نگاهی اجمالی بر دوران پرفراز و نشیب رودوزی ها در سرزمین ایران

[*مینا*]

سوزندوزی هنر آراستن سطح روئین پارچه های ساده با بهره گیری از نخهای الوان و با کمک سوزن و قلاب و در یک مورد کمک از سوزن و قلاب است و دست اندرکاران آن به مدد بخیه های ظریفی که بر منسوجات ساده می نشانند معمولا تلفیق زیبایی از صبر ، شکیبایی و هنر را به نمایش می گذازند.
سوزندوزیهای ایرانی که به اشکال مختلف انجام می شود یکی از گسترده ترین شاخه های ۱۰۹ رشته هنرهای سنتی است و به جرات می توان گفت تنوع و تعددی که در این رشته مشاهده می شود در هیچیک از دیگر رشته های صنایع دستی وجود ندارد و بیش از سایر گونه های صنایع دستی است.


● سخن آغازین
نساجی و تاریخ لباس و انواع دوختها موضوعاتی کاملا مرتبط با هم هستند . به این معنا که به طور مستقیم در یکدیگر تاثیر می گذارند و از همدیگر اثر می پذیرند . هرگاه در جامعه ای سنت و عادت استفاده از لباس های متنوع رواج داشته باشند ، به پشتوانه آن صنعت نساجی رونق می گیرد و به همان وسعت هر گاه در جامعه ای پارچه های متنوع تولید گردد مردمان به استفاده بیشتر از آن به همراه شیوه های مختلف دوختی ترقیب می شوند و خواه ناخواه تحولات و تغییراتی در وضع پوشاکشان و استفاده از تزئینات روی لباس به وجود می آیند. انگیزه پدید آوردن پوشاک و جامه ناشی از نیاز آدمی به دفاع تن خود در برابر عوارض طبیعی به ویژه گرما و سرما بوده است . اما همان سان که هر وسیله زندگی هنگامی که از حد رفع نیاز های ابتدایی و نخستین خارج شد حالت تفنن به خود می گیرد و در طول زمان از شکل اولیه و صورت ساده خود بیرون می آید و وسیله هنر نمایی و ابراز سلیقه می گردد. تن پوش آدمیان نیز درسر گذشت بس شیرین خود به مقتضای اقلیم زیست ، درجه تمدن و فرهنگ ، عقاید مذهبی و آداب و رسوم دستخوش دگرگونی های بی شمار و شگفت انگیزی شده است که عوامل اجتماعی و اقتصادی و ارتباطی به ویژه سلیقه و ابتکار فروشندگان در تکامل و تنوع آن سهم به سزایی داشته است . بررسی تحول پوشاک و تزئینات دوختی روی آن نه تنها از نظر تاریخ و هنر قابل اهمیت بلکه از دید جامعه شناسی و فهم روان شناسی ملت ها نیز بسیار شایان دقت و توجه است .


● ابریشم دوزی ( دوخت با ابریشم)
از زمانیکه که انسان خود و محیط اطرافش را شناخت سعی در غلبه بر نیروهای بالقوه طبیعت اطرافش داشته است در این راه پیش از هر چیز به این مساله اندیشیده که چگونه تن آسیب پذیر خود را از گزند حشرات ، حیوانات ، سرما و گرما نگاه دارد. پوشش شاید نخستین چیزی نباشد که انسان به آن دست یافته ، اما مطمئنا حتی پیش از کشف آتش یکی از موثرترین ابزارها در جهت نگهداری بدن در مقابل بسیاری از عوامل طبیعی بوده است . الیاف گیاهی ، ریشه ها و پوست برخی از حیوانات ابتدایی ترین پوشاک انسان اولیه را تشکیل می داد و چون پوست نمی توانست در تمام فصول یا در موفقعیتهای آب و هوایی گرم مورد استفاده قرار گیرد، انسان خلاق دریافت که می تواند با چیدن پشم حیوانات و تبدیل آن به نخ و بافت آن استحکام بیشتری به تن پوش سادهء خود بدهد، با کشف پنبه تحولی عظیم تر در پوشاک و ساختار اجتماعی و اقتصادی بشر بوجود آمده و پیامدهای تاریخی بسیاری پیش روی انسان قرار گرفت. همچنان که تخم کرم ابریشم ، هنر ابریشم کشی و ابریشم بافی در بوجود آوردن جنگها، پیروزیها و باعث ایجاد بزرگترین راه تجارت شرق و غرب ، شمال و جنوب کره ء خاکی دنیا گردیده، جاده ء ابریشم و ساختن دیواره بزرگ چین نمایانگر تحولاتی است که زندگی بشر را در دیرباز تحت الشعاع قرارداد و چه بسا همین دگرگونیها نقش انسان رو به تکامل را که همواره به دنبال بهترزیستن گام برداشته روشنتر و عریانتر نشان می دهد.
