سئوالی که حتما شما هم از خود کرده اید. شخصیت ما چگونه شکل می گیرد؟

[diamonds55]

یکی از رادیکال ترین تغییرات در زمینه نظریه عناصر شکل دهنده ساخت شخصیت انسان در حال شکل گیری است. خرد متداول ما که در چندین دهه گذشته از نقش پدر و مادر و خانواده به عنوان اساسی ترین عامل در شکل دهی شخصیت نام می برد رفته رفته مورد هجوم نسل نوینی از متفکران که نسبت به باورهای عرفی روانشناسانه و جامعه شناسانه سر به طغیان برداشته اند، قرار می گیرد.

نخستین مطالعات در مورد عوامل شکل دهنده شخصیت را در سال ١٨٧۴ فرانسیس گالتون پسرخاله چارلز داروین آغاز کرد و تا امروز روز به روز بر وسعت و عمق آن افزوده شده است. آنچه که بعنوان نقش والدین در بالا از آن نام برده شد ناظر به انتقال "مشخصه های ژنتیکی" شخصیتی از پدر و مادر به فرزندان نیست بلکه بحث بر سر میزان اهمیت و نقش تربیتی پدر و مادر در فرم دادن به شخصیت کودک است که این روزها سخت محل تردید قرار گرفته است.

"مطالعه دوقلوهائی" (Twin Studies) که از زمان تولد از یکدیگر جدا شده اند از تحقیقات درخور توجه در این زمینه است که نشان می دهد در حدود ۵٠ درصد از شخصیت فرد از طریق ژن به او منتقل می گردد. (گروهی از روانشناسان از جمله جمس جاکارد از دانشگاه ایالتی نیویورک نتایج بدست آمده را مورد سئوال قرار داده اند. ولی هنوز هم یکی از معتبرترین تحقیقات در زمینه ژنتیک رفتاری را مطالعه دوقلوها تشکیل می دهد. این مطلب کمی هول انگیز است و معنای آن جز این نیست که ۵٠ درصد از سرنوشت ما از همان هنگام تولد رقم زده شده است چرا که نیمی از عوامل تشکیل دهنده شخصیت ما در سرشت ما از پیش نوشته شده است).

از این لحظه به بعد باید توجه خود را متوجه عوامل دیگری کنیم که ما را در ساخت شخصیت یاری می دهند و چنانکه گفته شد نقش تربیتی والدین چندین دهه به عنوان یکی از اساسی ترین فاکتورها در این زمینه بشمار می رفته است. اما آنچه که ذهن را در این زمینه به چالش می طلبد به غیر از برخی مشاهدات، مطالعه دیگری است بنام "پروژه به فرزندی پذیرفتن کلرادو". (Colorado Adoption Project) در این پروژه ٢۴۵ کودک به فرزندی خانواده های مختلف پذیرفته شده بودند مورد مطالعه قرار گرفته و نهایتا هیچ نوع ارتباط و بستگی بین ویژگی های شخصیتی کودکان مذکور با پدر و مادر خوانده ها بدست نیامد.

چندین مطالعه دیگر نیز در زمینه های مشابه از جمله در خصوص کودکان تک والدینی انجام شده که همگی به این سمت اشاره دارند که نقش خانواده آنگونه که تصور می شد در شکل دادن شخصیت کودک تعیین کننده نیست.

این تصور که برای عامه و حتی بسیاری از متخصصین یک مطلب تقریبا جاافتاده بود در سال ١٩٩٨ در کتابی بنام "پنداشت پرورش کودک" (The Nurture Assumption) مورد انتقاد شدید قرار گرفت. طرح این مسئله به قدری غیرقابل هضم بود که ناشر کتاب مجبور گردید برای توضیح مطلب برای پدران و مادرانی که برای پرورش کودک خود، خود را به آب و آتش می زدند و به نقش تربیتی خود نمره بسیار بالائی می دادند دو زیر تیتر (Subtitle) به تیتر کتاب اضافه کند با این عنوان: "چرا اطفال آن می شوند که می شوند" و دیگری "والدین کمتر از آنچه که شما فکر می کنید در تربیت کودک نقش دارند و نقش عمده را همقطاران و معاشرین (همالان) (Peers) بازی می کنند".

