بیلیارد - قسمت اول، معرفی

[Cista]

تصويري از يک بازي بيليارد با سه جيب و ميزي طويلتر از ميزهاي امروزي، که در قرن نوزدهم، در آلمان اجرا ميشده است.
ورزشهایی که با چوب مخصوص بیلیارد یا کیو (Cue) انجام میشوند و اصطلاحا (Cue sports) نامیده میشوند، شامل طیف وسیعی از بازیهای مهارتی هستند که در آنها از کیو برای ضربه زدن به توپهای بیلیارد استفاده میشود و آنها را بر روی میزی با روکش پارچه ای و حاشیه لاستیکی یا ضربه گیر حرکت میدهد.


از نظر تاریخی، تمام این بازیها تحت عنوان کلی بیلیارد شناخته میشوند. اما در عین اینکه این نام آشنا هنوز توسط عده بسیاری به عنوان نام کلی تمام این گونه بازیها به کار میرود، اما در میان گروه ها و مناطق جغرافیایی خاص، بیلیارد تعریف مشخص و جداگانه ای دارد. برای مثال در بریتانیا، بیلیارد تنها به یک بازی مشخص گفته میشود، در حالی که در ایالات متحده، بسته به گویش منطقه و سابقه ذهنی افراد این نام هم به یک بازی خاص و هم به گروهی از بازیهای مشابه و یا تمام بازیهای همراه با کیو، اطلاق میشود.

این ورزش به سه زیر مجموعه اصلی تقسیم میشود:
1) کاروم بیلیارد (carom billiards)، اینها مجموعه بازیهایی هستند که بر روی میز بیلیارد بدون کیسه انجام میشوند.

2) بیلیارد آمریکایی یا جیب دار (pocket billiards) یا پول (pool) که معمولا بر روی میزی با شش کیسه انجام میشود.

3) اسنوکر snooker، که اصولا یک بازی بیلیلرد کیسه ای است اما به خاطر انشعاب تاریخی آن از بازیهای دیگر و همچنین به خاطر داشتن فرهنگ و اصطلاحات متفاوت مخصوص این بازی، به طور جداگانه تقسیم بندی شده است. در این میان بازیهای نسبتا مهجوری نیز وجود دارند که با استفاده از مانع و هدف انجام میشوند و بازیهایی نیز هستند که بر روی میز و با استفاده از دیسکهای کوچک- به جای توپ- اجرا میشوند.

بیلیارد سابقه ای طولانی و مفصل دارد که از شکل گیری آن در قرن 15، اشارات متعدد به آن در آثار شکسپیر ازجمله در نمایشنامه "آنتونی و کلئوپاترا" گرفته تا ممنوعیت بیلیارد در دورانهای مختلف، با فراز و نشیبهایی همراه بوده است. همچنین از علاقمندان مشهور بیلیارد میتوان به موتزارت، لویی چهاردهم، ماری آنتوانت، ناپلئون، آبراهام لینکلن، مارک تواین، چارلز دیکنز، لوئیس کارول، باب هوپ و بسیاری از مشاهیر دیگر اشاره نمود.

شکل گیری و تحول بیلیارد
به نظر میرسد که تمام بازیهای خانواده بیلیارد، در اثر تحول بازیهای چوب و توپی که در فضای آزاد انجام میشده است و آمدن این بازیها به فضای داخل خانه ها، شکل گرفته اند. بازی کروکت (croquet) و گلف از جمله خویشاوندان نزدیک، بو چه (bocce) و بولینگ نیز که بدون استفاده از چوب بازی میشوند هم از خویشان دور بیلیارد محسوب میشوند.

لغت بیلیارد احتمالا از کلمه فرانسوی بیلار (billart)، به معنای چماق که ابزاری شبیه به چوگان گلف است، گرفته شده است و جد کیو امروزی محسوب میشود. اصطلاح ورزشهای با چوب یا cue sports میتواند بنا به دلایل تاریخی شامل بازیهای با چوگان نیز و همچنین انواع مدرن بدون چوب آن مانند پول انگشتی (finger pool) نیز باشد.

