نقد و بررسي ادبي

[AreZoO]

نقد و بررسي ادبي

همانطور که از عنوان مشخص است در اين ستون 2 موضوع مجزا اما نزديک به هم مطرح مي شود . يکي نقد ادبي و ديگري بررسي ادبي.

نقد ادبي در نزد قدما با آنچه امروزه از آن استنباط مي‌شود متفاوت است. در نزد قدما مراد از نقد معمولاً بر اين بوده است که معايب اثري را بيان کنند و مثلاً در اين که الفاظ آن چه وضعي دارد يا معني آن برگرفته از اثر ديگري است و بطور کلي از فراز و فرود لفظ و معني سخن گويند. و اين معني از خود لغت نقد فهميده مي‌شود زيرا نقد جدا کردن سره از ناسره است.اما در دوران جديد مراد از نقد ادبي نشان دادن معايب اثر نيست (هر چند ممکن است به اين امر هم اشاراتي داشته باشد) زيرا نقد ادبي به بررسي آثار درجه يک و مهم ادبي مي‌پردازد و در اينگونه آثار بيش از اينکه نقاط ضعف مهم باشد نقاط قوت مطرح است.لذا منتقد ادبي مي‌کوشد با تجزيه و تحليل آن اثر ادبي اولاً ساختار و معني آن را براي خوانندگان روشن کند و ثانياً قوانيني را که باعث اعتلاي آن اثر ادبي شده است توضيح دهد. لذا نقد ادبي از يک سو بکارگرفتن قوانين ادبي در توضيح اثر ادبي است و از سوي ديگر کشف آيين‌هاي تازه ممتازي است که در آن اثر مستتر است.

ميشل فوکو در مقاله معروف «مؤلف چيست» نقد را چنين تعريف مي‌کند:« کار نقد،آشکار ساختن مناسبات اثر با مؤلف نيست و نيز قصد ندارد تا از راه متون، انديشه يا تجربه‌اي را بازسازي کند، بلکه مي‌خواهد اثر را در ساختار،معماري، شکل ذاتي و بازيِ مناسبات دروني‌اش تحليل کند. در اينجا، مسأله‌اي پيش مي‌آيد: اثر چيست؟»

براي تشخيص معماري آثار ادبي بود که به مرور زمان "مکاتب ادبي" پديد آمدند و به کمک اين مکاتب ادبي مثل رئاليسم يا فرماليسم بود که مخاطبان ادبيات اين توانايي را يافتند که يک اثر ادبي را از چند ديدگاه مجزا تماشا کنند و بنابر اين دقيق تر به فهم اثر نائل آيند . از نقطه نظر مکاتب ادبي "نقد ادبي" چندين شاخه مي شود مثل : نقد تاريخي ، نقد فرماليستي ، نقد اطوره اي ، نقد روانشناسانه و...

و از نقطه نظر نوع "نقد" نقد ادبي کلاً بر دونوع تقسيم بندي دارد:

1ـ نقد نظري
2_ نقد عملی


نقد نظري (Theoretical criticism)

که مجموعه منسجمي از اصطلاحات و تعاريف و مقولات و طبقه‌بندي‌هايي است که مي‌توان آنها را در ملاحظات و مطالعات و تفاسير مربوط به آثار ادبي بکار برد. همينطور محک‌ها و قواعدي را مطرح مي‌کند که با استعانت از آنها مي‌توان آثار ادبي و نويسندگان آنها را مورد قضاوت و ارزيابي قرار داد و به اصطلاح ارزش‌گذاري کرد.

نقد نظري در حقيقت فقط بيان قواعد و فنون ادبي و نقد ادبي است اما ممکن است آن را در اثري پياده نکنيم.مثلاً مي‌گوييم در نقد بايد توجه داشت که متن تحت‌الشعاع زندگي و آراي نويسنده قرار نگيرد،اما از اين ديدگاه خاص به بررسي اثري نمي‌پردازيم و فقط بيان نظريه کرده‌ايم.

کتاب آي.ا.ريچاردز موسوم به اصول نقد ادبي (Principles of Literary Criticism) که در سال 1924 نگاشته شد و کتاب نورتروپ فراي موسوم به تشريح نقد ادبي (Anatomy of Criticism) که به سال 1957 نوشته شد از آثار معتبر در نقد نظري هستند.