انسان در بستر تاریخ تکامل می یابدو تن پوش ساده ء او به شکلی طبقاتی با گرایشهای اعتقادی وی دگرگون می شود صنعت و هنر پارچه بافی پوشاک او را از هزاره های قبل از میلاد متحول می سازد و با تنوع طلبی د رمدلهای مختلف پوشاک سعی در نشان دادن گرایشهای ادبی و طایفه ای می کند، به همراه آن ملزومایت از قبیل کلاه ، کمربند، جلیقه، ارخالیق ، کیسه ء پول ، کیسه چبق ، دستمال ، سربند، شال ، شنل و .... با تنوع در سبک و مدل و دست دوزیها وسیله ای برای هنرنمایی بیشتر می شود. تا آنجا که سوزن دوزیها بدل به پرچمهایی شده که خواستگاه و جایگاه اشخاص را تعیین می کرد. با نگاه کردن به نقوش بکار برده شده در آنها شناسنامهء ملی و پوشاک آنها مشخص بود. هنوز هم نقوش سوزن دوزی شده بر روی پوشاک آنها شانهء وابستگی قومی آنان است در گذشته این مطلب از اهمیت بسیاری برخوردار بود. افراد هر قبیله با تعصب خاصی در حفظ و پاسداری ارزشهای قبیله ای خود تلاش داشتند، از این رو با دوخت علایم و طرحهایی خاص بر روی پارچه با اشکال گوناگون دوختی ( قلابدوزی ، گلابتون دوزی ، ابریشم دوزی، ملیله دوزی ، شبکه دوزی ) دست به ابتکاراتی می زدند. در روزگار اشکانیان بانوان پارچه ای همچون شنل ا ز روی دوشهای خود می آویختند که زینتگر آن انواع دوختها بوده است و گاهی از آنها مانند چادراستفاده می کردند. سوگمندانه هنر سوزن دوزی جزء معدود هنرهایی است که تا کنون هیچ اثر مکتوبی و مستقلی از گذشته به شکل ، نوع واهمیت آن نپرداخته گر چه با مطالعه ء دقیق آثار باز مانده در موزه ها و کتابهای منتشر شده در خارج از کشور پی به اهمیت و ضرورت حضو ر آن حتی در زندگی امروزی می بریم ؛ از آن زمان که استخوان تیز پرندگان و ماهیها بعنوان سوزن بکار گرفته میشد تا کنون که سوزنها با اشکال مختلف و کیفیتی بسیار خوب در دسترس است ، از سوزن دوزی بعنون هنری تزئین استفاده شده چه هنرمند دریافته حتی دوختن طرحی خاص که جنبه ء طلسم گونه به خود گرفته در همنشینی با عناصر و رنگهای مختلف می تواند زیبایی زایدالوصفی پدیده آورد که بیانگر دلستگیها، عشق و گرایشها ی فکری فرد دوزنده باشد، گرچه بیان صریح این نکته برای کسانی که ذوق و توان این هنر را نداشتند گران تمام می شد و موجبات رشک آنان را بر می انگیخت. مطالعه ء تحلیلی پوشاک اشخاص در نقشهای برجسته ء طاق بستان و سایر نقاشیهای دیواری شوش( متعلق به نیمهء اول قرن چهارم میلادی ) لباس رنگارنگ سوار با نخهای زرین بافته شده و دارای سبکهای لوزی شکل و تزئین کاملا هندسی است . در صحنهء شکار گراز شاه لباسی در تن دارد که پارچه ء آن مزین به نقش سیمرغ در نشانه های دایره وار است .
لباس پاروزنها نیز نقشهای نمایشی دارد. در لولان (منتهی الیه شرق ایران) چند تکه ملیله دوزی و قلابدوزی پیدا شده است که احتمالا می تواند متعلق به دورهء اشکانیان باشد عصر ساسانی د رنقش دیواره ء جانبی طاق بستان زیور تشریفاتی جامعه پادشاه که بر تخت نشسته درون شمهء مرکزی به روی قرصی از بلور مهر کنی شده و با انواع زردوزی و گل اندازهای تنگ هم تزئین فراوا ن یافته و جامعه های ملتزمان و فیل سواران با نگاره های گیاهی و پرندگان دست دوزی شده است . در این عنصر بین شاه و رعایایی که بار می یافتند در تالار پرده ای بلند آویخته میشد که بارشته های طلا و نقره زردوزی و با احجار کریمه ترصیع شده بود. پس از ظهور اسلام در ایران رودوزیهای سنتی ایران به حیات تاثیر گذار خود همچنان ادامه می داد، اگر چه تحولی شگرف در نقشها و طرحهای ایرانی پدید آمد ، اما ویژگیهای ایرانی بودن خود را از دست نداد، اعتقادات مذهبی هنرمندان در بعضی از نقاط پرهیز از شبیه سازی و همانند پردازی سبک جدیدی از پردازش طبیعت و محیط زندگی را به ارمغان آورد. این نگرش در مناطق مختلف به گونه های کاملا متفاوت جلوه گری می کند. دوزندگان با علم به این مطلب که پوشاک نماد دلبستگیهای خاص و گرایشهای فکری هر شخص است سعی در انعکاس عقاید و تاثیرات آن داشتند، دوختن کلمات قرآنی به خط کوفی بر روی کلاه ، حبه و کمربند را برای حفاظت از شر شیطان و حوادث ناگوار از دیگر تاثیرات آشکار این هنر دیرینه بود، رنگها در این رهگذر خود نشانی بود برای اعلام موجودیت و گرایشهای فکری مختلف که در کنار دوختها معنا و هویتی جدید پیدا می کرد و در هر دوره ای از تاریخ ایران معنا و مفهومی خاص داشت .