بنابراین، علاوه بر سه زیر مجموعه اصلی که پیش از این نام بردیم، یک دسته دیگر که هرچند این روزها در دسته بازیهای کم طرفدار بوده اما در گذشته بسیار رایج بوده است، بازیهای با مانع هستند. این بازیها به نظر قدیمیترین نوع بیلیارد هستند که باگاتل (bagatelle) که اکنون منسوخ شده و پین پول (pin pool) از آن جمله اند. بعضی از این بازیها با وسایل و ابزارهای مفصل اجرا میشده و برخی بر روی میزهایی شیبدار (اجداد بازی پین بال pinball) انجام میگرفته اند.

اصل موضوع بازیهای با مانع، احتراز از موانع و دامهای موجود در بازی، با ضربه زدن یا گذشتن از درون آنها و کسب امتیاز یا استفاده استراتژیک از آنها برای کسب امتیاز بیشتر بود که پرش از روی موانع برای رسیدن به هدف یا در دام انداختن توپ حریف از آن جمله اند. بازیهای اولیه شبیه به کروکت (بازى روى چمن با چوبى شبيه چوب چوگان و گويهاى چوبى و 9 دروازه فلزى که با ضربه زدن با توپ خود به توپ حریف و عبور از دروازه ها انجام میشود) بالاخره به شکل گیری بازیهای دسته کاروم بیلیارد منجر شد که امروزه در اکثر کشورهای جهان منظور از بیلیارد، همین بازی است.

اضافه شدن جیب به میز بیلیارد در ابتدا برای کم شدن امتیاز ایجاد شد و بعدها به عنوان روشی برای کسب امتیاز به کار رفته و وارد کردن توپ به آن به هدف اصلی بازیکنان تبدیل شد. بخشی از این سوراخهای جیب شکل، در قسمت رویه میز و بخشی از آن در قسمت ضربه گیر ایجاد شده است که وجود آن به افزایش محبوبیت این بازی و مشتقات آن بسیار کمک کرد.

اصطلاح پول (pool) و بیلیارد جیب دار در حال حاضر برای هردو بازی استفاده میشود و به خصوص در انگلستان، بسیار شبیه همان کاروم بیلیارد اصیلی است که در قرنهای 18 و 19 بازی میشده است.

پذیرفته شدن به عنوان ورزش
از حدود سال 1893، بازیهایی که دارای مسابقات حرفه ای جهانی و دارای قوانینی یکسان و تنظیم شده بودند، دیگر تنها به عنوان "بازی" شناخته نشده و عنوان "ورزش" را کسب کردند. تعداد قابل توجهی از بازیهایی با مشخصات ویژه (برای مثال بازیهایی که دارای مجموعه قوانین و ابزارهای خاص بودند) برای حضور در رقابتهایی به شکل امروزی انتخاب شدند. از جمله شاخه های بیلیارد که در مسابقات داخلی و جهانی به عنوان ورزش حضور دارد میتوان به اسنوکر، nine-ball، three-cushion و eight-ball اشاره کرد.

البته اسنوکر از نظر تکنیکی نوعی بیلیارد جیب دار محسوب میشود و از نظر مبداء پیدایش و ابزارهای بازی از خانواده بیلیارد انگلیسی است. این بازی اکنون ورزشی سازمان یافته در حد جهانی است و قوانین آن شباهت اندکی به قوانین بازیهای پول (pool) دارد.

در سال 2005، یک دسته بازی با عنوان Billiards که شامل پول، اسنوکر و کاروم بود، در مسابقات بازیهای جهانی (World Games) آلمان به وجود آمد و سپس در بازیهای آسیایی سال 2006 نیز بخشی تحت عنوان معرفی دسته بازیهای با چوب introduction of a "Cue sports" category ایجاد شد. کوشش برای وارد کردن این دسته بازیها به المپیک همچنان ادامه دارد.

[Cista]

پارچه میز بیلیارد به طور سنتی سبز است که در واقع به اجداد این بازی که بر روی چمن انجام میشده اند، اشاره دارد.
توپهای بیلیارد
توپهای بیلیارد از نظر اندازه، طراحی و تعداد در هر نوع بازی متفاوتند. توپهای کاروم بیلیارد (Carom billiard) بزرگتر از توپهای پول pool هستند و شامل دو توپ اصلی یا cue ball (با رنگ یکدست یا نشان دار) و یک یا دو توپ هدف یا object bal هستند.