نقد عملي يا تجربي (Practical criticism)

اين نوع نقد به بررسي تقريباً تفصيلي اثر خاصي مي‌پردازد؛ يعني استفاده عملي از قواعد و فنون ادبي براي شرح و توضيح و قضاوت اثري.در نقد عملي بايد از اصول نظري نقد ـ که طبيعتاً بر تجزيه و تحليل‌ها و ارزشگذاري منتقد نظارت و حاکميت دارند ـ بطور ضمني وغير صريح استفاده کرد.به زبان ساده در عمل از مفاد آنها استفاده شود نه اين که بصورت نقل قول، نقد را تحت‌الشعاع قرار دهند.بعبارت ديگر بايد بصورت توصيه‌هايي، گاه به گاه و مناسب مقام مورد رجوع و استفاده قرار بگيرند. در نقد ادبي بحث اين است که «فلان اثر(شعر) تا چه حد خوب‌است؟». اما براي اينکه متوجه شويم فلان اثر (شعر) تا چه حد خوب است بايد مسائل مختلفي را در مد نظر داشته باشيم. مثلاً بايد نسبت به صحت متن مطمئن باشيم ولذا وارد مباحث زبان شناسي و تاريخي شويم. و اليوت هم اشاره کرده است که عظمت آثار فقط با معايير ادبي تبيين نمي‌شود. پس اشراف به نظام‌هاي ديگر علوم انساني چون روانشناسي و جامعه شناسي و تاريخ و امثال اينها براي منتقد بصير لازم است.

در ميان آثار بزرگ نقد ادبي انگلستان در اين حوزه، مي‌توان از مقالات درايدن،دکتر جانسون، برخي از فصولي که کالريج در کتاب تراجم ادبي (Biographia Literaria) در باب شعر وردزورث نوشته است، سخنراني او در باب شکسپير،کتاب ماتيو آرنولد موسوم به مقالاتي در نقد ادبي (Essays in Criticism) و سرانجام از گزيده مقالات (Selected Essays ) تي.اس.اليوت نام برد.

البته نقد ادبي دسته بندي هايي به مراتب بيش ار آنچه اينجا به آن اشاره شد دارد که به مرور در ستون نقد و بررسي ادبي به آن ها خواهيم پرداخت اما براي آشنايي کلي و بيات رويه اين ستون به اين نکته اشاره مي کنم که در ستون "نقد ادبي" سعي در معرفي انواع نقد ادبي از نظر نقد نظري و همين طور مطرح کردن نقد عملي به عنوان نمونه براي منتقدين جوان است . به علاوه آشنايي با مکاتب ادبي مغرب زمين که مجموعه اي از ايسم هاست نيز از نظر دور نمانده است . مابه ازاي اين ايسم ها در ادبيات فارسي "سبک هاي شعر و نثر فارسي " هستند که در مطالب سبک شناسي تا حد امکان به انها مي پردازيم

در قسمت بررسي ادبي به نقل "مقالات ادبيي" که به فهم و تحليل متون ادبي کمک مي کنند خواهيم پرداخت سعي در فراهم آوردن گنجينه اي از مقالات مفيد و علمي را مطمح نظر قرار مي دهيم.

[hoora]

پیوند حس باور با جادوی اسطوره


نگرشی بر مكتب رئالیسم جادویی در ادبیات


یكی از مواردی كه معمولا مانع از لذت بردن مخاطب از آثار داستانی می‌شود در گیر شدن ذهنیت با پس زمینه‌هایی است كه اغلب توسط منتقدان ساخته و پرداخته می‌شود یعنی اینكه تعدادی از این فعالان فرهنگی چنان با یك متن برخورد پیچیده‌ای می‌كنند كه هر خواننده‌ای از خیر خواندن اثر می‌گذرد زیرا چنان با او القا شده كه متن نقد شده از حدود توانایی ذهنی او بالاتر است.

اغلب در محیط پیرامونمان با افرادی مواجه می‌شویم كه از نزدیك شدن به كار نویسندگان آمریكای‌لاتین هم واهمه دارند و باورشان بر این است كه در شیوه رئالیسم جادویی همه چیز سخت یاب و مخصوص به یكسری افراد تیز هوش است در حالی كه شیوه رئالیسم جادویی از آن شیوه هایی است كه هرگز خواننده‌اش را آزار نمی‌دهد و راز جهان‌گیر شدنش هم شاید ریشه در همین امر داشته باشد.

شیوه نوشتن نویسندگان آمریكای‌لاتین به عنوان سردمداران رئالیسم جادویی جدای از خاستگاه‌های تاریخی بر پایه همان فهم رئالیسم مرسوم استوار است با این تفاوت كه در رئالیسم جادویی گاه اتفاقاتی رخ می‌دهد كه ریشه در پیوند‌های اسطوره‌ای دارد،یعنی اینكه اینگونه اتفاقات جدای از دور شدن ضمنی از محدوده باور به شدت ایجاد حس باور می‌كنند و تكیه‌گاه آثار معمولا در همین تعلیق باور و ناباوری است به‌گونه‌ای كه خواننده پس از خواندن اثری چون صد سال تنهایی نوشته گابریل گارسیا ماركز آن صحنه مشهور پرواز كردن یكی از شخصیت‌ها یا باران‌هایی كه چند سال پشت‌سر هم می‌بارند را فراموش نمی‌كند.