مطلوبترین رنگ در زمان هخامنشیان رنگ ارغوانی بود که با استفاده از رنگهای لاجوردی ، سبززیتونی ، فیروزه ای ، نارنجی و قهوه ای روی پارچه سوزن دوزی می کردند. رنگ قرمز برای شادی و طرب جهت زنان و کودکان بکار گرفته می شد زیرا این رنگ با حس بینایی مناسبت و هماهنگی داشت همچنان که امروز نیز در دوختهای سیستان و بلوچستان و ابریشم دوزیهای شمال خراسان وجه غالب زمینهء دوختها رنگ قرمز و ارغوانی است . عباسیان رنگ سیاه را برای لشکریان و هواداران خود انتخاب کردند و به سیاه جامگان مشهور بودند،در مقابل آنها برخی فرقه ها از جمله امویان رنگ سفید را شعار خود قرار داده محبور بودند، در مقابل عباسیان که جامعه سیاه شعار آنان بود ( هرکس برخلیفه عباسی وارد می شد مجبور بود روپوشی سیاه در بر کند که به آن سواد می گفتند منصور رجال دولتی را وادار ساخت جبه های سیاهی بپوشند که روی آن این آیه نوشته شده بود فسیکفیکهم الله و هوالسمیع العلیم ) این آیه ظاهرا بر ر وی بازو یا کلاه دوخته می شد طرفداران این مقنع از رنگ سفید برای پوشاک خود استفاده می کردند و لباس روحانیان آنها کاملا سفید و بیرنگ بود، به تن کردن لباسهای کاملا سفید امروز نیز در بسیاری از مناطق کشور دیده می شود، جالبتر اینکه تزئینات سوزن دوزی شده بر روی این پوشاک نیز تماما" با نخ خامه و نقوش متفاوت از همدیگر صورت می گیرد و هر منطقه با منطقه ء دیگر متمایز می گردد بطورمثال در سیستان و بلوچستان ، جنوب خراسان ، اصفهان ، اهواز و برخی از مناطق بندر عباس لباس مردان کاملا سفید است و اگر در برخی از مناطق تزئیناتی داشته باشد آنهم به رنگ سفید است در واقع اوضاع اجتماعی و سیاسی شمال شرق ایران بخصوص خراسان بزرگ نقطه آغازی شد برای آمیزش و نقوذ عمیقتری با فرهنگ اسلامی که حاصل آن بروز تجلیات هنری گوناگون بود که برایرانیان گذشت که شرح تفصیلی آن از حوصله مقال خارج است ، ناگفته نماند که تاثیر فرهنگ و آداب پوششی ایرانیان ، دست دوزیها و ظرافت پارچه های ایرانی از همان ابتدای ورود تازیان به خاک ایران آنان را سخت مجذوب و مفتون خود ساخته بود، نوشته اند در قادسیه چون دو لشکر به هم رسیدند و ایرانیان ترتیب الات و اسلحه عرب را مشاهده کردند بدیشان خندیدند و نیزه های ایشان را به دوک زنان تشبیه کردند، چون رسولان سعد پیش رستم رسیدند او را دیدند که بر تخت زرین نشسته ، تاج بر سروبالشها به زر بافته و تمامت لشکر او آراسته به سلاحهای نیکو و جامه های با تکلف و پیلان بر بارگاه داشته بود. در این زمان رنگ سبز شعار ایرانیان بود،چادرهای ر ستم فرحزاد و سپاهیانش به رنگ سبز بود.
سبز در نظر ایرانیان باستان و باورزرتشیان رنگ خرمی و طراوت زندگی بود سفره های عروسان با پارچه های سبز دست دوزی و آراسته می شد و لباس نوعروسان نیز به رنگ سبزبود. هر گاه دختری زاده می شد از همان بدو تولد دوختن لباس عروسی او را دست می گرفتند تا هنگامیکه دختربه سن ازدواج رسید دوختن و تزئینات آن به پایان برسد. رنگهای بکار گرفته در زینت این لباسها غالبا" چهار رنگ بود: سفید و سیاه ، قرمزو زرد. سفید و سیاه نماد مرگ و زندگی و قرمز و زرد نماد شادی و غم ، نخهای مورد استفاده از جنس ابریشم بود که به زیبایی، ظرافت و استحکام لباس بسیار کمک می کرد. رنگ سبز مانند هر پدیدهء نو در چشم عربها زیبا و دلنشین جلوه کرد و از آنجا که از آن رنگ به حیات و زندگی تعبیر می شد آنانی که خود را شیفتهء رسول اکرم می دانستند با انتخاب رنگ شال ، کلاه ، کمربند و لباس سبز خود ارادت و تعلقات خاص خود را نسبت به حضرت نشان می دادند. این تاثیر تا امروز نیز مشهود است . از آنجائیکه پوشاک ایرانیان از عهد باستان تا آن زمان با ظرافت ، زیبایی و تنوع بسیاری دست دوزی می شد، از انواع سوزن دوزیهایی که در آن دوره مرسوم بود، گلابتون دوزی ، نقده دوزی ، قلابدوزی ، ملیله دوزی ، پولک دوزی ، منجوق دوزی ، مروارید دوزی و شبکه دوزی .... را می توان نام برد که به پوشاک ایرانیان جزء بهترین تحقه هایی بو که در بین قبایل غیر ایرانی بعنوان هدیه یا ثروتی گرانبها رد و بدل می شد و حتی به همراه مردگان متمول دفن می شد تا شاهدان دفن پی به ثروت و اعتبار متوفی ببرند.( بدیع الزمان وصیت کرده بود: مرگ حق است چون اجل من در رسید مبادا مراسم نوحه گری بر پا دارند بر صورت بزنند و چهره بخراشند و وی آشفته نمایند و جامه بدرند و گریبان چاک بزنند و خاک بر سر افشانند و های های و وای وای کنند یا در حیاط سیاه کرده اثاث خانه آتش بزنند مبادا نهالی بکنند و بنایی ویران کنند و وصیت کرد بدون اسراف در سه پارچه سفید کفنش کرده و از بکار بردن ابریشم دوزیها و پارچه های نشاندار و حاشیه دار گلدوزی شده پرهیز نمایند). آوازه ء سوزن دوزیهای ایران نه فقط اعراب بلکه یونان ، روم و قسطنطنیه را نیز تحت الشعاع قرارداده بود، آنچنان که رقیبی برای پارچه ها و سوزن دوزیهای آن زمان تلقی می شد تا آنجا که کلیسای روم استفاده از منسوجات ایرانی را ناروا اعلام کرد. با مطالعه تحلیلی متون تاریخی در عرصهء مبادلات کالاهای ایرانی از عهد هخامنشی تا صفویه پی می بریم که سوزن دوزیهای ایرانی بعنوان گرانبهاترین کالا از ایران به مغرب زمین برده می شد. وجود قطعات زیادی از این کالاها در مخازن سلطنتی و کلیساهای معروف جهان و موزه های بزرگ مبین این مدعاست که معمولا برای حفظ و نگاهداری برخی از اشیای گرانقیمت آنان را در پارچه های دست دوزی شده بسیار نفیس می پیچیدند و به لحاظ حفظ آن اشیاء پارچه ها نیز سالم مانده اند و می توانند مستندات خوبی برای شناساندن هنر سوزن دوزیها ایرانی باشند.
