بهبود روابط مسكو و بروكسل و آينده گسترش ناتو به شرق

[Isengard]

بهبود روابط مسكو و بروكسل و آينده گسترش ناتو به شرق
--------------------------------------------------------------

ايراس: نخستين دور گسترش ناتو در نشست واشنگتن (آوريل 1999) و با الحاق سه كشور جمهوري چك، مجارستان و لهستان، بدون اين كه تهديد خاص امنيتي متوجه روسيه كند، پايان يافت. در موج دوم گسترش ناتو نيز در سال 2004 هفت كشور بلغارستان، روماني، استوني، ليتواني، لتوني، اسلوني و اسلواكي به عضويت ناتو درآمده و اعضاي ناتو به 26 كشور رسيد. در اين مرحله نيز روسيه موضعي توام با پذيرش مكرهانه اتخاذ كرد. اما از آنجا كه به نظر مي‌رسد مرحله آينده و يا موج سوم گسترش ناتو به شرق كه احتمالا به مرزهاي روسيه خواهد رسيد، حساسيت‌هاي بسياري در مسكو ايجاد كرده و روابط اين كشور با ناتو را به شدت زير تاثير قرار داده است. هم از اين رو، بهبود روابط روسيه و ناتو در مقطع كنوني و تاثير آن بر ادامه گسترش ناتو به شرق از جمله مسائلي است كه نظر كارشناسان را به خود جلب نموده و در نوشتار حاضر به چگونگي اين روند پرداخته شده است.

روابط روسيه و ناتو بعد از 11 سپتامبر
به دنبال حادثه 11 سپتامبر 2002 و به ويژه حمايت و همكاري روسيه از جنگ عليه تروريسم، روابط روسيه با آمريكا و همچنين روسيه با ناتو وارد مرحله جديدي شد و تا حدي بهبود يافت. در آن زمان رويكرد روسيه پوتين نسبت به گسترش ناتو بيشتر ملايم شده بود و روسها ديگر گسترش ناتو را ويران‌كننده امنيت ملي خويش تلقي نمي‌كردند. هر چند روسيه نمي‌توانست حامي گسترش ناتو باشد، اما تغير در رويكرد روسيه اين امر را ناممكن ساخت كه چشم انداز يك گسترش چشمگير باعث يك منازعه بزرگ ميان روسيه و ناتو مي‌شود.
اما مناسبات خوب بين روسيه و ناتو ديري نپاييد و با حوادثي از قبيل جنگ روسيه با گرجستان در اوت 2008 تيره شد و در سراسر سال 2009 نيز به نحو محسوسي بر نحوه تعامل مسكو و بروكسل تاثير داشت. با اين وجود و به دنبال جريان‌يابي روند بهبود روابط ميان آمريكا و روسيه و همچنين نياز ناتو به همكاري با روسيه در عرصه‌هاي مختلف از جمله افغانستان و بي‌ثمر بودن رويكرد تخاصمي در قبال اين كشور، روند عادي سازي روابط ميان طرفين در مارس 2009 آغاز شد. اما اين روند نيز با وقايعي از جمله موضوع عضويت گرجستان و اكراين در ناتو، رزمايش ناتو در گرجستان، رزمايش مستقل روسيه در قفقاز شمالي و مانور نظامي روسيه و بلاروس و درخواست وزراي خارجه ناتو از روسيه براي باز‌پس‌گيري استقلال آبخازيا و اوستياي جنوبي همچنان ادامه داشت و در برخي موارد اسباب بروز جنگ‌هاي لفظي ميان طرفين را فراهم مي‌آورد.(1)