برای فهم آسان‌تر شیوه رئالیسم جادویی هیچ راهی به‌جز خواندن كارهای كوتاه نویسندگان آمریكای لاتین وجود ندارد و به نظر می‌رسد این راه بهترین نوع برخورد جهت غلبه بر واهمه‌های خواندن است، یكی از داستان‌های كوتاهی كه به ‌شدت وامدار شیوه رئالیسم جادویی است داستانی به ‌نام سومین كرانه رود نوشته خواو گوئی مارائس روساست نویسنده‌ای كه در این كار كوتاه نوشتن به این شیوه را به اوج رسانده است.
جریان این داستان به گونه‌ای است كه گروهی از بچه‌ها در یك شهر دور از دریا پدرو مادر خود را مجبور می‌كنند كه برایشان قایق بخرند و این اتفاق می‌افتد.

همان‌گونه كه گفته شد ایجاد حسی از باور و عدم باور یكی از مشخصات رئالیسم جادویی است و در این داستان شاهدیم كه پدر یك خانواده به یكباره تصمیم می‌گیرد خانه و كاشانه را رها كند و با یك قایق دست ساز راهی رودخانه شود و هرگز باز نگردد. تصمیمی كه پدر خانواده می‌گیرد به خودی خود جرقه‌ای قدرتمند از رئالیسم جادویی است، شخصیتی كه خواننده را با بهت مواجه می‌كند و در عین حال با كنش و واكنش هایش او را تا آخر به دنبال خود می‌كشاند. داستان دیگری كه موجی از رئالیسم جادویی را یدك می‌كشد داستانی به نام نور مثل آب است نوشته گابریل گارسا ماركز است.جریان این داستان به گونه‌ای است كه گروهی از بچه‌ها در یك شهر دور از دریا پدرو مادر خود را مجبور می‌كنند كه برایشان قایق بخرند و این اتفاق می‌افتد. فهم رئالیسم جادویی در این كار از آنجا ناشی می‌شود كه در عین ناباوری خواننده این قایق با سعی زیاد به طبقه دهم یك آپارتمان منتقل می‌شود و بچه‌ها با كم و زیاد كردن نورحسی از موج ایجاد می‌كنند و پارو می‌زنند،این داستان زمانی به اوج خود می‌رسد كه بچه‌ها آنقدر این قایق سواری را باور می‌كنند كه موجب غرق شدن آنها می‌شود. كار دیگری كه برای فهم هرچه بیشتر رئالیسم جادویی برای خواندن پیشنهاد می‌شود رمان پدرو پارامو نوشته خوان رولفو است،رمانی كه در آن همراه با خوان پرسیادو به جهان مردگان می‌رویم بدون آنكه اشاره مستقیم به این كار شده باشد، خوان پرسیادو به توصیه مادرش قدم در راهی می‌گذارد كه شاید برگشتی در آن نباشد، او به دنبال پدر گم شده خود به شهری تحت عنوان كومالا می‌رسد كه صدها سال پیش نابود شده است اما او در میان همهمه ارواح و سایه‌ها مشتاقانه رد پایی از پدرش را جست‌وجو می‌كند.

در پاسخ به سوالات گوناگون علاقه‌مندان به حوزه ادبیات داستانی اشاره به این موضوع ضروری است كه خواننده حرفه‌ای خواننده‌ای است كه بر جهان ذهنی خود تكیه داشته باشد،یعنی اینكه بدون درگیر كردن خود با برخوردهای مختلف ادبی در درجه اول راه خود را برود و نظر منتقدان را صرفا جهت برون رفت از بن بست‌های فهم ادبی مورد استفاده قرار دهد، یك علاقه مند به حوزه ادبیات داستانی باید به این نكته بیندیشند كه منتقدان هم دارای یك رای هستند و ممكن است نظریات آنها نمایانگر سلیقه عموم نباشد. در كارهایی كه به عنوان مثال معرفی شد نویسندگان پیش از آنكه به فكر نوشتن در یك شیوه خاص باشند به فكر لذت بردن خواننده از اثر بوده‌اند و قطعا كسی كه همین چند كار را بخواند لذت وافری خواهد برد كه مورد نظر نویسندگان است. برای آشنایی بیشتربخش آغازین داستان سومین كرانه رود را بخوانید:
او در این مورد بسیار جدی بود. قرار بود زورق مخصوص او و از چوب اقاقیا ساخته شود. باید آنقدر مقاوم باشد که برای 20 یا30 سال دوام آورد، و درست به‌اندازه یک سرنشین جا داشته باشد.