در این کتاب خانم جودیت هریس (Judith Rich Harris) عنوان می کند (البته بسیار با ملایمت چون خطر مورد حمله مخالفین قرار گرفتن را کاملا احساس می کند) که پدر و مادرها در این خصوص که فکر می کنند نقش بسیار برجسته ای در تربیت کودک دارند سخت در اشتباهند. او می نویسد، این باور چیزی جز یک "اسطوره فرهنگی" (Cultural Myth) نیست. هریس معتقد است که تربیت از "بالا به پائین والدین" با اثرات فشارهای همقطاران و معاشرین کودک نه تنها خنثی گردیده بلکه به نفع این تاثیرات عقب نشینی می کند. او این فشارها را نیروهای مستقیم و بی واسطه ای می خواند که از طرف عمدتا همکلاسان به فرد وارد می شود.

اظهار عقیده هریس که نه روانشناس بود و نه دکترا در این رشته گرفته بود حیرت و در عین حال آزردگی فکری بزرگی را در جامعه آمریکا برانگیخت. نقدهای مختلفی بر کتاب مزبور نوشته شد که اکثرا حکایت از خشم مخالفین خانم هریس می کرد. یک منتقد کتاب نوشت: "اول به ما می گویند ۵ سال اول در تربیت کودک اساسی ترین نقش را بازی می کند، نه سه سال اول، نه اصلا همان یکسال اول تکلیف همه چیز روشن می شود، نه اصلا می دانید همه را فراموش کنید همان لحظه که به دنیا می آئید ژنتیک کار خود را در شکل دادن شخصیت شما تمام کرده است. هر روز یک بازی جدید!"

البته جودیت هریس در این میان تنها نماند. روانشناس شناختی پرآوازه* (Cognitive Psychologist) ستیون پینکر (Steven Pinker) که ممکن است معرف حضور بسیاری از شما باشد در کتاب "لوح سفید" (Blank Slate) خود نظرات جودیت هریس را اعجاب انگیز (به معنای خوب آن) قلمداد نموده و با انتقاد از آنانی که تصور می کنند که همه موفقیت ها و یا تراژدی های زندگی انسان تنها ریشه در کودکی و نحوه رفتار والدین داشته باشد می گوید: "تمامی این باورها که عمیقا در وجود ما رسوخ کرده باید مورد مطالعه و بررسی مجدد قرار گیرد." (مقصود از این نقل قول موافقت من با دیگر گفته های پینکر نیست).

اما باز ذهن ما، ما را از این تفکر که پدر و مادر نقش بسیار مهمی را دارند رها نمی کند و تازه سئوالی که انسان از خود می کند اینست که اگر هم معاشرین و همقطاران در ساخت شخصیت کودک نقش داشته باشند آیا این پدر و مادر نیستند که با انتخاب مدرسه و انتخاب دوستان کودک به این جریان جهت می دهند؟ در عین حال یک سئوال گیج کننده اینست که وقتی صحبت از تعیین کننده بودن نقش تربیتی پدر و مادر در شکل دادن شخصیت کودک می کنیم چه بعدی از شخصیت وی مورد نظر ماست؟ نمرات وی در مدرسه، رفتار انسانی و اخلاقی او، قدرت خلاقیت و ابتکار او، حقوق وی وقتی وارد بازار کار می شود، بالاخره نقش پدر و مادر در کدام یکی از اینها بطور قاطع ظاهر می شود؟ و اگر قرار باشد ما به نقش عوامل مختلف از قبیل ژن، محیط خانواده، وضعیت اقتصادی- اجتماعی فرد، مدرسه، بخت و اقبال وضعیت فیزیکی و سلامتی فرد را نمره دهیم چه وزنی را باید برای هر یک قائل شویم؟ بگذارید داستان زندگی دو پسر، یکی سفید پوست و دیگری سیاه پوست را برای ادامه بحث برایتان نقل کنم.