تحولات جديد و بهبود روابط روسيه و ناتو
وقوع تحولات جديد دوباره موجب بهبود روابط روسيه و ناتو شده است. هر چند روابط روسيه و ناتو در طول زمان روند ثابتي را طي نكرده است، اما صاحب‌نظران بين‌المللي مرحله كنوني را زماني مناسب براي ترسيم روابط ذكر كرده‌اند. يكي از مواردي كه سبب بهبود روابط طرفين شده، مسئله طرح سپر دفاع موشكي آمريكا است كه قرار بود در لهستان و جمهوري چك استقرار يابد كه اين امر همواره موجب نگراني روسها بود. اما باراك اوباما نسبت به بوش طرح سپر دفاع موشكي را فرمول‌بندي تازه‌اي كرده و از نگراني روسها نيز كاسته است. آمريكا و ناتو اين طرح را اصلاح كردند تا روسيه را در توسعه آن شريك كنند. راسموسن، دبير كل ناتو نيز طرح اوباما را مطابق با اصول ناتو و انسجام اين اتحاديه و غير‌قابل‌تقسيم بودن امنيت اروپا ارزيابي كرده و به طور وسيعي از اين طرح حمايت نموده است.(2) به اعتقاد مقامات ناتو همكاري با روسيه از يك طرف مي‌تواند اهداف و توانايي‌هاي دفاعي و تهاجمي اين سازمان را افزايش دهد و از طرف ديگر موجب كاهش تنش در روابط با روسيه گردد. البته مسئله‌اي كه ذكر آن در اينجا ضروري به نظر مي‌رسد آن است كه ناتو بايد براي بهبود روابط با روسيه و آينده توافقات با اين كشور، روسيه را به عنوان شريك محسوب كرده و روند گسترش اين اتحاديه را متوقف كند.(3)
شركت نظاميان ناتو در رژه ميدان سرخ در مسكو به همراه نيروهاي روسيه به مناسبت پيروزي در جنگ جهاني، اتفاق برجسته ديگري بود كه نيروي محركه جديدي در روابط روسيه و ناتو ايجاد كرده است و اين مراسم به نماد همكاري و نزديكي روسيه با دشمنان قديمي خود تبديل شد. به اعتقاد راسموسن اين امر توانست هراس قديمي را كه در ميان بسياري از روسها درباره ناتو حس مي‌شد را رفع كند. راسموسن با اعلام اين كه روسيه و ناتو مذاكره پيرامون سيستم دفاع ضد موشكي مشترك را آغاز كرده‌اند، همچنين اعلام نموده كه روسيه ديگر دشمن ناتو تلقي نمي‌شود و با وجود اختلاف نظر در برخي مسائل، اين كشور شريكي داراي منافع مشترك با ناتو به محسوب مي‌شود.(4)
مادلين آلبرايت، سرپرست گروه نخبگان ناتو براي تعين استراتژي جديد ناتو نيز در سخنراني خود در روز 27 مي 2010 در شوراي روابط خارجي آمريكا در نيويورك، با اشاره به استراتژي ناتو تا سال 2020 اظهار اميدواري كرده است كه روند رو به بهبود روابط ناتو با روسيه در آينده نيز ادامه يابد. آلبرايت حتي از اين هم فراتر رفته و موضوع عضويت روسيه در ناتو را نيز مورد ارزيابي قرار داده است.(5) تجديد روابط ناتو با روسيه بدين معنا است كه اين سازمان مي‌خواهد روابط محكم‌تر و پايدارتري را با دشمن سابق خود يعني روسيه ايجاد كند و اين مسئله آمريكا و ناتو را تشويق به ايجاد فرايند‌هاي مهمي مي‌كند. ناتو بر اين اعتقاد است كه بايد به طور همزمان بين روابط رو به توسعه با روسيه و اطمينان‌سازي استراتژيك با متحدان شرقي خود در ناتو كه سزاوارش نيز هستند، توازن ايجاد كند.(6)
در مورد علاقه روسيه به عضويت در ناتو بايد اذعان كرد كه هر چند اين امر مسئله‌اي بوده كه سابقه آن به زمان استالين باز مي‌گردد، اما اين طرح صرفا در حد مسائل نظري باقي مانده است. امروزه اين امر براي روسيه به اثبات رسيده است كه اين كشور براي تضمين امنيت انرژي خويش نيازمند نزديك شدن به اعضاي ناتو مي‌باشد. البته اين نكته را نيز بايد خاطر نشان كرد كه دوستان نزديك روسيه در ناتو انتظار دارند كه روسيه به ناتو هر چه بيشتر نزديك شده و توافقات خود با اين سازمان را ارتقاء بخشد تا در بسياري موارد و از جمله در شوراي امنيت و در زمينه منزوي كردن چين به همكاري با يكديگر بپردازند. اما در راه نزديكي روابط ميان روسيه و ناتو و همچنين احتمال عضويت روسيه در ناتو موانع زيادي نيز وجود دارد. نبايد از نظر دور داشت كه چالش هاي ژئوپليتيك جديد، موقعيت مستحكم روسيه در امور ديپلماتيك، بحران اقتصاد جهاني و ايدئولوژي توسعه و پيشرفت در روسيه ايده هاي پشت سر روسيه براي عضويت در ناتو هستند. در واقع در اين مورد منافع ملي روسيه با دو مسئله روبرو است. اولين مساله آن است كه آيا فعاليت‌هاي استراتژيك در آسياي مركزي تهديدي براي روسيه است و ديگر اين كه آيا تعهد مبهم روسيه به عضويت در ناتو و يا حتي همكاري با اين سازمان، كشورهاي سابق عضو اتحاد شوروي را به پيوستن به اين سازمان تشويق نمي‌كند؟(7)
اگر چه ناتو به روسيه اطمينان داده است كه گسترش ناتو خطري را متوجه اين كشور نمي‌كند، اما روسيه مرتبا شاهد توسعه و گسترش اين سازمان به سمت مرزهاي اين كشور بوده است. روسيه اعتقاد دارد كه در توسعه ناتو، به نظرات روسيه بي‌توجهي شده و ديدگاه‌هاي اين كشور ناديده گرفته شده است. از نظر روسها قرار بر اين بوده كه اين كشور به عنوان شريك، همپايه و هم‌طراز در حوزه بين الملل مطرح باشد اما در عمل خلاف اين امر ثابت شده است. به عقيده روسها اين كشور بايد در ساختار آينده امنيتي اروپا مشاركت داشته باشد و در اين زمينه نقش فعالي را ايفا كند. ديدگاه روسها اين است كه گسترش ناتو به شرق و الحاق كشورهاي اروپاي شرقي و بالكان به آن، ساختار امنيتي روسيه را با خطر روبرو خواهد ساخت. روسيه همچنين گسترش ناتو به شرق را در جهت تحكيم نفوذ آمريكا در منطقه و تغیير تناسب نيروها و بر خلاف منافع اين كشور مي‌داند و اين گسترش را برنامه‌اي براي محاصره روسيه ارزیابي مي‌كنند.
به نظر مي‌رسد كه اظهارات آلبرايت نيز به مذاق روسها خوش نيامده چرا كه نسترينكو، سخنگوي وزارت خارجه روسيه با اشاره به اين كه هر گونه اقدام ناتو خارج از حيطه اختيارات آن از نظر قوانين بين‌المللي غير مجاز است، اعلام كرد كه در تدوين راهبردي وظايف جديد ناتو كه قرار است در ديدار سران كشورهاي عضو در ليسبون پرتغال مورد بررسي قرار گيرد، آشكارا جنبه‌هاي ضد روسيه مشاهده مي‌شود. وي با انتقاد از مواضع تدوين‌كنندگان استراتژي ناتو اظهار داشت كه درباره وظايف جديد ناتو در مورد روسيه از كليشه‌هاي قديمي استفاده شده است.(8) يكي ديگر از موارد نگراني روسها از ناتو اين است كه آمريكا به عنوان عضو ناتو در صدد استقرار و ايجاد پايگاه نظامي در لهستان و استقرار موشك هاي پاتريوت در اين كشور و در نزديكي مرزهاي روسيه مي‌باشد كه اين امر موجب نگراني روسها شده است. از نظر روسها حال كه مسئله بهبود روابط روسيه و ناتو مطرح شده، اقدام آمريكا اين روند بهبودي را تا اندازه زيادي دچار شك و ترديد كرده است.

