همه چیز در مورد گندم

[AS]

مقدمه
همگام با افزایش سریع افزایش جمعیت جهان و با این آهنگ رشد ، بایستی برای تامین مواد غذایی بخصوص غلات چاره ای اندیشید . غلات از روزگار دور با زندگی انسان آمیخته شده است و تقریباً در میان تمامی کشورهای جهان به عنوان پر مصرف ترین ماده غذایی بشر شناخته می شوند .تخمین زده شده است که جمعیت دنیا در سال 2025 میلادی به 2/8 میلیارد نفر خواهد رسید . بیش از دوسوم جمعیت دنیا در ممالک در حال توسعه زندگی می کنند و بیش از 20% جمعیت کشورهای توسعه نیافته در قحطی به سر می برند و متجاوز از 50% فقر غذایی دارند که خود عامل مهم سلامت و قدرت کار است . البته اگر نابسامانی های مانند قهر طبیعت ، جنگ و غیره روی دهد ممکن است وضع را بدتر نماید .آنچه که علم کشاورزی بخصوص زراعت عهده دار آن است ، عبارت از تولید محصولات زیادتر و با کیفیت بهتر است که بتواند جوابگوی این ازدیاد جمعیت باشد ، تا بدین وسیله فقر غذایی وگرسنگی را از میان بردارد (نورمحمدی و همکاران ،1376) .
گندم مهمترین گیاه زراعی روی زمین است .معروف است که هرروز از نقطه ای از کره زمین کاشت ودر نقطه ای دیگر برداشت می شود .این امر حاکی از توانایی سازش بسیار زیاد این گیاه با اقلیم های گوناگون است ، به گونه ای که گندم را از فنلاند در نیمکره شمالی تا آرژانتین در نیمکره جنوبی کشت می کنند در سطح جهانی یک سوم زمینهای کشت شده زیر کشت غلات (نزدیک به 000/000/203) هکتار زیر کشت گندم است (امام ، 1382) .
از طرف دیگر نیز اغلب مناطق حاصلخیز و مناسب برای کشاورزی به زیر کشت رفته و مناطق باقی مانده به دلیل شوری و یا کوهستانی بودن غیر قابل کشت می باشند لذا زمینهای قابل کشت محدود است .پس برای تولید محصولات کشاورزی که جوابگوی این افزایش جمعیت باشد لازم است روش های مناسبی برای استفاده از امکانات موجود در امر بالابردن محصول و مرغوبیت تولیدات کشاورزی اتخاذ گردد. استفاده از کودهای شیمیایی روشی است که برای جایگزینی مواد غذایی خارج شده از زمین صورت می گیرد. وزارت کشاورزی (1377) .
در حال حاضر که روند افزایش جمعیت ، مشکلات غذایی کشورهای درحال توسعه را تشدید
می کند یکی از عوامل موثر در افزایش کمی و بهبود کیفی محصولات کشاورزی ، مصرف صحیح کودهای شیمیایی است که متاسفانه در ایران رعایت نمی شود و مصرف نامتعادل کودهای شیمیایی موجب تشدید بعضی از کمبودها ، کاهش حاصلخیزی خاک و افت کیفیت محصولات زراعی و باغی شده است (غیبی وملکوتی ، 1378).
برای استفاده بهتر از زمینهای زراعی لازم است که اولاً به ظرفیت ژنتیکی ارقام در شرایط خاص منطقه ای شناخت پیداکرد و ثانیاً با استفاده از اصول علمی از حداکثر ظرفیت ارقام استفاده نمود .
یکی از مهمترین اصول علمی برای رسیدن به حداکثر ظرفیت ژنیتیکی ارقام ، تغذیه متعادل گیاه با کود است.
ازت مهمترین عنصر غذایی در تولید گیاهان زراعی به شمار می آید و کمبود آن در اکثر خاکهای آهکی دیده می شود (ملکوتی و همایی 1383). متوسط کارآیی استفاده از نیتروژن رادردنیا 33 درصد ذکر کرده اند که این میزان برای کشورهای در حال توسعه و پیشرفته به ترتیب 29و44درصد می باشد (راین وهمکاران ،1999).