توپهای بازی پول به سبک آمریکایی، که در تمام بازیهای پول و در سراسر جهان یافت میشوند، در دو دسته توپ هدف، شامل یک سری 7 تایی توپ تک رنگ و یک دسته هفت تایی با یک نوار به رنگ دیگر در قسمت وسط هستند.


این توپها در هر بازی به شکل متفاوتی ارزش گذاری میشوند و در بعضی بازیها، تمام توپها مورد استفاده قرار نمیگیرد. بلک بال (Blackball)(بازی هشت توپ به سبک انگلیسی) نیز دارای همین تعداد توپ است که کمی کوچکتر از توپ پول بوده و به جای تک رنگ و دو رنگ، در دو دسته قرمز (یا آبی) و زرد هستند. این توپها بیشتر در بریتانیا و ایرلند و بعضی از کشورهای مشترک المنافع مورد استفاده قرار میگیرند. توپهای اسنوکر (Snooker) هم در مقایسه با توپهای پول، کوچکترند و مجموعه ای 22 تایی شامل 15 توپ قرمز، 6 توپ رنگی و یک توپ اصلی هستند.

از زمان پیدایش این بازی، توپهای بیلیارد از مواد مختلفی چون گل رس، باکلیت (Bakelite) ، عاج، پلاستیک، فولاد و چوب ساخته شده اند. رایج ترین ماده در سالهای 1627 تا اواسط قرن بیستم، عاج بود. جستجو برای یافتن ماده ای جانشین عاج، نه به دلیل ملاحظات زیست محیطی که به خاطر مسائل اقتصادی و همچنین کاستن از خطراتی بود که شکارچیان فیل را تهدید میکرد.

یک سازنده میز بیلیارد در نیویورک نیز برای یافتن ماده جانشین، جایزه ای ده هزار دلاری در نظر گرفت. اولین ماده جانشین مناسب، سلولوئید به نظر میرسید که در سال 1868، توسط جان وسلی هایات اختراع شده بود. اما این ماده به شدت فرار و اشتعال پذیر بود و گاهی در طی روند تولید منفجر میشد. امروزه، توپهای بیلیارد با پلاستیک رزینی ترموست (thermoset) (رزینی که در اثر گرما به طور دائم سخت میشود) به نام باکلیت ساخته میشوند.

میز
میزهای بازی پول و بیلیارد در اندازه ها و سبکهای متعددی تولید میشوند. به طور کلی میز این بازی مستطیل شکل و طول آن تقریبا دو برابر عرض آنهاست. اکثر میزهای بیلیارد به اندازه های 7، 8 و 9 فوتی (از 2.1 تا 2.7 متر ) شناخته میشوند که منظور از این اندازه،طول آنهاست. میزهای کامل اسنوکر و بیلیارد انگلیسی دارای طول 12 فوت (3.7 متر) هستند. اندازه های کوچکتر میز بیلیارد در کلوبها و بارها استفاده میشود که انواع مخصوص بار آن معمولا سکه ای هستند. میزهای 3 متری نیز زمانی رواج داشته اند که در حال حاضر در میان میزهای عتیقه بوده و متعلق به کلکسیونرها هستند. برای کاروم بیلیارد، میز 10 فوتی به عنوان میز استاندارد پذیرفته شده است.

امروزه میزهای عالی در حدود 2.7 متر طول داشته و رویه آن از سه قطعه سنگ لوح ساخته شده است. چند تکه بودن سنگ به دلیل جلوگیری از تاب خوردن میز در اثر رطوبت و تغییرات جوی است. میزهای کوچکتر معمولا از سنگ یک تکه ساخته میشوند. میزهای بیلیارد جیبی به طور معمول دارای شش جیب هستند که 4 تا در گوشه ها و دو تا در میانه طول میز قرار دارند.

