرانی ترین لحظه های زندگی، ویژگی برجسته ای است که در سرتاسر زندگی معصومین(ع) به چشم میخورد. امام حسین(ع) حتی در زیر خنجر دشمن، دل را از یاد خدا خالی نکرد، بلکه در شب آخر زندگی نیز مهلت میخواست تا یاد او را با نماز و نیایش برپای دارد. او هر گام را در کربلا با کلمه استرجاع برداشت و در حلقه یاد الهی، از ماجرای هستی فارغ بود.
ایین سوگواری، قصه خوبانی را بازگو میکند که اَنَا الحَق ورد زبانشان است و سینه آنان، لحظه ای از زلال یاد خدا تهی نیست و حماسه یاد الله، همواره در حرکت تکاملی ایشان به سوی خدا وجود دارد.


اخلاص


آنچه به زندگی اهل بیت صبغه ای جاودانه میبخشد، گوهر خدامحوری در صدف زندگانی آنان است. پیشوایان دین، تلاشهای خود را تنها به انگیزه خالص آغاز میکردند و به پایان می رسانیدند. به همین دلیل، حضرت امام حسین(ع) نهضت خود را اینگونه معرفی میفرماید:
من هرگز برای شورش، تفریح، سرمستی، فسادانگیزی یا ستم برنخاسته ام، بلکه برای اصلاح امت و امر به معروف و نهی از منکر قیام کرده ام.18
سوگواری خالصانه نیز شرکت در این حماسه است؛ زیرا این تلاش، با خلوص آغاز شده است. اخلاص، رمز شرکت در سوگواری و گریستن است. هرگاه دل از هوا و هوس تهی گردد، بنده به اوج میرسد و کمال مییابد. پس کمال در روح عاشورا و روحیه عاشورایی نهفته است.




آموزه های اجتماعی


از پرسشهای اساسی و سازنده برای یک انسان متعهد این است که «چگونه باید زیست؟» پاسخ این پرسش هنگامی آشکار میشود که او از خود بپرسد «برای چه زندگی میکنم؟» در واقع چرایی زندگی به چگونگی آن پاسخ میدهد.




جامعه


جامعه انسانی هنگامی زنده است که حیات طیبه داشته و فضایل، بر آن جامعه سآیه انداخته باشد. جامعهای که به آزادگی، بیشتر از آزادی بها میدهد و در راه آزادگی گام برمیدارد، آزادی را نیز به دست میآورد. چنین جامعه ای حتی اگر در راه رسیدن به آزادگی به کلی نابود شود، آزادگی خود را دست نداده است؛ زیرا بقای آن در رسیدن به آن هدف راستین است نه حیات ظاهری. این چنین است که رنگ جاودانگی به خود میگیرد و تاریخ نیز برگهای زرّین این آزادی و آزادگی را به ایندگان به امانت میسپرد.
استواری یک ملت در راه آرمان و عقیده خود، همان حیات طیبه ای است که به جامعه اصالت میبخشد. در مقابل، سکوت ملت در برابر نقصان، فساد و ذلت، مرگ جامعه را در پی خواهد داشت. جامعه ای که در عین آزادی، آزادگی ندارد و در برابر ستم، ذلیلانه سکوت کرده، پیش از مرگ، مرده است. پیام سوگواری، پیام جاوید ماندن و پیوستن به کاروان عاشوراست. این ایین، پیوستن به موج زنده فریاد و سیل فزاینده خون است. سوگواری سرمشق سربلند زیستن است و تزریق پادزهر ذلت پذیری در رگ حیات جامعه است.


خانواده


خانواده، نخستین سنگ بنای جامعه است و به عنوان جامعه ای کوچک، همه نیازمندیهای یک اجتماع کامل را در سطحی محدودتر داراست. در چنین اجتماعی است که انسانها با سرمشق گرفتن از عاشورا، بر استحکام پیوند اجتماعی خویش میافزایند. فرزندان در همین اجتماع کوچک، فرهنگ سوگواری را از پدران خویش فرا میگیرند و سپس به نسل اینده منتقل میکنند. به یقین، اگر چنین پیوندی نبود، این فرهنگ به سلامت به دست ما نمیرسید. اگر شیر مادران با اشک عزای عاشوراییان در کام کودکان ریخته نمیشد، دیگر کربلایی وجود نداشت تا آوای رسای آن از ورای قرنها به گوش برسد.
عزت هر جامعه در گرو سربلندی خانواده است و پدر و مادر وظیفه دارند فرهنگ شهادتطلبی و حسین وار زیستن را به کودک بیاموزند. آنان باید این امانت فرهنگی را همان گونه که از پدران خویش فرا گرفته اند، به فرزندانشان به امانت بسپارند تا این فرهنگ همیشه پایدار بماند. پس به طور کلی باید این سخن امام باقر(ع) را آویزه گوش کرد که فرمود:
در روز عاشورا برای امام حسین(ع) مجلس عزا برپای دارید و به همراه خانواده بر مصایب آن حضرت بگریید ...19
یا اینکه فرمود:
خانواده را گرد آورید و مجلس عزا برپا دارید و بر آن حضرت دسته جمع، بگریید.20