با توجه به اینکه بیش از 90 درصد ازتی که درایران مصرف می شود به صورت اوره است (سالار دینی ،1382).
گندم
گندم از شاخه گیاهان گلدار(S permatophyta)وزیر شاخه ها نهاندانگان ongiosperm)ودر رده گیاهان تک لپه (monocotylodon) وراسته (lumiflorea G) وتیره گرامینه (Gramineae)و جنس (triticum)است (رادنیا، 1369) .
کلیه گونه های گندم از نظر کروموزومی به سه دسته دیپلوئید ، تتراپلوئید و هگزاپلوئیدتقسیم
می شوند معروف ترین گونه هایی که از نظر زراعی اهمیت دارند عبارتند از :
T.durum T.compactum T.aestivum T.durum: یک گونه تتراپلوئید است و28 کروموزوم دارد. برای تولید فرآورده هایی از قبیل شیرینی ، ماکارونی و اسپاگتی از این گونه استفاده می شود. البته گونه های دیگری هم در این جنس وجود دارد که به علت تولید دانه کم عمدتاً برای خوراک دامها مورد استفاده قرار می گیرند T.compactum : یک گونه هگزاپلوئید است که در برخی از نقاط دنیا از جمله در برخی مناطق ایران کشت می شود (کریمی ،1371ویزدی صمدی 1370).
T.aestivum:یا گندم معمولی : یک گندم هگزاپلوئید است و42 کروموزوم دارد . این گونه به دلیل بالابودن کیفیت پخت نان، بیشتر از بقیه گونه های گندم در دنیا کشت می شود (گودرزی ،1385). گیاه گندم از اندامهای مختلف تشکیل یافته است که بطور اختصار به آنها اشاره می شود.
کود ازته باید پیش از گلدهی (گرده افشانی ) به خاک افزوده شود تا بتواند مورد استفاده گیاه قرار گیرد، زیرا به طور معمول از گلدهی به بعد ازفعالیت ریشه ای غلاف کاسته می شود و وزن ریشه ها نیز روبه کاهش می گذارد. بنابراین بهتر است که بعد از مرحله برجستگی دوگانه و یا نمو سنبله که رشد عمومی گیاه سرعت گرفته و نیاز به ازت فزونی می گیرد.حتماً کودازته بصورت سرک مصرف شود. بدین ترتیب شناخت مراحل نموگندم اهمیت بسیار زیادی دارد (امام،1382و1984وهی و همکاران ، 1989).
به طور کلی رشد و نموگندم شامل مراحل زیر است :
1- جوانه زدن و سبز شدن : دراین مرحله دانه آب جذب کرده، متورم می شود، ریشه اولیه و ساقه اولیه براثر رشد ریشه چه و ساقه چه گیاهک از دانه خارج می شود و گیاه به مرحله ای
می رسد که خودکفا شده و می تواند بدون استفاده از ذخایر بذر به زندگی خود ادامه دهد.
2-پنجه زنی : مرحله است که در آن ساقه های فرعی دیگری علاوه بر ساقه اولیه ، از مرحله یقه گیاه تولید می گردد.
3- ساقه رفتن : در این مرحله میانگره ها که از قبل به وجود آمده اند طویل شده و گیاه به صورت عمودی رشد می کند. این مرحله با ظهور نخستین گره دربالای سطح خاک آغاز می شود.
4- غلاف رفتن : مرحله ای است که در آن غلاف برگ پرچم متورم شده و تمام قسمتهای سنبله تشکیل شده ولی سنبله هنوز ازغلاف برگ آخر خارج نشده است.
5- ظهورسنبله و گلدهی : مرحله ای است که در آن سنبله گندم از غلاف خارج می گردد. این مرحله در ارقام گندم ریشک دار با خارج شدن ریشک از غلاف برگ آخر همراه است. گلدهی گندم با باز شدن شاخه های کلاله و خروج پرچم های زرد رنگ و عمل گرده افشانی همراه است .