پسر سفید پوست در حومه شهر شیکاگو بدنیا می آید. "تد" (Ted) پدر و مادری فهیم و تحصیل کرده و بسیار باسواد و با مطالعه داشت که بطور فعال در تربیت کودک نقش بازی می کردند. پدر وی که سمت مهمی در یک مجموعه صنعتی داشت به پسر احساس نزدیکی بسیار می کرد. در مواقع بیکاری با او به دامن طبیعت می رفت و با او در موارد مختلف به بحث و گفتگو می پرداخت. مادر لیسانسیه امور آموزش و پرورش و او نیز با دقت و وسواس تربیت کودک را پی گیری می کرد. نیاز به زمان زیادی در دبستان نبود که معلم ها تشخیص دادند کودک یک نابغه ریاضی است و باید بعضی کلاسها را دو تا یکی بالا برود. در خانه اطاق مطالعه بزرگی برای او و برادر کوچکترش که او نیز از IQ بالائی برخوردار بود آماده کرده بودند. تد در سن ١۶ سالگی وارد دانشگاه هاروارد شد و از دست یکی از بزرگترین فلاسفه و منطقیون (Logicians) قرن بیستم یعنی ویلارد کوین (Willard Quine) توانست در امتحان آخر سال نمره ٩٩ (از ١٠٠) را کسب کند. تد پس از اخذ لیسانس از هاروارد وارد دانشگاه میشیگان شد و ابتدا فوق لیسانس ریاضی و سپس PHD خود را در همان ریاضیات از دانشگاه میشیگان اخذ نمود.

در این دوران تد موفق به حل مسئله ای شد که یکی از بزرگان ریاضی بنام جورج پیرانیان (George Piranian) قادر به حل آن نشده بود. یکی از اساتید دانشگاه میشیگان که در جلسه "دفاع از تز" تد حضور داشت گفت در تمام کشور بیش از ١٠ یا ١٢ نفر قادر نیستند آنچه که او می گوید درک کنند.

بالاخره تد به عنوان استادیار ریاضی کار خود را در یکی از بهترین دپارتمان های ریاضی جهان یعنی دانشگاه برکلی آغاز نمود.

کودک سیاه پوست در دیتونا بیچ (Daytona Beach) فلوریدا بدنیا آمد. زمانی که رولند (Roland) بیش از دو سال نداشت مادر وی را ترک کرد و او را با یک پدر الکلی تنها گذارد. پدر او را با شیلنگی که یک سر آن فلزی بود مورد کتک های وحشیانه قرار می داد. زمانی که ١١ ساله شد برای اولین بار صاحب یک درخت کریسمس شد و از این نظر در پوست خود نمی گنجد. یک شب که در عالم رویاهای کودکانه خود در مورد بابا نوئل مشغول آرایش درخت کریسمس کوچولوی خود بود صدای فریاد زنی از آشپزخانه برخاست. پدر او زنی را که به خانه آورده بود آن چنان مورد ضرب و شتم قرار داد که دندان زن نگون بخت به زیر درخت کریسمس رولند پرتاب شد در حالیکه او وحشت زده و هراسان ناظر این صحنه دلخراش بود. زندگی پدری که پس از شکست های پی در پی در زندگی قمار را نیز به مشروب خواری اضافه کرده بود بسرعت رو به تباهی رفت.

رولند در ١٣ سالگی برای آنکه بتواند شغلی در مک دونالد بدست آورد یک برگه هویت برای خود جعل کرد و پس از آن هر وقت موقعیتی بدست می آمد از صندوق پول می دزدید. در همین اوان به کار خرید و فروش مواد مخدر کشیده شد و در حادثه ای نزدیک بود مرد سفید پوستی را با اسلحه مگنوم که همیشه با خود حمل می کرد به قتل برساند. لازم نیست که متخصص و روانشناس باشید که حدس بزنید عاقبت رولند چه می تواند باشد. بگذارید خط داستان را از عاقبت کار جوان سفید پوست، یعنی تد پی گیری کنیم.