لازم به ذکر است که سوزن دوزیهای ایرانی از دیر باز تا کنون از تنوع و گستردگی خاصی برخورداربوده است که در کمتر جایی این تنوع و گستردگی مشاهده می شود موقعیت خاص جغرافیایی و تاریخی ایران ، هجوم اقوام مختلف به این سرزمین واهمیت سوق الجیشی آن منجر به این تنوع و گونه گونی شده که امروز نیز ما شاهد بقایای ارزشمند آن می باشیم هر چند بعنوان هنری با پیشینه ء تاریخی کهن از آن یاد می شود اما آنچه امروز دردست ماست فقط بخشی اندک از آن هنر غنی است که در زمان خود بیانگر فرهنگ ، هنر و قومیت ایرانیان بوده است آنچه پیش رو داریم و اگر تا همین حد هم آن را پاس نداریم نسل آینده ما از آن چیزی به یاد نخواهد داشت ، از سوزن دوزیهای که در نقاط مختلف کشور وجود دارد می توان به نمونه هایی زیر اشاره کرد با امید به اینکه ارج و منزلت گذشته را باز یابند.
▪ قلاب دوزی : مشهد، رشت ، خرم آباد، اصفهان ، بندرعباس
▪ پیله دوزی: گیلان ، مازندران و جنوب خراسان
▪ گلابتون دوزی : ترکمنها، کردهای شمال خراسان ، اصفهان ، کاشان ، مشهد، کاشمرو یزد.
▪ ابریشم دوزی : شمال خراسان ، مشهد، سیستان و بلوچستان ، ا صفهان ، کاشان ، یزد، رشت ، بیرجند، ممقان تبریز، ارومیه ، کردستان ، قزوین ، جنوب خراسان ....
▪ لندره دوزی : تکه دوزی معرق ، خاتمی : مشهدو رشت .
▪ قیطان دوزی یا تابلمه دوزی : مشهد، تبریز و ترکن صحرا
▪ سکه دوزی : شمال خراسان ، گنبدو گرگان ؛ رشت ، ترکمن صحرا، کردستان ، لرستان ، کهکیلویه و بویر احمد و عشایر فارس
▪ بلوچ دوزی : سیستان و بلوچستان (خاش ، زابل ، زاهدان ، سراوان، چابهار، ایرانشهر)
▪ سرمه دوزی : (ملیله دوزی ). اصفهان ، مشهد، یزد، رشت و قم
▪ شبکه دوزی : بیرجند، جلفای اصفهان ، خرم آباد، مشهد
▪ نقده دوزی : مشهد، یزد، کاشان ، بندرعباس و سیستان و بلوچستان
▪ پته دوزی : کرمان ، رفسنجان ، سیرجان
▪ خامه دوزی : (خامک دوزی ) اصفهان ، سیستان و بلوچستان ، بیرجند و جنوب خراسان
▪ آینه دوزی : سیستان و بلوچستان ، جنوب خراسان ، عشایر فارس و لرستان
▪ زغره دوزی : یزد، مشهد
▪ پولک و منجوق دوزی : شمال خراسان ، مشهد؛ کردستان و لرستان
▪ مروارید دوزی و سنگ دوزی : اکثر مناطق کشور
▪ قلابدوزی ،قیطان دوزی و یر اق دوزی: مشهد، خرم آباد و ترکمن صحرا
▪ خوس دوزی : بندرعباس ، مشهد، یزدو کاشان
▪ قلابدوزی ، پولک دوزی ، کم دوزی ، بادله دوزی ، گل بشکی بندرعباس
▪ سایه دوزی : نوار مرزی خراسان ، ایرانشهر
▪ ده یک دوزی و یک ده دوزی : مشهد و اصفهان
▪ -بخارادوزی (مضاعف دوزی ) مناطق مرزی شرق ایران
▪ قلابدوزی ، ابریشم دوزی ، شبکه دوزی و سکمه دوزی : اصفهان
▪ توردوزی و برودری دوزی : منطقه جلفای اصفهان (ارامنه ) و خرم آباد
▪ سوزن درویشی: تفرش قروین
▪ پوستین دوزی و تزئینات دوختی روی آن (خامک دوزی ) مشهد، قوچان و کردستان و دهها رشته دوختنی دیگر که بعضی از آنها کاملا منسوخ شده است ، با مراجعه به موزه های مختلف مردم شناسی در داخل و خارج کشور پی به زیبایی، ظرافت و ارزش این هنر ارزشمند خواهیم برد.
زری‌ بافی‌(هنری که بی منت جایگاه خود را به سوزندوزی بخشید.)
