دانستنيهاي تاريخ و تمدن ايران و جهان

[آبجی]

پایتخت 7 هزار سالهای كه فراموش شد!

ری شهر مهم مذهبی زرتشتیان بوده و یكی از مراكز مهم تربیت مغان و موبدان زرتشتی محسوب میشده است. نام این شهر در كتابهای مذهبی زرتشتیان، «رغه» ذكر شده و...
در دامنه جنوبی رشته كوه توچال جلگهای پهناور هست كه از دیرباز مسكون و معمور بوده است؛
آبادیهای بزرگ و قدیمی این پهنه ری باستان است كه از چند قرن گذشته عظمتش را بهتدریج از دست داده و تهران وارث شهرت و اعتبار آن شده است. تاریخ مسكون شده این جلگه تا زمان مهاجرت اقوام آریایی پیش میرود.

پیدا شدن سفالهای ساده و الوان و ظروف قدیمی در ری و نواحی آن قدمت آبادیهای آنجا را ثابت میكند. حدود سال 1313 خورشیدی در حفاری علمیای كه در جنوب كوه چشمه علی در شمال بقعه ابن بابویه در پهنه شهر ری انجام شد ظروف سفالین نقش دار و سفالهای منقش و بسیار جالب از حدود 6هزار تا 4هزارسال قبل كشف و معلوم شد كه در آن پهنه مردمی متمدن میزیستهاند و این آثار به آنها تعلق دارد. ری كه اكنون آثار بازمانده آن در 6كیلومتری جنوبشرقی تهران به چشم میخورد از نظر قدمت با نینوا و بابل هم عهد بوده و از نظر عظمت از مهمترین بلاد سدههای نخستین اسلامی است. جز بغداد و نیشابور، شهری با آن قابل رقابت نبود. شهری كه باید آن را بحق مادر تهران دانست.
در «برهان قاطع» آمده است: «ری به فتح اول و سكون ثانی، نام شهری است در عراق (عراق عجم) و نام شاهزادهای هم بوده است. گویند او را برادری بود كه راز نام داشت. هر دو به اتفاق شهری بنا كردند. در تسمیه آن با هم نزاع كردند تا به نام خود هر كنند. بزرگان آن زمان برای دفع نزاع شهر را به نام ری و اهل شهر را به نام راز گذاشتند و اكنون اهل شهر را رازی و شهر را ری میگویند.»


شهر گردشگری تهران
شهرری جنوبیترین منطقه شهری با جمعیت 800هزارمترنفر و وسعت 40 كیلومتر مربع داخل محدوده شهری و 242 كیلومتر مربع حریم بوده و همچنین این منطقه دارای 5 ناحیه داخل محدوده و 2ناحیه خارج محدوده و 21 محله است. شهرری دارای 35 اثر تاریخی است كه حرم حضرت عبدالعظیم حسنی(ع)، ابن بابویه، برج طغرل، آتشكده ری، دژ رشكان، چشمه علی، باروی ری و نقش برجسته آن از شاخصترین آنهاست.
همچنین با توجه به خیل عظیم زائران و مسافران زیارتی شهرری كه سالانه به 10میلیون نفر میرسد، شهرری هشتمین شهری است كه بهعنوان شهر نمونه انتخاب شد و این موضوع برای توسعه گردشگری این شهر بهخصوص گردشگری مذهبی حائز اهمیت است و زوار حضرت عبدالعظیم(ع) چهرهای تاریخی – مذهبی به این منطقه بخشیده و آن را نسبت به سایر مناطق تهران متفاوت ساخته است. ری بخشی از تكامل و فرهنگ در سرزمین ایران است و بهعلت ویژگیهای جغرافیایی خود هیچگاه از بین نرفته اما بی رونق شده است.
و علاوه بر این ویژگیهای منحصر، جایگاه این منطقه از نظر فضای شهری نیز بسیار شاخص است و بهعنوان عنصر اصلی و انسجامبخش فضای شهر تهران به شمار میآید و دسترسی مناسب با توجه به عبور كمربندی تهران (آزادگان) از شمال منطقه و نیز وجود ایستگاههای فعال مترو و امكان ارتباط سریع با مركز تهران و سایر نقاط اصلی آن نیز از دیگر ویژگیهای شهرری است.