«پدرم مردی وظیفه‌‌شناس، منظم و رک و راست بود. و بنا به‌گفته ‌اشخاص معتمد بسیاری که از آنان تحقیق کردم، از نوجوانی یا حتی از کودکی، این صفات را دارا بوده است. تا آنجا که خود به‌یاد می‌آوردم، او نسبت به دیگر مردانی که می‌شناختیم، نه شوخ‌تر بود و نه ملول‌تر. شاید کمی آرام‌تر بود. فرمانروای خانه مادر بود نه پدر. مادر هر روز ما را را- خواهرم، برادرم و مرا - سرزنش می‌کرد. از قضا روزی پدرم زورقی سفارش داد.
او در این مورد بسیار جدی بود. قرار بود زورق مخصوص او و از چوب اقاقیا ساخته شود. باید آنقدر مقاوم باشد که برای 20 یا30 سال دوام آورد، و درست به‌اندازه یک سرنشین جا داشته باشد. مادر در این باره چه غرها که نزد. آیا قرار بود شوهرش به یکباره ماهیگیر از آب در آید؟ یا شکارچی؟ پدر هیچ نگفت. خانه‌ی ما با رودخانه کمتر از یک ‌مایل فاصله داشت. رودخانه در آن حوالی، عمیق، آرام و چنان فراخ بود که آن طرفش دیده نمی‌شد.
هرگز نمی‌توانم روزی که آن زرورق پارویی را تحویل گرفتیم، فراموش کنم. پدر هیچ نوع شادی یا احساس دیگری ابراز نکرد. او فقط مثل همیشه کلاهش را بر سر گذاشت و با ما خداحافظی کرد.
هیچ غذایی یا هیچ گونه بسته‌ای همراه نبرد. انتظار داشتیم مادر عصبانی شود و داد و بیداد راه بیندازد ولی او چنین نکرد. رنگش پریده بود و لبش را گاز می‌گرفت، اما فقط گفت: «اگر می‌روی، همانجا بمان. دیگر هرگز برنگرد!»
پدر پاسخی نداد. با ملایمت به من نگریست و اشاره کرد همراه او قدم بزنم. از خشم مادر می‌ترسیدم، اما مشتاقانه اطاعت کردم. با یکدیگر به سوی رودخانه راه افتادیم. آنچنان احساس شجاعت و شعف می کردم که گفتم: «پدر، مرا در قایقت همراه خود می‌بری؟» فقط به من نگاه کرد، تبرکم کرد و با اشاره‌ای به من گفت به خانه بازگردم. ادای رفتن را در آوردم ولی تا به پشت چرخید، پشت بوته‌ای قایم شدم تا مراقب او باشم. پدر سوار زورق شد و پاروزنان دور گشت. سایه زورق، دراز و آرام، چون تمساحی بر‌سطح آب لغزید.
پدر بازنگشت ولی در واقع به جایی هم نرفت. او فقط پارو می‌زد و آنجا در عرض رودخانه و همان حوالی شناور بود. همه مردم وحشت کردند. آنچه هرگز رخ نداد بود. آنچه وقوعش ممکن نبود، داشت اتفاق می‌افتاد. خویشاوندان، همسایگان و دوستان همگی نزد ما آمدند تا این قضیه را مورد بحث قرار دهند. مادر شرمنده بود. او کم حرف می‌زد و رفتارش بسیار آرام و با وقار بود. در نتیجه این وضع همه خیال می‌کردند، پدر دیوانه شده است (هر چند این را بر زبان نمی‌آوردند). اما چند نفر هم این فکر را مطرح کردند که شاید پدر دارد نذرش را به خداوند یا یکی از مقدیسین ادا می‌کند یا ممکن است به بیماری هولناکی، مثلا جذام مبتلا شده و فقط به خاطر ما خانه را ترک کرده است و در عین حال میل دارد تا حد ممکن نزدیک ما بماند.
کسانی که در طول رودخانه سفر می‌کردند و مردمان ساکن در کرانه‌های هر دو سوی رود می‌گفتند که پدر نه در روز و نه در شب، هرگز پا به خشکی نگذارد. او فقط روی رودخانه به اطراف حرکت می‌کرد، تنها و بی‌هدف، همچون آواره‌ای رها شده و بی‌کس. مادر و قوم و خویش‌هایمان در این نکته متفق‌القول بودند که غذایی که او بی‌شک در زورق پنهان کرده بود، خیلی زود تمام می‌شود و آنگاه او به اجبار یا رودخانه را ترک کرده به جای دیگری سفر می‌کند (که لااقل کمی محترمانه‌تر است) یا توبه می‌کند و به خانه باز می‌گردد. آنها چقدر از حقیقت دور بودند! پدر یک منبع آذوقه مخفی داشت: من. من هر روز غذا می‌دزدیدم و برایش می‌بردم...»

tebyan.net