در روزگاران‌ پیشین‌ ،کارگاه‌های‌ طراز سازی‌ ایران‌ ،علاوه‌ بر اینکه‌ منسوجات‌ گرانبها را برای‌ داخل‌ کشور تدارک‌ می‌دیدند ، بخشی‌ رانیز برای‌ صدور به‌ کشورهای‌ دیگر آماده‌ می‌کردند .نمونه‌هایی‌ از بافته‌های‌ ابریشمین‌ اوایل‌ دورة‌ اسلامی‌ که‌ به‌ شیوه‌ ساسانی‌ بافته‌ شده‌ ،هم‌ اکنون‌ در دست‌ است‌ و غالبا" در مجموعه‌های‌ شخصی‌ و کلیساهای‌ اروپا دیده‌ می‌شود .از جمله‌ دستمالی‌ که‌ چهره‌ حضرت‌ مسیح‌ (ع‌ ) بر آن‌ نقش‌ بسته‌ ،در کلیسای‌ «سنت‌ ویکتوریا» موجود است‌ وهمچنین‌ پارچه‌ای‌ که‌ نقش‌ فیل‌ بر آن‌ بافته‌ شده‌ ،در خزانه‌ کلیسای‌ بزرگ‌ «سانس‌» نگهداری‌ می‌ شود. بافت‌ پارچه‌هایی‌ که‌ درمتن‌ و نقوش‌ آنها، نخهای‌ گلابتون‌ به‌ کار گرفته‌ شده‌ بنا به‌ روایات‌ تاریخی‌ به‌ دو هزار سال‌ پیش‌ می‌ رسد .«هردودت‌ » مورخ‌ مشهور یونانی‌ نوشته‌ است‌ :
رومیان‌ به‌ خاطر زیبائی‌ واشتهار زربفت‌های‌ سنتی‌ ایران‌ همه‌ ساله‌ مبالغ‌ هنگفتی‌ می‌پرداختند . فیلوسترات‌ نیز گفته‌ ست‌ :«اشکانیان‌ ،خانه‌ های‌ خودرا با پرده‌های‌ زری‌ یراق‌ دار که‌ از پولکهای‌ نقره‌ و نقوش‌ زرین‌ ،تزئین‌ شده‌ بود ،می‌ آراستند.» نقوش‌ پارچه‌ های‌ ساسانی‌ در تناسب‌ و هماهنگی‌ طرح‌ و رنگ‌ به‌ نهایت‌ درجة‌ هنری‌ رسیده‌ بود. ترکیبات‌ نقوش‌ ساسانی‌، برگرفته‌ از مرغ‌ و پرندگان‌ ،جانوران‌ و شکارگاه‌ و سواران‌ و طرحهای‌ تجریدی‌ و انتزاعی‌ بود. از قرون‌ چهارم‌ میلادی‌ ،قطعاتی‌ از زریهای‌ ایرانی‌ در موزه‌ «لیون‌ » فرانسه‌ ،لندن‌ ،واشنگتن‌ ،ارمیتاژ و... نگهداری‌ می‌شود و نمودار عظمت‌ و اعتبار این‌ هنر سنتی‌ در ایران‌ کهن‌ است‌ . بعد ازساسانیان‌ ،به‌ علت‌ حرمت‌ بهره‌ گیری‌ از طلا برای‌ مردان‌ ،مدتی‌ نسبتا" دراز، بافت‌ پارچه‌های‌ زری‌ به‌ تعویق‌ افتاد تا اینکه‌ بافتن‌ پارچه‌های‌ زری‌ ،در دوره‌ سلجوقیان‌ رونق‌ یافت‌ .در دوره‌های‌ اسلامی‌ ،نقوش‌ حیوانات‌ وپرندگان‌ نظیر شیر ،عنقا و عقاب‌ که‌ زربفت‌ شده‌اند و در متن‌ پارچه‌ها ،جلال‌ و شکوهی‌ داشتند از پیشرفت‌ تکنیک‌ پارچه‌ بافی‌ درعصر سلجوقیان‌ است‌ . طرحهای‌ شقایق‌ و نیلوفر آبی‌ نیز از عناصر تزئینی‌ در بافت‌ پارچه‌ های‌ این‌ دوره‌ است‌ . در دوره‌های‌ بعد ،تدریجا"طرحهای‌ تازه‌ای‌ به‌ ابتکار طراحان‌ و بافندگان‌ ایران‌ به‌ منّصه‌ ظهور رسید ودر هویتی‌ مستقل‌ ، دوره‌ معتبر و اصیل‌ نساجی‌ صفویه‌ را بنیان‌ نهاد. اما پیش‌ از آن‌ یعنی‌ در عصر مغول‌ ،سالهای‌ فراموشی‌ نساجی‌ ایران‌ بود و زری‌ بافان‌ از بیم‌ مرگ‌ ، متواری‌ شده‌ و در خفا می‌زیستند . دوره‌ طلایی‌ بافندگی‌ از عصر صفویه‌ آغاز می‌شود .پارچه‌های‌ ابریشمی‌ صوفیه‌ سه‌ گونه‌ است‌ :
۱) حریرساده‌
۲) ابریشم‌ زربفت
‌ ۳) مخمل‌ ابریشمی‌
این‌ پارچه‌ ها، برای‌ تن‌ پوش‌ اعیان‌ ،امرا و شاهان‌ و درباریان‌ به‌ کار می‌رفت‌ . تزئین‌ پارچه‌های‌ یاد شده‌ عبارت‌ بوداز اشکال‌ انسانی‌ ،تصویر حیوانات‌ و پرندگان‌ وگل‌ و گیاه‌ و گاهی‌ نیز تصاویر داستانهای‌ رزمی‌ و بزمی‌ برآن‌ها نقش‌ بسته‌ است‌ . مثلا"درموزه‌ «کوپریونیون‌ » دو قطعه‌ پارچه‌ ابریشمی‌ را می‌بینیم‌ که‌ روی‌ آنها، منظره‌ای‌ از داستان‌ لیلی‌ ومجنون‌ دیده‌ می‌شود. درزمان‌ شاه‌ عباس‌ دوم‌ ،بافت‌ پارچه‌های‌ ارزشمند زربفت‌ و مخمل‌ زری‌ ،بادقت‌ و مهارت‌ ادامه‌ داشت‌ و باقطعاتی‌ از آنها نام‌ بافنده‌ آن‌ که‌ «غیاث‌ » بود نقش‌ بسته‌ است‌ .در موزه‌ «متروپولیتن‌ »دو قطعه‌ کوچک‌ پارچه‌ ابریشمی‌ تاریخدار ،اززمان‌ شاه‌ عباس‌ موجود است‌ که‌ روی‌ آنها نام‌ بافنده‌ شاه‌ حسین‌ و تاریخ‌ ۱۰۰۸ ه.ق‌ ( ۱۵۸۸ م‌ )نقش‌ بسته‌ است‌ . نساجان‌ و بافندگان‌ مشهور این‌ عهد ،عبارت‌ بودند از غیاث‌ ،عبدالله‌ ،ابن‌ محمد،معزالدین‌ ،ابن‌ غیاث‌ وعیسی‌ عباسی‌ . در عصر شاه‌ عباس‌ از هنرمندان‌ زری‌ باف‌ خواسته‌ شد که‌ به‌ منظور زنده‌ کردن‌ این‌ هنر قدیمی‌ به‌ اصفهان‌ کوچ‌ کنند .دراین‌ دوره‌ ،علاوه‌ بر اصفهان‌ ،یزد وکاشان‌ نیز جایگاه‌ بافت‌ زری‌ درایران‌ بود. از قرن‌ ۱۶ تا قرون‌ ۱۷ و ۱۸ م‌ بافت‌ پارچه‌ های‌ زربفت‌ وابریشمی‌ کاهش‌ یافت‌ وگلدوزی‌ قلمکار وانواع‌ سوزندوزیها ، جایگزین‌ این‌ هنر سنتی‌ شد .