6- مرحله دانه بستن و رسیدن : طی این مرحله مواد اندوخته به درون دانه انتقال پیداکرده و میوه تشکیل می گردد که شامل مراحل مختلف شیری ، خمیری و سخت شدن می باشد.رسیدن فیزیولوژیک مرحله ای است که دانه به بیشینه وزن خشک خود رسیده و رطوبت بین 30تا40 درصد است .دراین مرحله به دلیل رطوبت نسبتاً زیاد بذرها امکان برداشت وجود ندارند
نقش ازت
ازت به عنوان یک ترکیب ضروری دیواره سلولها ، پروتئینهای سیتوپلاسمی ، اسیدهای نوکلئیک ، کلروفیل و بخش بزرگی از سایر اجزاء سلول بوده و نقش اصلی را در بیوشیمی گیاه به عهده دارد (ملکوتی،1376).
ازت موجب شادابی و ایجاد رنگ سبز طبیعی و نمو سریع و ازدیاد پنجه ها و برگها و افزایش عملکرد ماده خشک گیاهی می شود که با افزایش پروتئین و کیفیت محصول نیزهمراه است
(اولسن و همکاران ،1973).
چون در مناطق خشک و نیمه خشک نظیر کشورما ، مواد غذایی خاک که عمده ترین منبع ذخیره ازت است، کم می باشد، لذا عمدتاً ازت عنصری است که کمبود آن مشاهده می گردد. (ملکوتی ، 1367).
مدیریت کوددهی و نقش آن
مدیریت کوددهی یک بخش مهم در تولید محصولات زراعی است .میزان و زمان مصرف کود بخصوص کودهای از ته یکی عوامل موثر در میزان عملکرد غلات است . از لحاظ فیزیولوژیکی کود ازته به چهار روش که به طور عمده با هم مرتبط هستند ، غلات را متاثر می کند اول افزایش عرضه ازت به روش تاثیر بر اندازه و طول عمر برگ ، تشکیل و بقایای پنجه، به افزایش اندازه و دوام سایه انداز گیاه منجر می شود. این افزایش به نوبه خود منجر به تولید بیشتر ماده خشک می شود چون در نبود کمبود ازت سطح کود دهی ازت بطور معمول تاثیر بر میزان فتوسنتز ندارد. دوم مقدار و زمان تیمارهای کود ازته نیز می تواند بر نموتک بوته ها اثر گذارد که به نوبه خود اثرات مهمی بر اجزاء عملکرد دانه دارد. به عنوان مثال زمان مصرف در تعیین نسبت پنجه های باقیمانده برای تولیدسنبله ممکن است بسیار مهم باشد. سوم کیفیت دانه برداشت شده بوسیله برنامه کاربرد کود تعیین می شود . مثلاً کشاورزان آلمان غربی ازت را به منظور افزایش ازت دانه و بنابراین اطمینان از افزایش قیمت آن دیرتر از موعد مقرر بکار می برند و بالاخره برگهای بزرگتر و ساقه های بلندتر گیاهان که کود زیادی دریافت کرده اند از نظر مکانیکی ضعیف تر و به دلیل خوابیدگی و انواع بیماری های گیاهی ، موجب خسارتهایی به عملکرد بالقوه می شود (امام و نیک نژاد، 1373).
افزایش مصرف کود ازته ، غالباً میزان عملکرد دانه غلات را بهبود می بخشد. (نیلسون و هالورسن، 1991 ).
پاتریک و همکاران (1993) در طی آزمایشی برروی پاسخ عملکرد و اجزاء عملکرد جو به کود ازته چنین نتیجه گرفتند که مصرف زیاده از حد کود ازته باعث افزایش عملکرد دانه و کاهش تعداد ساقه اصلی و تعداد پنجه ها می شود و این به علت افزایش تراکم کانویی می باشد چون زیاد شدن تعداد پنجه و ساقه اصلی به علت رقابت باعث کاهش مرگ بیشتر آنها می گردد . وهمین طور پنجه ها و ساقه های اصلی دارای سنبله های کمتری بوده و تعداد گلچه ویا سنبلچه برروی سنبله کاهش می یابد این نیز باعث کاهش اجزاء عملکرد می گردد در نهایت اصول کشت و شرایط محیطی و میزان کود مصرفی ازت می تواند اجزاء عملکرد و میزان عملکرد را تحت تاثیر قرار دهند
در کهکیلویه و بویر احمد نیاز غذایی گندم آبی رقم اصلاح شده 4045 راطی یک دوره چهار ساله مورد بررسی قرار گرفت. نتیجه حاصله نشان دادند که کاربرد پتاس و فسفر تاثیر قابل ملاحظه ای بر عملکرد نداشته ولی کاربرد کود ازته به فرم اوره تاثیر قاب ملاحظه ای بر عملکرد دانه دارد. به طوریکه در این آزمایش میزان ازت تا میزان معینی سبب افزایش محصول دانه گردید.(پناهی کرد لاغری، 1369).