پیشینه تاریخی ری
بسیاری از مورخان، بنای نخستین این شهر را به شیث بن آدم و گروهی به شاهان اساطیری باستان از جمله به هوشنگ پیشدادی فرزند كیومرث و بعضی نیز به «روی» یا «رازی» فرزندان نوح نسبت دادهاند.
قدیمیترین آثار مكشوفه در ری متعلق به هزاره ششم است كه آثار این دوره از چشمه علی در شمال ری توسط اریك اشمیت در سالهای 1936-1934 از این تپه به دست آمده و مربوط به دوران نوسنگی است.
علاوه بر آن در بیشتر محوطههای باستانی دشت ری از جمله در تپه ارگ و باروی ری، یافتههای سفالینههای خاكستری صیقل یافته و ظریف مربوط به دوره آهن و اواخر هزاره اول است كه نشانگر اهمیت این منطقه از نقطه نظر روشن شدن ارتباط با شرق و غرب و تعیین چگونگی یا تاثیر وجود مردمان تازه وارد به فلات مركزی است. علی برزگر، كارشناس باستانشناسی و مسئول آموزش معاونت فرهنگی – اجتماعی شهرداری شهرری در این باره میگوید: شهرری در زمانهای گذشته یكی از باشكوهترین شهرهای اسلامی بود و اوج شكوه و عظمت آن را باید در دوران سلجوقی از قرن ۱۱ تا ۱۳ میلادی جستوجو كرد.


با حمله مغول، ری تخریب شد و بهتدریج استحكامات، مساجد، كاخها و خانههای زیبای این شهر به خاكریزها و تپههای كوچك مسطح تبدیل شد و با گذشت 600سال، بخش اعظم پایتخت سلجوقی زیر این تپهها پنهان شد. آنچه امروز از محدوده بافت تاریخی ری برجای مانده است، به 3بخش تقسیم میشود؛ ارگ یا شهر شاهی ری، دیوار اصلی برج و باروی ری یا دیوار دوم و گورستانهای شهر ری.
ارگ در حقیقت ادامه یك بنای دفاعی بنا شده روی قلعه و دژ شمالی رشكان بوده كه تاسیسات گوناگونی داشته است. این بنا از سنگ ساخته شده بود و از وضعیت امنیتی- حفاظتی طبیعی كوه نیز بهره میبرد. اكنون بخش محدودی از باروی جنوبی و شرقی ارگ باقی مانده است و در جنوبغربی آن نیز كارخانه گلیسیرین قرار دارد. این دیوار مانند باروی اصلی ری از چینه و خشت ساخته شده و دارای برجهای پشتیبان است.
برزگر در ادامه ری را با قدمتی 7هزار ساله و با نشانههای تمدنی درخشان چون تپه چشمهعلی بهعنوان شاخص فرهنگی مهمی در منطقه دانست و یادآور شد: ری شهر مهم مذهبی زرتشتیان بوده و یكی از مراكز مهم تربیت مغان و موبدان زرتشتی محسوب میشده است. نام این شهر در كتابهای مذهبی زرتشتیان، «رغه» ذكر شده و در كتابهای تاریخی یكی از شهرهای بزرگ دولت ماد بوده است. از اهمیت این شهر در دوران هخامنشیان است كه نام آن در سنگ نبشته بیستون بهصورت «رگا» در كتیبهای از داریوش هخامنشی به 3 زبان آمده است. ری در زمان سلوكیان در پی ویرانی در اثر زلزله شدید، دوباره آباد شد.