زربفت‌ ومخمل‌ زری‌ ،درمسیر تاریخی‌ خود،نظر هنرمندان‌ زری‌ باف‌ عصر قاجار رانیز به‌ خود معطوف‌ داشت‌ وکم‌ وبیش‌ این‌ هنر سنتی‌ ،سینه‌ به‌ سینه‌ حفظ‌ شد و در گذشته‌ نیز به‌ عنوان‌ بافته‌ زینتی‌ ،رویه‌ مبل‌ دربار ، لباس‌ تشریفات‌ و پرده‌های‌ تالارهای‌ عام‌ و خاص‌ به‌ شمار می‌ رفت‌ . کارگاه‌ کنونی‌ زری‌ بافی‌ سازمان‌ میراث‌ فرهنگی‌ کشور در سال‌ ۱۹۳۱ به‌ اهتمام‌ «استاد حسین‌ طاهرزاده‌ بهزاد تبریزی‌» بنیان‌ نهاده‌ شد واز هنرمندان‌ برجسته‌ زری‌ بافی‌ آن‌ روز ایران‌ ،از جمله‌ «استاد حبیب‌ ا... طریقی‌ »و فرزند هنرمندش‌ «استاد محمد طریقی‌ »به‌ کار دعوت‌ شد و هنرمندان‌ کنونی‌ ،دست‌ پروردگان‌ خاندان‌ طریقی‌ هستند . اکنون‌ در کارگاه‌ زری‌ بافی‌ سازمان‌ میراث‌ فرهنگی‌ کشور در تهران‌ و هنرستان‌ هنرهای‌ زیبای‌ اصفهان‌ ومیراث‌ فرهنگی‌ کاشان‌ ،نمونه‌های‌ جالبی‌ از انواع‌ زری‌ و مخمل‌ بافته‌ می‌شود که‌ پاره‌ای‌ از آنها از نظر رنگ‌ و طرح‌ ،با بهترین‌ دست‌ بافت‌ های‌ این‌ هنر سنتی‌ در گذشته‌ برابری‌ می‌ کند . پایه‌ های‌ طراحی‌ نقوش‌ زری‌ ،اگر چه‌ به‌ ترکیبات‌ هنری‌ کلاسیک‌ آن‌ استوار است‌ ،ولی‌ ایجاد نقوش‌ وطرح‌ آن‌، مانند سایر هنرهای‌ ایرانی‌ ،خواص‌ شکل‌ پذیری‌ وترکیبات‌ نوین‌ دارد. استادان‌ مرحوم‌ طریقی‌ ،مرحوم‌ حاج‌ حسین‌ اسلامیان‌ ، محمودفرشچیان‌ ،عنایت‌ ا... منجدب‌ و دیگران‌ با اندک‌ تغییر در ظاهر و یاافزودن‌ و کاستن‌ یک‌ عنصر تزیینی‌ ،اشکال‌ ویژه‌ای‌ را که‌ گویای‌ آفرینش‌ طرحی‌ نوین‌ است‌ ،ابداع‌ کرده‌اند .
زری‌ ،با دستگاههای‌ کهن‌ «دستوری‌ » و «ژاکارد » بافته‌ می‌ شود.مواد اولیه‌ زری‌ که‌ ابریشم‌ و گلابتون‌ است‌ ، هنوز هم‌ در غنای‌ این‌ هنر،نقش‌ اساسی‌ دارد. رنگرزی‌ ابریشم‌هایی‌ که‌ در زری‌ بافی‌ کاربرد دارد،با رنگهای‌ طبیعی‌ انجام‌ می‌گیرد و به‌ همین‌ جهت‌ از ارزش‌ فراوانی‌ برخوردار است. این‌ رنگها،سالیان‌ متمادی‌ ثابت‌ وپایدار می‌مانند . روی‌های‌ بافت‌ زری‌ به‌ صورت‌ لپه‌ باف‌ ،دارایی‌ واطلسی‌ و... است‌ و طرحها ونقشهای‌ رایج‌ امروز ،بته‌ جقه‌ای‌ ،اسلیمی‌ ، اسلیمی‌ ماری‌ ،اسلیمی‌ درهم‌ ،گلهای‌ افشان‌ ،شکارگاه‌ ،بزم‌ ،رزم‌ ،مناظر وحیوانات‌ ،خط‌ وخوشنویسی‌ و.. است‌ ،نقشهای‌ تجریدی‌ در زریهای‌ امروز،کمتر یافت‌ می‌ شود. امکانات‌ تکنیکی‌ ،امروزه‌ سبب‌ سرعت‌ بافت‌ ودقت‌ در نقشبندی‌ ونقش‌ اندازی‌ شده‌ و مواد اولیه‌ نیز مرغوبتر از گذشته‌ شده‌ است. البته‌ این‌ تغییرات‌ بر اساس‌ مطالعات‌ و بررسی‌ آثار گذشتکان‌ به‌ دست‌ آمده‌ است‌. امروزه‌ زری‌ بافی‌ در جایگاهی‌ ویژه‌ای‌ قرار دارد و آثاری‌ که‌ به‌ موزه‌ها و نمایشگاههای‌ راه‌ می‌یابند .چشم‌ تماشاگران‌ را خیره‌ می‌ سازند.