آينده عضويت گرجستان و اكراين در ناتو
مسئله عضويت دو كشور گرجستان و اكراين همواره يكي از موارد اختلاف بين روسيه و ناتو بوده است. براي روسيه به هيچ وجه پذيرفته نيست كه اين دو كشور كه اهميت استراتژيك فوق‌العاده‌اي براي روسيه دارند، به عضويت در سازمان ناتو درآيند. شايد بتوان گفت كه اقدام سريع و قاطعانه روسها در اوت 2008 در حمله به گرجستان نشانه‌اي از اين امر باشد كه روسيه هرگز عضويت اين كشور را در ناتو نخواهد پذيرفت. مقامات ناتو به كرات اعلام كرده‌اند كه درهاي اين سازمان به روي كشورهاي گرجستان و اكراين در صورتي كه شرايط لازم را داشته باشند، باز است. در گزارش تيم نخبگان ناتو به سر پرستي آلبرايت نيز با اشاره به اين كه هر دو كشور به طور ساختاري مشاركت خود را با ناتو در كميسيون‌هاي ناتو – گرجستان و ناتو – اكراين افزايش داده‌اند از عضويت اين دو كشور در اين سازمان پشتيباني به عمل آمده است.
اهميت استراتژيك اكراين براي روسيه به اين دليل مي‌باشد كه اكراين از يك طرف كشور حائل بين روسيه و ناتو بوده و از طرف ديگر اكراين مهمترين كشوري است كه از دل اتحاد شوروي بيرون آمده است. اما بايد گفت كه با تحولات صورت گرفته در صحنه داخلي اكراين و بر سر كار آمدن دوباره ويكتور ياناكوويچ، سياستمدار طرفدار روسيه بحث عضويت اكراين در ناتو حداقل در كوتاه مدت منتفي شده باشد. با روي كار آمدن ياناكويچ علاوه بر موافقت اكراين با روسيه بر سر تمديد پايگاه دريايي روسيه در بندر سواستاپول تا سال 2042، در پارلمان اين كشور نيز قانوني به تصويب رسيده كه در آن به عدم پيوستن به پيمان‌هاي نظامي راي داده شده است. پس مي‌توان گفت كه روسيه در آينده‌اي نزديك از ناحيه اكراين خطري را متوجه خود نمي‌بيند.
اما در مورد گرجستان كه روسها همواره با عضويت اين كشور در ناتو مخالفت مي‌كنند، نگراني جدي وجود دارد. در دكترين نظامي جديد روسيه اعلام شده است كه عضويت احتمالي گرجستان در ناتو باعث آسيب پذير شدن مرزهاي روسيه خواهد شد. راسموسن، دبير كل ناتو نيز در يكي از جديد‌ترين اظهارات خود بيان داشته كه هر چند پروژه عضويت اكراين در ناتو با آمدن ياناكوويچ شكست خورده اما اين مسئله بر روند پيشرفت عضويت گرجستان در ناتو تاثيري ندارد. وي اعلام کرد كه ناتو از استقلال و تماميت ارضي گرجستان در برابر اقدام روسيه در به رسميت شناختن استقلال دو جمهوري آبخازيا و اوستياي جنوبي حمايت مي‌كند.(9) هر چند دولت غرب‌گراي گرجستان به رهبري ميخائيل ساكاش‌ويلي در پيوستن اين كشور به ناتو بي‌تابي مي‌كند، اما از يك سو مخالفت شديد روسيه با اين امر و عدم انعاف پذيري در اين مسئله و از سوي ديگر نداشتن استاندارد‌هاي مورد نظر ناتو براي عضويت گرجستان، عضويت اين كشور در ناتو در آينده‌اي نزديك را دچار ابهام كرده است.