دروازههای ری
شهرری از زمانهای بسیار دور از سویی مركز تجارت و معبر بازرگانان و قافلهها و بازار تبادل كالاهای مختلف بوده و از سوی دیگر به سبب آبادی، شهرت، اعتبار و عظمت، نظر جهانداران مختلف را جلب كرد.
به همین سبب در چهار طرف آن دروازههای آبادی وجود داشت. در دوره اسلامی نیز كه شهر جدید احداث شد دروازههایی آهنین تهیه كردند. نام دروازههای ری در كتابهای «المسالك و الممالك» و «صوره الارض» و «معجم البلدان» آمده است؛ مثل دروازههای كوهكین، باطان، در مصلحگاه، دروازه آهنین و... .


بافت تاریخی شهرری و جایگاه مقابر در معماری
محلههای مهم ری عبارتند از: محلههای باطان، پالانگران، دررشقان، در شهرستان، در عابس، دركنده، مصلحگاه، زامهران كلاهدوزان، مهدیآباد، ساری ایلات و فخرآباد.
در سالهای گذشته باروی اصلی شهرری در قسمت غربی توسط اداره میراث فرهنگی استان تهران مرمت شد. به اعتقاد كارشناسان میراث فرهنگی، بافت تاریخی شهرری در اصل نه بافتی مسكونی با قدمتی تاریخی بلكه شماری از آثار باستانی و محوطههای باستان شناختی است كه با توسعه بافت شهری جدید ری ارتباط مستقیم دارد. بنابراین آشكار است كه در اجرای هرگونه طرح حفاظت و احیا باید ابتدا ماهیت و چگونگی این بافت، مطالعه و شناسایی شود.
محدوده بافت تاریخی ری براساس محلههای امروزی چنین است: از شمال به جاده كمربندی تهران، از جنوب به جاده كمربندی شهرری از شرق به كوههای سیمان شهرری و از غرب به خیابان شهید رجایی. علی برزگر درخصوص اینكه مقابر، جایگاه اصلی و كهن خود را بهتدریج در معماری از دست داده است یادآور شد: جایگاه مقابر بهخصوص امامزادهها در حیات اجتماعی مذهبی ایران تاكنون ادامه داشته است.


امروزه این نوع بناها بیشترین بناهایی هستند كه برای انجام مراسم مذهبی، زیارت و... درون شهرها و روستاها و در قلب مردم به حیات خود ادامه داده است. بدیهی است كه در منطقه شهرری به تاسی از سایر مناطق اسلامی آرامگاههایی ایجاد شده است. این كارشناس اظهار كرد: بررسیها و كاوشهای باستانشناختی كه در سده اخیر در شهرری صورت گرفته بیشتر مربوط به دوران پیش از تاریخ و بعد از آن به دوره تاریخی محدود بوده است و باید گفت بناهای آرامگاهی ری در دوره اسلامی همچنان مهجور بوده و مورد بررسی قرار نگرفته است و همین مسئله سبب شده تا از بناهای آرامگاهی منطقه اطلاعات ناچیزی داشته باشیم.
بهطور كلی در تقسیمبندی مقابر دوره اسلامی شهرری میتوان آنها را به 2گروه آرامگاههای مذهبی (بقعه بیبی شهربانو، بقعه بیبی زبیده، امامزاده عبدالله، امامزاده هادی، بقعه ابن بابویه) و آرامگاههای غیرمذهبی (برج نقارهخانه، برج طغرل) تقسیم كرد. همچنین مقابر شهر ری را از نظر فرم و ریختشناسی میتوان به گروههای مقابر برجی شكل (برج طغرل، برج نقاره خانه) و مقابر چهارضلعی گنبددار (بقعه جوانمرد قصاب، بقعه ابن بابویه، امامزاده هادی) و مقابری كه در آنها حرم اصلی بنا به وسیله ایوانها و رواق و طاقنماهایی كه در جوانب و متصل و توأم با بقعه اصلی ساخته و محصور شدهاند مانند بقعه بیبی شهربانو، بقعه بیبی زبیده و امامزاده عبدالله تقسیم كرد.