● مواد و مصالح رودوزی های ایران
مواد اولیه مورد مصرف این رشته به چهار دسته کلی تقسیم می شوند که عبارت انداز:
۱) پارچه
۲) نخ
۳) سوزن
۴) سایر مواد کمکی دیگر .
▪ پارچه :
پارچه هایی که برای تهیه انواع رودوزی ها ی ایرانی مورد استفاده قرار می گرفت درست به تعداد انواع رودوزیهای ایرانی متنوع بود . به عبارت دیگر هر یک از رودوزی ها بر روی پارچه خاصی انجام می شد . این پارچه ها که استفاده از آنها نیز عمومیت یافته عبارت است از :
▪ پارچه کتان
از گیاه یک ساله کتان که از خانواده گیاهان لینیوم linium میباشد برای تهیه الیاف مورد مصرف در صنعت نساجی استفاده می شده است .
▪ پارچه زربفت
پارچه زری با الیاف زرین و سیمین یکی دیگر از انواع پارچه هایی بود که برای رودوزی های ایرانی مورد استفاده قرار می گرفت که آثار کشف شده در تپه حصار توسط دکتر اریک اشمید مربوط به پنج هزار سال قبل و باز یافته های دیگر مربوط به سال های ۲۵۰۰ تا ۲۶۷۰۰ قبل از میلاد موید نظر فوق می باشد .
▪ پارچه های ابریشمین
ابریشم رشته ای نازک با طول کافی و پروتئینی که بر اثر انجماد موادی که کرم ابریشم ترشح می کند به دست می آید و از دوفیلامنت موازی که توسط ماده چسبناکی به نام صمغ به یکدیگر چسبیده اند تشکیل شده است .
▪ پشم
پارچه پشمین یکی دیگر از پارچه های مورد استفاده در رودوزی های ایرانی است که قدمتی طولانی و تاریخی همرمان با آغاز ریسندگی و بافندگی دارد . پارچه پشمی یکی از مهمترین پارچه های مورد استفاده در رودوزیها ی ایرانی به شمار می رود .
▪ پارچه پنبه ای
یکی دیگر از پارچه های زمینه سوزن دوزی ها پارچه های پنبه ای است که از ۱۵۰۰ یال قبل از میلاد برای دوخت و دوز ها مورد استفاده قرار می گرفت ولی این پارچه ها با توجه به دوام کمترش نسبت به سایر پارچه ها خیلی مورد علاقه سوزندوزان قرار نگرفت .
▪ نخ
نخ ها ی مصرفی سوزن دوزان ایرانی شامل انواع زیر بوده است :
ـ نخ ابریشمی
ابریشم به واسطه نرمی ، شفافیت ، ظرافت و استحکام فوق العاده ای که دارا است یکی از معروف ترین و ارزنده ترین نخ های مورد مصرف در بعضی از رشته های سوزن دوز ی می باشد که به دو صورت عمامه و یا کلاف در بازار عرضه می شود . کلاف های ابریشمی به صورت نخ های دمسه ( DMC) در بازار در دسترس سوزن دوزان قرار می گیرد.
ـ نخ پشم
پشم یکی از الیافی است که مانند مو و کرک از پروتئین مخصوصی به نام کراتین که به علت دارا بودن مقدار زیادی گوگرد از سایر پروتئین ها متمایز می باشد تشگیل شده است که این الیاف به صورت کلاف کاموا و یا به صورت الیاف خام در بازار عرضه می شود .
ـ الیاف مصنوعی
به موازات تهیه الیاف مصنوعی جهت بافی پارچه کار خانه های تهیه نخ ها ی گلدوزی نیز از الیاف مصنوعی مانند نایلون و غیره استفاده کرده و نخ های گوناگون به بازار عرضه می دارند .
ـ گلابتون
نخ گلابتون تاری است که در زری دوزی ، زر بافی ، گلابتون دوزی و ده یک دوزی به کار می رود . مغز آن ابریشم است و بر گرد آن رشته های نازکی از نقره آمیخته با طلا می پیچند . معمولا مقدار طلا در این رشته دو تا سه درصد است .
ـ نخ نقده
شکل این نخ به صورت نواری پهن یا کم عرض می باشد که فاقد مغزی ابریشمی است . از این نوع نخ برای نقده دوزی ، خوس دوزی ، یراق دوزی و گاهی برای زغره دوزی استفاده می شود .
ـ نخ ملیله
یکی از انواع نخ های فلزی نخ ملیله می باشد نخی است که طلایی و نقره ای و بدون مغزی که نحوه تابیدن آن به صورت فنری بوده و حالت ارتجاعی دارد . از این نخ برای ملیله دوزی و زغره دوزی استفاده می شود .
ـ نخ سرمه
نمونه دیگری از نخ های فلزی سرمه است . سرمه نخ طلائی یا نقره ای بی مغزی است که بدین صورت تابیده می شود .