روکش میز
تمام انواع میزهای بیلیارد، با روکش مخصوصی پوشیده شده که معمولا "نمد" یا felt نامیده میشود، اما در اصل از جنس پشم یا ترکیب پشم و نایلون بافته شده بوده و فلانل یا baize نام دارد. این روکش پارچه ای از قرن پانزدهم بر روی میزهای بیلیارد کشیده میشده است و یکی از مشهورترین و قدیمیترین کارخانه های تولید کننده این روکش به نام Iwan Simonis در سال 1453 بنا شده است.

میزهایی که برای بار یا کلوبها مورد استفاده قرار میگیرند، به دلیل استفاده بسیار، با پارچه های بادوامتری که در ضمن بافت خشن تر و در نتیجه اصطکاک بیشتری با توپ دارند، پوشیده میشوند. پارچه مورد استفاده برای میزهای خانگی و کلوبهای سطح بالا، از نوع ظریفتر، کم اصطکاک تر است. پوشش میزهای مخصوص مسابقه، از جنس پشم تابیده 100% خالص تهیه میشود. پارچه به کار رفته در میز اسنوکر دارای جهت "خواب" مشخصی هستند به این معنا که بافت پارچه در یک جهت خاص قرار دارد و توپها، بسته به سمت موافق یا مخالف خواب پارچه، به شکل متفاوتی حرکت میکنند.

پارچه میز بیلیارد به طور سنتی سبز است که در واقع به اجداد این بازی که بر روی چمن انجام میشده اند، اشاره دارد. از طرفی این رنگ کاربرد مفیدی هم دارد زیرا چشم افراد عادی-کسانی که کوررنگ نیستند- در میان رنگها نسبت به رنگ سبز حساسیت بیشتری دارد.

[Cista]

قاب یا rack
قاب
قاب یا rack، به قابی از جنس چوب یا پلاستیک اطلاق میشود که برای مرتب کردن توپهای بیلیارد در ابتدای بازی به کار میرود. این قاب به طور سنتی به شکل مثلث است اما در بازیهایی نظیر nine-ball، به شکل لوزی هم دیده میشود.


چوبها
بازیهای بیلیارد عموما توسط میله ای چوبی به نام کیو cue انجام میشود. کیو چوبدستی است یک تکه که به تدریج از انتها به سمت نوک، باریک میشود و به صورت یک تکه و یا از دو تکه چوب که در قسمت میانی با یک بست فلزی یا رزین فنولیک به هم متصل میشوند، ساخته شده است. کیوهای مرغوب معمولا دو تکه و از جنس چوبهای جنگلی مانند افرا برای بیلیارد و چوب زبان گنجشک برای اسنوکر هستند.

انتها یا "ته" کیو محیط بزرگتری دارد و برای در دست گرفتن بازیکن مناسب است، بدنه کیو دارای محیط کوچکتری است که به نوک کیو یا فرول ferruleمنتهی میشود. قسمت فرول با یک نوک چرمی مجهز شده است که این قسمت، با توپ در تماس خواهد بود. هنگام ضربه زدن به کناره توپ اصلی،این نوک چرمی، هنگامی که با گچ مخصوص استفاده شود، میتواند موجب چرخش فرفره ای توپ اصلی شود.

کیو های ارزان قیمت و با کیفیت پایینتر، یک تکه و از چوبهای نه چندان مرغوب جنگلی تهیه میشود و زائده نوک آن نیز از موادی چون پلاستیک تهیه میشود. یک کیو مرغوب گران قیمت و تهیه شده از چوبهای خوشرنگ و نامتعارف و مواد گرانقیمت دیگری که ماهرانه در نقوش تزئینی زیبا به کار رفته اند، ساخته میشود. بازیکنان ماهر در یک بازی بیش از یک کیو به کار میبرند که معمولا یکی از آنها برای اولین ضربه و گشایش بازی و دیگری که اندکی کوتاهتر و دارای یک نوک ویژه است، برای ضربه های پرشی به کار میرود.

پل مکانیکی
پل مکانیکی (mechanical bridge) که در بریتانیا rest (تکیه گاه) نامیده میشود، در زمانی که توپ اصلی به اندازه ای از بازیکن دور قرار گرفته باشد که وی نتواند از دست خود برای پل زدن زیر چوب استفاده کند، به عنوان تکیه گاه کیو به کار میرود. این پل شامل یک میله عمودی و یک سر دنده دار فلزی یا پلاستیکی است که کیو بر روی آن حرکت میکند. بسیاری از بازیکنان آماتور از به کار بردن پل خودداری میکنند زیرا به غلط تصور میکنند این ابزار برای افراد ناوارد است.