نتيجه‌گيري
هر چند ناتو و روسیه گام‌هایی را برای کنار گذاشتن اختلافات و بهبود روابط برداشته‌اند، اما به نظر نمي‌رسد كه در آينده نزديك رويدادها به سمتي برود كه روسيه به عضويت در پيمان ناتو درآيد. در مورد ناتو نیز باید گفت که علی‌رغم برخی توافقات بین این سازمان و روسیه، گسترش این سازمان در آینده اجتناب ناپذیر خواهد بود. براي بهبود روابط ميان روسيه و ناتو نيز موانعي از سوي هر يك از طرفين وجود دارد. روسها اگر چه همكاري‌هايي را با ناتو در قالب طرح مشاركت براي صلح انجام داده و مي‌دهند، اما نبايد تصور كرد كه اين همكاري‌ها به معناي همگرايي روسيه با ناتو محسوب مي‌شود چرا كه روسيه با حضور خود در اين پيمان به دنبال بازدارندگي فعال و ممانعت از گسترش ناتو به سمت روسيه است. ناتو در هر حال براي روسها نهادي است كه بازمانده دوران جنگ سرد مي‌باشد و در نتيجه با پايان جنگ سرد روسها اين نهاد را ضروري تشخيص نمي‌دهند. از نظر روسيه، ناتو گسترش به سمت شرق را با هدف محاصره روسيه و همچنين تجزيه اين كشور دنبال مي‌كند. روسيه بيشتر تمايل دارد كه به عنوان يك قدرت مركزي در صحنه جهاني به ايفاي نقش بپردازد و نه اين‌كه اين جايگاهش توسط ناتو محدود شود. نکته نهایی این که هر چند گاه و بی‌گاه توافقاتی بین روسیه و ناتو صورت می‌گیرد، اما به طور مشخص می‌توان گفت که در آینده نیز این سازمان به گسترش خود به سمت شرق و مرزهای روسیه ادامه خواهد داد.