الف) سرمه لوله ای
ب) سرمه بلرسانت
ج) سرمه الماسی
▪ سوزن :
سوزن در انواع مختلف یافت می شود . به طور کلی سوزن نباید قابل انعطاف باشد. هر مدل سوزن جهت دوخت به خصوصی ساخته شده است . زمانی که انواع سوزن ها را بشناسیم خواهیم توانست کار را سریع تر و صحیح تر به پایان برسانیم . انواع معروف سوزن ها عبارت اند از :
ـ سوزن شارپ(Sharp) :
این نوع سوزن دارای نوک بسیار تیز می باشد . به طور کلی انواع سوزن های شارپ دارای طول متوسط است و چون در اندازه های مختلف ساخته می شود ، در خیاطی مورد استفاده فراوان دارد .
ـ سوزن بیتوین (Between) :
این نوع سوزن دارای طول متوسط است و برای دوخت پارچه هایی با ضخامت زیاد و همچنین ضخامت متوسط به کار می رود .
ـ سوزن کرول(Crewel):
این نوع سوزن مختص گل دوزی است . باید توجه داشته باشیم که جهت دوختن با نخ ضخیم یا نخ چند لا سوزنی به کار ببریم که دارای سوراخ درشت تر باشدتا نخ به راحتی از پارچه خارج شود.
ـ سوزن چنایل ( Chenille ) :
این نوع سوزن برای گلدوزی روی پارچه های ضخیم و درشت بافت به کار می رود .
ـ سوزن دارنینگ ( Darning) :
این نوع سوزن دارای طول زیاد است . به همین جهت برای دوخت های درشت از آن استفاده می شود .
ـ سوزن تاپستری ( Tapestry ) :
از این سوزن جهت دوخت تاپستری روی تور های درشت شماره دوزی استفاده می کنند . به جهت آنکه نوک سوزن گرد و نرم می باشد پرکردن سوراخ های تور توسط آن آسان خواهد بود و خراش به دست وارد نخواهد کرد .
ـ سوزن رفو :
این سوزن چون طول بلندی دارد بیشتر در کار هایی که دوخت درشت دارند استفاده می شوند . از این سوزن برای دوخت الیاف پشم و کانوا می توانید استفاده کنید .
ـ سوزن منجوق دوزی ( Deading):
این سوزن بسیار نازک و ظریف است به طوریکه عبور آن از داخل دانه های منجوق بسیار راحت انجام می گردد.
مواد کمکی دیگر برای سوزندوزی
▪ انگشتانه :
یکی از وسائلی که هم در سوزن دوزی و هم در خیاطی به کار می رود انگشتانه است . انگشتانه یک وسیله بسیار لازم و ضروری است . انگشتانه می بایستی هیچ گونه فشاری را بر انگشت وارد نساخته و کاملا متناسب با انگشت سوم دست باشد.
▪ قیچی :
برای برش پارچه باید از قیچی تیز با اندازه متوسط استفاده نمود و جهت سوراخ کردن پارچه و چیدن سر و انتهای نخ ها قیچی کوچک مورد نیاز است .
▪ کار گاه گلدوزی :
یکی از اساسی ترین وسائل سوزن دوزی ها کار گاه می باشد که معمولا به دو نوع گرد و مستطیل دیده می شود.از نوع گرد آن معمولابرای کار های کوچک و ظریف استفاده می گردد و نوع مستطیل آن برای کآرهای بزرگ .
▪ رنگرزی و چاپ های سنتی:
کلیه فرآورده هایی که بوسیله قلم مو, قالب و شابلون, رنگ آمیزی می شود و پذیرای نقش می شود جزو چاپ های سنتی به حساب می آیند. البته در آذربایجان غربی عمدتاً در زمینه رنگرزی فعالیت می شود.
▪ رودوزی:
رودوزی های استان عمدتاً در زمینه «ممقان دوزی» انجام می شود. این هنر- صنعت که تولیدش در انحصار زنان و دختران خانه دار است. مواد اولیة مورد نیار نخ ابریشم رنگین پارچه است. بیشتر محصولات این رشته در تهیه کلاه است. البته در حال حاضر زیرلیوانی, کمربند, کفش, جلیقه, رومیزی نیز تهیه می شود.
این رشته از سوزندوزی از بخش هایی است که طی آن زمینه اساسی پارچه را از بخیه می پوشانند و زمینه تازه ای از نقش و نگار ایجاد می شود. طرحهای سوزندوزی عمدتاً ذهنی و ملهم از برداشت های شخصی هنرمند است.


● آخرین کلام:
سیر تکاملی هنر ایرانی را در ریشه حوادث تاریخی این کشور می توان یافت. بنظر می رسد که آب و هوای متفاوت ایران اثر خود را بر ساکنان اولیه این سرزمین در پیدایش هنرهای گوناگون در دوره ها تاریخی گوناگون داشته است. کوهها , صحراها و پدیده طبیعی ایران هستند که از میان آنها دسته های هنری گوناگون زمانهای قدیم به پا خواسته اند .
همه برای پاسداشت یگانه هنرهای ایران زمین تلاش خواهیم کرد.

مجتبی وحید دوست
پژوهشگاه اطلاعات مدارک علمی ایران
فرهنگ جامع فرش یادواره ( دانشنامه ایران)احمد دانشگر،سازمان چاپ گلشهر،تهران چاپ اول ۱۳۷۶
شناختی بر قالی ". دوره۱۲، ش۱۴۲و۱۴۳ (مرداد و شهریور۵۳).
مختصری درباره رو دوزی ها در ایران و جهان/ رشد آموزش هنر/ بهار ۱۳۸۵ شماره ۶ /حسین یاوری/ استاد دانشگاه عضو فرهنگستان فرهنگ هنر
مرکز اسناد مدارک سازمان میراث فرهنگی
http://www.persiancarpetassociation.com