در حالی که بسیاری از افراد بسیار مطلع و حرفه ای، در زمان لازم از پل استفاده میکنند. بعضی از بازیکنان، به خصوص بازیکنان اسنوکر برای چنین ضربه هایی، به جای پل و یا همراه با پل، از یک قسمت الحاقی که به انتهای کیو پیچ میشود و طول آن را افزایش میدهد، استفاده میکنند. قسمت سر پل طرحهای ختلفی دارد، اما بعضی از آنها، به خصوص انواعی که دارای حلقه و چرخ هستند، در بازیهای قهرمانی تایید نشده اند. در ایتالیه، هنگام نیاز به چنین ضربه هایی از یک کیو بلندتر و ضخیمتر که اصلا برای این کار طراحی شده، استفاده میشود.

گچ
گچ، برای نوک چوب یا کیو و در بهترین حالت، قبل از هر ضربه، مورد استفاده قرار میگیرد تا ضریب اصطکاک آن را با بدنه توپ افزایش دهد، به این ترتیب هنگامی که توپ اصلی در ضربه های پهلو –خارج از مرکز توپ- توسط کیو مورد اصابت قرار میگیرد، ضربه را گرفته و حرکت کند. لغزیدن کیو بر روی توپ و بی اثر ماندن ضربه، اصطلاحا miscue نامیده میشود. گچ مخصوص نوک کیو، در واقع گچ واقعی (کربونات کلسیم) نیست، بلکه از چند ماده اختصاصی با پایه سیلیکات ساخته شده است.

گچ به پودر نرم و سفیدی از جنس تالک هم اطلاق میشود که برای کاستن از اصکاک میان کیو و دست بازیکن (دستی که زیر کیو قرار میگیرد) و اجرای ضربه ای نرمتر، مورد استفاده قرار میگیرد.بعضی از مارکهای گچ دست از پودر تالک فشرده ساخته میشوند. گچ کیو برای دست به هیچ وجه مناسب نیست زیرا دارای مواد ساینده بوده، پوست را رنگی کرده و اصولا استفاده از آن بسیار مشکل است.

بسیاری از بازیکنان به خاطر پخش شدن پودر و غیر قابل کنترل بودن ذرات آن، یک دستکش مخصوص پول را به انواع گچ دست ترجیح میدهند. به خصوص که ذرات پودر بر روی میز نز ریخته و گاهی گلوله های کوچکی تشکیل میدهند که میتوانند به کلی مسیر توپ را غییر داده و از طرفی تمیز کردن مداوم میز را هم ضروری میکنند.

گچ مخصوص کیو (که شکل امروزی آن در سال 1897 و توسط یک بیلیاردباز حرفه ای به نام ویلیام اسپینکس (William Spinks) و شیمیدانی به نام ویلیام هاسکینز (William Hoskins) اختراع شد)، از مخلوط سیلیکای خرد شده و ماده ساینده ای مانند سنگ سنباده (corundum) یا اکسید آلومینیوم ساخته میشود که پودر این دو ماده توسط هوای پر فشار شکل میگیرد و به تراکم مورد نظر میرسد.

پودر مذکور با رنگ مخلوط شده (معمولا سبز یا سبز-آبی) و چسب مخصوص به آن اضافه میشود. سپس یک دستگاه پرس با فشار 15 تن بر اینچ مکعب، این "گچ" را به شکل قالبی بزرگ و فشرده در آورده که پس از خشک شدن به مکعبهای کوچک تقسیم شده، روی آن گودی کوچکی برای نوک کیو ایجاد میشود و در جلدی کاغذی قرار میگیرد. هر گچ تولید شده توسط کارخانجات مختلف، دارای کیفیت خاص خود است که میتواند تاثیر بسیاری بر بازی داشته باشد. نمناک بودن هوا نیز میتواند کیفیت گچ را تنزل دهد. در کل، گچی که از مواد سخت تر و خشک تر ساخته شده باشد، از نظر اکثر بازیکنان مطلوب تر است.