وجود جزء ترکیبی کمابیش الزامی نام شاه- حامی در عنوان شهرها، بر اهمیت سیاسی بنیان‌گذاری شهرها در ایران عصر ساسانی دلالت می‌کند. هرچند ممکن است بسیاری از اسناد موجود با گونه‌ای بازسازی شهرها یا جابه‌جایی مکان‌های موجود ارتباط داشته باشند، اما شماری از پایه‌گذاری‌های اصلی، که طرح و الگوی استاندارد آن، سامانه‌ی (system) راست‌گوشه‌ای خیابان‌هاست، شناخته شده‌اند.

هم‌مرکزی استثنایی و طرح و نقشه‌ی شهر مدوّر اردشیر- خره (Ardashir-khorra) می‌تواند عزم و تصمیم شخصی اردشیر یکم را برای نمایش انگاره‌های کیهان‌شناختی و اجتماعی- سیاسی برآمدن امپراتوری‌اش را منعکس و نمودار سازد.

شواهد باستان‌شناختی برای دیگر نقشه‌های هندسی مدور شهرها، اندک است، هرچند که این موارد در دوران‌های متفاوتی از تاریخ شرق باستان و با درجات مختلفی از ظرافت آشکار می‌شوند. طرح و ترتیب مدوّر شهر «هترا» (Hatra)، بهترین نمونه‌ی شناخته شده از عصر پارتی، فاقد یک مفهوم هندسی اصیل است.

این امر بعید است که محیط مدور شهر «داراب‌گرد» (Darabgerd) پیش‌الگویی برای طراحی شهر اردشیر- خره باشد؛ چرا که بنای این شهر احتمالاً از سده‌ی هشتم میلادی آغاز می‌گردد. نقشه‌ی مدور شهر تیسفون و موضع‌نگاری عمومی کاوشگاه مدائن همچنان مورد بحث است، و طرح شهر مدور اصفهان عصر ساسانی نیز به طور گزارش‌ شده‌ای، هنوز علنی نشده است.

احتمال دارد که اردشیر- خره بر طرح شهرهای مدور متأخری چون «بغداد» منصور وجایگزین‌های آن تأثیر گذارده باشد.

درباره‌ی ساختار معماری‌شناختی و جامعه‌شناختی شهرهای راست‌گوشه‌ای مانند «جندی شاپور»، «ایوان کرخه»، و «بیشاپور» جزییات اندکی دانسته است. اکثر شهرهای این دوره مسلماً ماندگاه های کهن‌تر را با الگویی قاعده‌مند و به طور اندام‌وار رشد یافته، ادامه داده‌اند، چنان که در شهر «استخر». برخی مناطق مسکونی متعلق به دوران ساسانی در کیش، تیسفون، لرستان، رقبت المدائن، و قصر ابونصر نقشه‌برداری یا خاک‌برداری شده‌اند. اما آگاهی ما از زندگی روزمره‌ی طبقات میانه و فرودست این مناطق، همچنان نارسا و ناقص مانده است.
اجزای اصلی باروها و استحکامات شهرهای عصر ساسانی عبارت بود از:

خندق‌ها، دیوارهای دارای محل قدم زدن و پاس دادن، پنجره‌هایی کور و سوراخ‌های تیراندازی با پوششی افقی یا سه‌گوش، کنگره‌های پله‌دار، راه‌روها یا اتاق‌هایی باریک در داخل دیوارها، و باروهایی دوپهلو با پیش‌آمدگی بسیار، عموماً با سرچینه‌های نیم‌دایره‌ای.

در میان باروهای مشخص دوپهلویی، دروازه‌هایی ساده قرار داشت و در ِ اتاق‌ها و حجره‌ها با سکویی دفاعی که سوراخ‌هایی عمودی در بالا، شاید برای ارتباط صوتی داشتند، متصل و مرتبط بودند. *


* D. Huff, "Architecture III. Sasanian": Encyclopaedia Iranica, vol. 2, 1987, p. 313