پانوشت

در این مقاله از کتاب پیامهای عاشورا کمک گرفته شده است.
موسوعه کلمات الامام الحسین، علی مویدی، قم، موسسه پژوهشی باقرالعلوم، انتشارات معروف و مشرقین، چاپ ششم، 1381 ه.ش، ص404.
شرح الاخبار فی فضائل ائمه الاطهار، قاضی النعمان بن محمد التمیمی، قم، موسسه النشر الاسلامیه، چاپ اول، 1412ه.ق، ج3، ص153؛ مقاتل الطالبین، ابوالفرج الصبهانی، نجف، المطبعه الحیدریه، چاپ دوم، 1965م، ص76؛ بحارالانوار، محمد باقر مجلسی، بیروت، دارالوفاء، 1403ه.ق، ج45، ص45؛ الامالی، محمد بن علی بن الحسین بابویه القمی، بیروت، دارالاعلمی للمطبوعات، بی تا، ص162.
مقتل الحسین، الموفق بن احمد المکی الخوارزمی، بی جا، انوارالهدی، چاپ اول، 1418ه.ق، ج1، ص232.
الغدیر، عبدالحسین امینی، بیروت، دارالکتب العربیه، 1379ه.ق، ج10، ص160.
بحارالانوار، ص352.
مقتل الحسین، محمدتقی آل بحرالعلوم،بیروت دارالزهراء، چاپ دوم، 1405ه.ق، ص314؛ کبریت الاحمر فی شرائط اهل المنبر، الخراسانی البیرجندی، تهران، انتشارات الاسلامیه، چاپ دوم، 1376ه.ش، ص386؛ بطل العلقمی، عبدالواحد بی احمد المظفر، نجف، مطبعه الحیدریه، بی تا، ج1، ص97.
بحارالانوار، ج45، ص14.
موسوعه کلمات الامام الحسین، ص342.
مقتل الحسین، عبدالرزاق المقرم، قم، مکتبه بصیرتی، چاپ پنجم، 1394ه.ق، ص257.
صحیفه نور، ج20، ص11.
همان، روح الله خمینی، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1371ه.ش، ص50.
همان ، ص66.
همان ، ص75.
صحیفه نور، ج3، ص225.
همان ، ج20، ص59.
همان ، ج18، ص230.
تحف العقول، حسن بن شعبه الحرانی، قم، موسسه النشر الاسلامی، 1404ه.ق، ص239.
کامل الزیارات، جعفر بن محمد بن جعفر بن موسی بن قولویه القمی، تهران، انتشارات پیام حق، 1377ه.ش، ص174.
همان
منابع و مآخذ
الامالی، محمد بن علی بن الحسین بابویه القمی، بیروت، دار الاعلمی للمطبوعات، بیتا.
بحارالانوار، محمد باقر مجلسی، بیروت، دارالوفاء، 1403 ه.ق
بر شطی از حماسه و حضور، مرکز پژوهش و تحقیقات، سازمان تبلیغات اسلامی، قم، 1375 ه.ش
بطل العلقمی، عبدالواحد بن المظفر، نجف، مطبعه الحیدریه، بیتا.
تاریخ الطبری، ابوجعفر محمد بن جریر بن یزید الطبری، مصر، دارالمعارف، چاپ دوم، بیتا.
تحف العقول، حسن بن شعبه الحرانی، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، 1404 ه.ق.
شرح الاخبار فی فضائل ائمه الاطهار، قاضی النعمان بن محمد التمیمی، قم، مؤسسه النشر الاسلامیه، چاپ اول، 1412 ه.ق.
صحیفه نور، روح الله خمینی، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1361 ه.ش.
الغدیر، عبدالحسین امینی، بیروت، دارالکتب العربیه، 1379 ه.ق.
کامل الزیارات، جعفر بن محمد بن جعفر بن موسی بن قولویه القمی الصدوق، تهران، انتشارات پیام حق، 1377 ه.ش.
کبریت الأحمر فی شرائط اهل المنبر، الخراسانی البیرجندی، تهران، انتشارات الاسلامیه، چاپ دوم، 1376 ه.ش.
کلمات قصار، روح الله خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1371 ه.ش.
مقاتل الطالبیین، ابوالفرج الإصبهانی، نجف، المطبعه الحیدریه، چاپ دوم، بیتا.
مقتل الحسین، الموفق بن احمد الملکی الخوارزمی، بیجا، انور الهدی، چاپ اول، 1418 ه.ق.
مقتل الحسین، عبدالرزاق المقرم، قم، مکتبه بصیرتی، چاپ پنجم، 1394 ه.ق.
مقتل الحسین، محمد تقی آل بحرالعلوم، بیروت، دارالزهراء، چاپ دوم، 1405 ه.ق.
مناقب آل ابی طالب، ابوجعفر محمد بن علی بن شهر آشوب السروی المازندرانی، قم، انتشارات ذوی القربی، چاپ اول، 1421 ه.ق.
موسوعه کلمات الامامالحسین، علی مؤیدی، قم، مؤسسه پژوهشی باقر العلوم، انتشارات معروف و مشرقین، چاپ ششم، 1381 ه.ش.