پترسون و همکاران (1981) گزارش می دهند که افزایش میزان فسفر خاک اغلب موجب افزایش عملکرد گندم زمستانه می گردد و افزایش سطوح ازت خاک نسبت به افزایش میزان فسفر تاثیر کمتری در افزایش عملکرد گندم زمستانه دارد .
رهنما (1373) در اهواز نشان داد که با افزایش ازت تعداد دانه سنبله در واحد سطح افزایش یافت و بین عملکرد دانه در سطوح مختلف کود ازته اختلاف معنی داری وجود داشت. همچنین با افزایش تراکم بوته ، تعداد سنبله در واحد سطح افزایش یافت.
سوورز و همکاران (1994) عنوان نمودند گندم زمستانه کاشته شده در شرق واشنگتن ، تحت شرایط ازت باقیمانده از کشتهای قبلی در خاک ، کم کردن مصرف کودهای ازته پایه و به کار بردن آنها به صورت سرک، بین پاییز و بهار می تواند عملکرد بالارا حفظ کند.
در پنسیلوانیا کاربرد کود ازته در سطوح بالادر فصل بهار موجب افزایش رشد ودر نتیجه افزایش آلودگی های قارچی گردیده که این امر بیشتر با کاهش عملکرد دانه همراه است . تاخیر در کاربرد ازت و تقسیم آن تا حدودزیادی می تواند در کنترل قارچ موثر بوده و عکس العمل عملکرد دانه به کود ازته رابهبود ببخشد (بیوسلینک وهمکاران 1992).
مطالعات انجام شده در رابطه با میزان مواد غذایی خاک از جمله ازت موید این حقیقت است که مواد غذایی خاک همچنین می توانند بر رقابت بین علف های هرز و گیاه گندم ودر نتیجه تولید محصول اثرات چشمگیری داشته باشد.عملکرد دانه با افزایش سطح نیتروژن افزایش می یابد که بعد از آن با افزایش نیتروژن عملکرد ثابت می ماند (ابراهیمی و همکاران ، 1377).
دسترسی به عملکرد بالا بوسیله کشت ارقام پر محصول و یا صفات مناسب و ایجاد شرایط مطلوب از طریق به کارگیری توصیه های به زراعی از جمله میزان مصرف مناسب کودهای نیتروژنه میسر می باشد . مصرف نیتروژن در غلات موجب افزایش تراکم پنجه ها می شود و همبستگی مثبتی بین تعداد پنجه و عملکرد دانه وجود دارد (پالتا ، 1995 و هاشمی دزفولی ،1377 و موکری،1993 ).
گزارشها حاکی از آنند که افزایش عملکرد گندم ناشی از مصرف نیتروژن عمدتاً به علت افزایش تعداد سنبله د رواحد سطح بوده است (پیرمن، 1978).
تاثیر کود نیتروژنه برتعداد دانه در سنبله به طورمثبت است اما به نظر می رسد این تاثیر نسبت به تراکم جمعیت سنبله کمتر با شد (بلک لو ، 1981)
ایوب و همکاران (1994) طی آزمایشی برروی گندم بهاره دریافتند که عملکرد دانه ، ارتفاع گیاه ، حساسیت به خوابیدگی ، تعداد پنجه در هر متر مربع و تعداد دانه در سنبله با مصرف نیتروژن افزایش می یابد و عملکردهای بالاتر ، عمدتاً در نتیجه افزایش تعداد دانه در سنبله وپنجه در متر مربع بود.