تد کاژینسکی (Ted Kaczynski) در تابستان ١٩۶٩ دانشگاه برکلی را ترک کرده و به مونتانا نقل مکان می کند. تد زندگی را در یک کابین بدون برق و بدون آب آغاز می کند و روزگار خود را با خوردن گوشت حیواناتی که از راه شکار بدست می آورد ادامه می دهد. پدر و مادر که نگران حال او هستند برای او گهگاه پولهایی را حواله می کنند. سالها بسرعت سپری می شوند تا اینکه اولین بمب پستی که برای یک استاد دانشگاه فرستاده شده بود در سال ١٩٧٨ در دست یک افسر پلیس منفجر می شود و متعاقب آن، انفجار بمب دیگری در بخش بار یک هواپیما بوئینگ ٧٢٧ خبر از شخصی می دهد که به گفته FBI از درجه هوش بالائی برخوردار است و بدلائلی نامشخص دست به کشتن و عملیات تروریستی می زند. از این تاریخ فرد بمب گذار که مسئول عملیات مذکور بود توسط پلیس به نام Unabomber که مخفف (University & Airline Bomber) بود معرفی شده و تیتر روزنامه ها پی در پی خبر از عملیات Unabomber می دادند.

عملیات بعدی Unabomber منجر به کشته شدن ٣ تن (از جمله یک فروشنده مغازه فروش کامپیوتر) و مجروح شدن ٢٣ تن (در میان آنها بسیاری دست و انگشتان خود را از دست دادند) گردید. FBI که از دستگیری او عاجز مانده بود فقط به یک معجزه دلبسته بود.

عاقبت در سال ١٩٩۵ نیویورک تایمز نامه ای دریافت کرد که در آن فرد بمب گذار نوشته بود که تنها در صورتی حاضر است دست از عملیات تروریستی بکشد که نیویورک تایمز مانیفست او را با عنوان "جامعه صنعتی و آینده آن" (Industrial Society and its Future) منتشر نماید. او در این مانیفست از این بحث می کرد که تاکتیک های بکار رفته توسط وی برای جلب نظر مردم دنیا لازم بوده است چرا که تنها راهی بوده که او را قادر ساخته توجه مردم به مسئله "نابودی آزادی" نوع انسان که لازمه تکنولوژی مدرن و نظام دارای "سازمانهای بزرگ" است جلب نماید.

نهایتا پلیس نتوانست وی را دستگیر نماید اما برادر او با مشاهده مانیفست و محتوای نوشته شده متوجه شد که نویسنده کسی جز تد نیست. با مراجعه برادر تد به پلیس وی در کوتاه مدتی دستگیر و برای فرار از مجازات اعدام به تمام اتهامات خود اقرار کرد.

تد کاژینسکی متولد ١٩۴٢ امروز در سن ۶۵ سالگی در حبس ابد بسر می برد و در برگه شناسائی او در مقابل ردیف شغل از او به عنوان ریاضیدان و پروفسور دانشگاه یاد گردیده است. تد کاژینسکی یک آنارشیست بود ولی صرف گرایش به افکار آنارشیستی توجیه گر اعمال او نیست چنانکه نوآم چامسکی و بسیاری از متفکران آمریکائی نیز امروز گرایشهای آنارشیستی دارند و آنرا انکار هم نمی کنند.

کودک دوم یعنی رولند جی فرایر جونیور (Roland G. Fryer Jr.) سیاه پوست، متولد ١٩٧٧ بنا به گفته خودش بین ٨ تا ١٠ تن از اطرافیان نزدیک خود را در جریان اعمال مجرمانه از دست داد. در سن ١٨ سالگی حادثه یک دستگیری بدست پلیس زنگ خطر را برای او به صدا درآورد و یکباره طوفان تغییر در زندگی او وزیدن گرفت. بدلیل اینکه ورزشکار خوبی بود از دانشگاه تگزاس بورس ورزشی دریافت کرد و ظرف دو سال و نیم موفق به اخذ لیسانس و سپس در سال ٢٠٠٢ دکترای خود را از دانشگاه ایالتی پنسیلوانیا دریافت نمود. رولند متوقف نشد و دوره فوق دکترا در اقتصاد را در دانشگاه شیکاگو زیر نظر یکی از برجسته ترین اقتصاددانان آمریکا (منظور من تائید نقطه نظرهای این اقتصاددان نیست) بنام گری بکر (Gary Becker) تکمیل نمود. او امروز در سن ٣٠ سالگی یکی از ستارگان در حال اوج دانشگاه هاروارد و مدرس دانشگاه مزبور است. نیویورک تایمز در مقاله ای بسیار بلند به نقل از یکی از اساتید هاروارد می نویسد، رولند، یک تئوریسین اقتصاد درجه اول است.

