بارش شهابی چیست؟

[matrix]

وقتی ذرات گرد وغبار موجود در فضای بین سیارات وارد جو زمین می‌شوند، در اثر سرعت بالا و اصطکاک شدید با جو، می‌سوزند و به صورت شهاب دیده می‌شوند. در آسمانی صاف و تاریک، هر شب می‌توان بین 5 تا 10 شهاب را در هر ساعت دید که در نقاط مختلف آسمان ظاهر و به سرعت محو می‌شوند. این‌ها شهاب‌های پراکنده‌ای هستند که در اثر ورود گرد و غبار اطراف مدار زمین به سیاره‌مان ایجاد می‌شوند. در هر شبانه‌روز حدود چهارصد میلیون شهاب در زمین ایجاد می‌شود که البته بسیاری از آنها ذرات کوچکی در ابعاد میکرومتر هستند و نور آنها با چشم دیده نمی‌شود. غبار ناشی از این شهاب‌ها به مرور در جو پایین می‌آید و بر ضخامت خاک می‌افزاید؛ به‌طوری که هر هزار سال، پنج میلی‌متر به ضخامت پوسته زمین افزوده می‌شود. این تنها مکانیسم شناخته‌شده افزایش خاک در زمین است. اما در شب‌های خاصی از سال، تعداد شهاب‌ها به یک‌باره زیاد می‌شود؛ در این حالت می‌گوییم بارش شهابی روی داده است. بارش‌های شهابی در اثر ورود توده‌ای از ذرات به جو زمین به وجود می‌آیند که معمولا برجامانده از دنباله غبارآلود دنباله‌دارها است. این ذرات با سرعت‌های زیاد (11 تا 77 کیلومتر در ثانیه) و تقریبا موازی با یکدیگر وارد جو می‌شوند؛ در نتیجه ناظر زمینی بنا به خطای پرسپکتیو، حس می‌کند که همه شهاب‌ها از یک نقطه آسمان خارج می‌شوند. به این نقطه کانون بارش گفته می‌شود و در هر صورت فلکی باشد، بارش شهابی به نام آن صورت‌فلکی خوانده می‌شود.

هرچه شهاب‌ها به کانون نزدیک‌تر باشند، طول کوتاه‌تری دارند؛ بنابراین بهترین جا برای دیدن شهاب‌ها در فاصله 40 تا 60 درجه‌ای از کانون است، جایی که شهاب‌ها به تعداد مناسب و طول بلند عبور می‌کنند.

منشاء بسیاری از بارش‌های شهابی، دنباله‌دارها هستند. این صخره‌های یخی چند کیلومتری با نزدیک شدن به خورشید، ذرات ریزی بر جا می‌گذارند و هرچه به خورشید نزدیک‌تر شوند، تعداد ذرات به جا مانده نیز افزایش می‌یابد. بدین ترتیب، مدار دنباله‌دار مملو از ذراتی می‌شود که با همان سرعت و تقریبا در همان مدار به دور خورشید گردش می‌کنند. به دلیل حرکت متناوب زمین به دور خورشید، سیاره‌مان در زمان مشخصی از سال به نزدیکی مدار دنباله‌دار می‌رسد و با برخورد به این ذرات بارش شهابی رخ می‌دهد.

شدت بارش‌های شهابی را با کمیتی به‌نام آهنگ ساعتی سرسویی یا زد.اچ.آر بیان می‌کنند. زد.اچ.آر نشان‌دهنده تعداد شهاب‌هایی است که منجمی باتجربه می‌تواند طی یک ساعت تحت شرایط ایده‌آل رصدی ببیند. این شرایط ایده‌آل زمانی حاصل می‌شوند که آسمان کاملا تاریک و میدان دید کاملا باز باشد و کانون بارش نیز در بالاترین ارتفاع ممکن یعنی سقف آسمان واقع باشد، نقطه‌ای که به آن سرسو (سمت‌الراس) می‌گویند. برخی بارش‌های شهابی مانند برساووشی در 21 مرداد، جباری در 30 مهر، جوزایی در 22 آذر و ربعی در 14 دی، شدت ثابتی دارند و هر سال رفتار تقریبا یکسانی نشان می‌دهند. اما برخی دیگر مانند بارش شهابی اسدی، رفتاری متغیر دارند: بعضی سال‌ها بسیار کم‌رمق ظاهر می‌شوند و برخی سال‌ها، طوفانی دیدنی به راه می‌اندازند.

تصویر 180 درجه از آسمان در اوج بارش شهابی اسدی، نوار مه آلود وسط تصویر بخشی از کهکشان راه شیری است.