منابع
(1). كتاب كشورهاي مستقل مشترك المنافع و cis ويژه تحولات روسيه و قفقاز، تهران: موسسه فرهنگي مطالعات و تحقيقات بين المللي ابرار معاصر، 1389، ص38.
(2).Anders fogh Rasmosen,”building a euro-atlantic security architecyur,speech by nato secretary general the brucssels from 27 march 2010
http/:www.nato.int.cps/en/natolive
(3).Ricardo Alcaro,”combining with vision option for nato new esterategic concept”instituto affair internazionali,may 2010,p.6
(4). روسيه ديگر دشمن ناتو تلقي نمي شود، خبر گزاري فارس، 1/3/1389
(5).Nicolay krasteve,”Albright presents strategic concept for nato,s next decade
http://www.rferl.org/content/Albright_Presents_Strategic_Concept_For_NATOs_Next _Decade/2055739.html
(6).Chairman Kerry opening statement at hearing on nato may 2010
foreign.senate.gov/imo/media/doc/KerryStatement100506a.pdf
(7).chief column,did stalin want to join nato?international affairsno.2.2010.p.67-70
www.eastviewpress.com/.../IA_EDITOR%20IN%20CHIEF%20COLUMN_No.2%202010_small. pdf
(8). انتقاد شديد روسيه از ناتو، خبر گزاري ايرنا، 30/2/1389
(9). درهای ناتو همچنان به روی گرجستان باز است، 18/3/1389
http://strategicreview.org/?p=16644


نويسنده: احسان تقوایی‌نیا، دانشجوي كارشناسي ارشد مطالعات منطقه‌اي و عضو شوراي نويسندگان موسسه ايراس