آنگونه که ستیون لویت (Steven Levitt) در کتاب پرفروش خود فریکونومیکس (Freakonomics) می گوید، می توان اینگونه نتیجه گرفت که نهایتا تاثیر والدین در حد آن چیزی است که "هستند" نه آن چه برای کودک "انجام می دهند". تاثیر آنان بر رفتار کودک آنجا شروع می شود که فردی باهوش، تحصیل کرده دارای امکانات مالی بهتر و سخت کوش هستند که با فردی با مشخصات مشابه ازدواج کرده اند. (البته ضرری ندارد که نوعدوست، صادق و صمیمی، متفکر، کنجکاو در امور جهان و دوستدار انسانیت هم باشند) اما به گفته لویت زمانی که شروع به تلاش "بیش از حد" برای کنترل رفتار کودک و تربیت او به نحوی که خود می خواهند، می کنند دیگر کمی دیر شده است. تمام زحمت و خرج دنیا از این نقطه ببعد تاثیر چندانی در شکل دادن شخصیت کودک ندارد زیرا که کودک پیشاپیش سهم عمده پدر و مادر را از آنچه که آنان "هستند" اخذ کرده است.

اما یک سئوال بزرگ...داستان غم انگیز دوقلوهای بهم چسبیده، لاله و لادن بیژنی را بیاد دارید؟ این دو پس از شکست عمل جراحی جدا سازی در سال ١٣٨٣ به فاصله چند ساعت از یکدیگر درگذشتند.

چند روز پیش از عمل لادن در مصاحبه ای چنین گفت: "ما دو انسان کاملا جدا از هم هستیم که به یکدیگر چسبیده ایم. ما دیدگاههای متفاوت و شیوه زندگی متفاوتی داریم." زمانی که پس از اخذ لیسانس حقوق از یافتن شغل ناامید شدند روزی با چشمان گریان به خانه می آیند و تصمیم می گیرند بهر قیمت از هم جدا شوند. لادن تاکید می کند "بهر قیمتی". لادن تصمیم داشت که پس از انجام عمل به شهرستان خود برگردد و به کار وکالت بپردازد در حالی که لاله می خواست در تهران بماند و به شغل روزنامه نگاری بپردازد.

بهرحال روزگار سرنوشت آنان را طور دیگری رقم زد. اما پرسش بزرگی که اینجا می ماند اینست که لاله و لادن دوقلوهای بهم چسبیده، زیرنظر پدر و مادری واحد با محیط و اطرافیان و همقطاران یکسان (بدلیل طبیعت وضعیتشان) چگونه به دو انسان به قول لادن کاملا جدا و با دیدگاههای متفاوت تبدیل می شوند؟ تئوری های ساخت شخصیت منجمله ژنتیک و تاثیرات محیط چه پاسخی برای این Case دارند؟

اگر جواب مشخصی به این مسئله ندارید چندان نگران نباشید چون روانشناسان هم هنوز پاسخ درستی برای اینگونه موارد پیدا نکرده اند.

اگر اطلاعات بیشتر در مورد تد کاژینسکی می خواهید اینجا را بخوانید (حداقل چهره او را می توانید ببینید).

اگر می خواهید در مورد رولند فرایر بیشتر بدانید اینجا و اینجا را مطالعه کنید (حداقل چهره او را می توانید ببینید).

*روان شناسی شناختی: رشته ای از روان شناسی است که از دهه هفتاد رایج گردید و عبارت است از مطالعه تفکر و توانائیهای موجود زنده در زمینه پردازش خبر

شهیر شهیدثالث

www.shahirblog.com