عملکرد یک گیاه را می توان از طریق افزایش کل ماده تولید شده در مزرعه یا افزایش سهم عملکرد اقتصادی (ضریب برداشت) و یا هردوبالا برد . گزارش شده است که افزایش عملکرد دانه در غلات دانه ریز عمدتاً به علت افزایش شاخص برداشت می باشد. به عبارت دیگر گیاه ماده خشک اضافی تولید نمی کند بلکه قسمت زیادی از ماده خشک به عملکرد اقتصادی دانه تخصیص می یابد (کوچکی ، 1366).
همانطور که مصرف بهینه کودهای نیتروژنه باعث بالا بردن عملکرد می شود مقداربیش از حد آن نیز مضراتی رابرای گندم از قبیل حساسیت گیاه به آفات و بیماریها و.... (که در نهایت منجر به افت عملکرد عملکرد خواهد شد)و همچنین آلودگی رابرای آبهای زیر زمینی ، در پی خواهد داشت (ملکوتی ،1375) کارآیی مصرف ازت به مقدار زیادی به میزان ، منبع ، زمان و روش مصرف کود ازت بستگی دارد .(خادمی و ملکوتی ، 1378).
یکی از مسائل عدیده ای که کشاورزی مناطق وسیعی از کشورمان را از مدتها قبل با مشکل روبرو کرده ، استفاده بی رویه از کودهای نیتروژنی است . مشکل عمده ای که از کاربرد مقادیر زیاد کودهای نیتروژن در گیاه زراعی ایجاد می گردد تجمع نیترات است (ثواقبی وهمکاران ، 1382).
لطف اللهی و ملکوتی(1376)در آزمایشهای مزرعه ای در استانهای فارس و تهران به این نتیجه رسیدند که مصرف کود اوره به صورت دست پاش ، کارایی ازت را به شدت کاهش می دهد .
این کاهش کارآیی ازت در درجه اول به دلیل از دست رفتن ازت از طریق تصعیداست البته، این امر بستگی به درجه حرارت محیط و رطوبت خاک دارد و با افزایش درجه حرارت محیط مقدار درصد تصعید افزایش
می یابد.دومین عامل کاهش کارایی ازت بر اثر کاربرد کود اوره ، هدر رفت ازت در نتیجه شستشوی آن در شرایط مرطوب است در تحقیقات انجام شده ، خادمی و همکاران (1378) بابررسی اثر ازت بر عملکرد گندم چنین گزارش دادند که مصرف ازت دردو نوبت (نصف درپاییز و نصف در بهار )بصورت سرک بهتر از مصرف تمام ازت در پاییز نتیجه داده است.
محققان متعددی اثرهای منفی شوری در کاهش عملکرد راگزارش نموده و اعلام داشته اند که وجود نمکهای فراوان در خاک یا محلول غذایی موجب کاهش جذب ازت کل به وسیله گندم گردیده ودر مجموع در خاکهای شور، کارایی عناصر غذایی در افزایش عملکرد کاهش می یابد. درودی و همکاران (1999) به این نتیجه رسیدند که با افزایش شوری باید کودهای ازته بیشتری مصرف نمود.
تدین و همکاران (1384) گزارش کردند که کودهای اوره ، نیترات آمونیوم و سولفات آمونیوم کودهای مناسبی برای زراعت گندم به شمار می روند ولی در خاکهای با شوری بیشتر از 6 دسی زیمنس برمتر بهتر است از کود اوره استفاده شود.
منابع:
1- امام ، ی.1382.و زراعت غلات .انتشارات دانشگاه شیراز . چاپ اول .
2- امام ،ی و نیک نژاد ، م . 1373 ،مقدمه ای برفیزیولوژی عملکرد گیاهان زراعی . انتشارات دانشگاه شیراز. ترجمه
3 – بی نام ، 1382 . راهنمای گندم ، کمبودهای غذایی وتغذیه . سازمان تحقیقات وآموزش کشاورزی .
4- پناهی کرد لاغری .1369. نتایج چهار ساله بررسی نیاز غذایی گندم آبی دردشت روم .نشریه شماره 12 ، سازمان تحقیقات کشاورزی ومنابع طبیعی . مرکز تحقیقات کشاورزی ومنابع طبیعی کهکیلویه وبویر احمد .
5- تدین ،م.س، خوگر،غ.ز، معافپوریان ، غ ر، ضیاییان ، ع.ج،