گزارش زمين لرزه13/7/1388جنوب شرقی مسجدسلیمان
آرش اسلامی ،امیر هوشنگ عسگری

1- معرفی رويداد

در ساعت 20:50: 01 (به وقت محلی) روز 13 مهر 1388 ،زمین لرزه ای به بزرگای ML=1/5 در مقياس محلی در 25کیلومتری جنوب شرقی مسجدسلیمان، استان خوزستان به وقوع پیوست (شکل 1). رومرکز این رویداد براساس لرزه نگاشت های ثبت شده در شبکه ملی لرزه نگاری باندپهن پژوهشگاه در مختصات 82/31 درجه عرض شمالی و 54/49 درجه طول شرقی قرار دارد. این رویداد توسط شبکه لرزه نگاری باند پهن پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله مطابق شکل(2) ثبت شده است.در اثر این زمین لرزه به 1000 واحد مسکونی در شهرهای مسجد سلیمان، اندیکا، لالی و ایذه بین 20 تا 50 درصد خسارت وارد شد.مهمترین رویداد لرزه ای در سالهای اخیر در منطقه، زمین لرزه 6 دی 1384 شمال مسجد سلیمان با بزرگی ML=2/5می باشد که گزارش این زمین لرزه در وبگاه پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله با آدرس زیر برای علاقمندان موجود می باشد:



شکل (1): مرکز سطحی زمین لرزه 13/7/1388، جنوب شرقی مسجدسلیمان.


شکل (2) :مولفه قائم لرزه نگاشتهای ثبت شده در شبکه ملی لرزه نگاری باند پهن پژوهشگاه از زمین لرزه 13/7/1388، جنوب شرقی مسجدسلیمان.
2- پيشينه لرزه خيزی منطقه
بررسی لرزه خیزی گستره 100کیلومتری کانون زمین لرزه نشان می دهد که حدود 760رویداد لرزه ای در سده گذشته در منطقه رخ داده،که 26 مورد از آنها دارای بزرگای 5 و بیشتر از 5 است(شکل3). این آمار نشان دهنده لرزه خیزی نسبتا متوسط در منطقه جنوب غربی ایران می باشد. بزرگترین این زمین لرزه ها زمین لرزه 24 تیر 1308(15ژوئیه1929 میلادی)شمال شرقی مسجدسلیمان می باشدکه دارای بزرگای mb=3/6 بوده است.ساز وکار کانونی زمین لرزه های گذشته منطقه جنوب غربی ایران در شکل(4) آورده شده است.


شکل (3): لرزه خیزی منطقه در سده اخير.


شکل (4): سازوکار کانونی زمین لرزه های مهم جنوب غربی ایران (برگرفته از سایت www.emsc-csem.org).
3- لرزه زمين ساخت منطقه
پژوهشگران چندی، پهنه‌های ساختمانی ایران را مطالعه کرده اند. گستره موردنظر در بیشتر پهنه بندیها بخشی از پهنه ساختمانی زاگرس را در بر می گیرد. پهنه ساختاری زاگرس برپایه نظر بندی (1355) و به پیشنهاد اشتوکلین (1968) به سه ریز پهنه دشت خوزستان، زاگرس چین خورده و زاگرس بلند تقسیم شده است. بربریان (1995) این پهنه را برپایه داده‌های مورفوتکتونیکی، لرزه ای، ساختاری و رخساره‌های رسوبی به پنج واحد تقسیم کرده است که هر واحد با گسله‌های ژرفی پی سنگی و به طور عموم پنهان از یکدیگر جدا می شوند. این گسله‌ها، الگوی توپوگرافی و آهنگ دگرشکلی در ژرفا را در امتداد کناره هر واحد در گرو جنبایی خود دارند. واحدهای یاد شده عبارتند از: نوار چین خورده-راندگی زاگرس بلند، نوار ساده چین خورده زاگرس، فروبار زاگرس، فروافتادگی دزفول و دشت ساحلی زاگرس و خلیج فارس که هرکدام شیوه و الگوی ساختاری و دگرشکلی ویژه ای را بخود گرفته اند. منطقه مسجد سلیمان در واحد نوار ساده چین خورده زاگرس قرار گرفته است.
4- گسلهای منطقه

  • گسل دزفول
    این گسل کواترنر با درازای بیش از 200 کیلومتر و راستای شمال باختری-جنوب خاوری با شیب به سوی شمال خاوری، از نوع راندگی قاشقی (Listric Thrust) است که در ژرفا به تدریج از شیب آن کاسته می شود. دره لهبری درنتیجه علمکرد این گسل به وجود آمده است(شکل1).
  • گسل جبهه کوهستان(MFF)
    این گسل در حقیقت کمربند چین خورده ساده زاگرس را به طرف جنوب و جنوب غرب محدود کرده و از نظر ساختمانی، توپوگرافی لرزه زمین ساختی بسیار مهم بوده و می توان آن را به عنوان یک گسل اصلی راندگی، که مدفون است، تصور کرد.
    شواهد زمین شناسی، نظیر وضعیت بخشهای فوقانی سازند آسماری، ویژگیهای چینه شناسی، لرزه ای و چاههای حفاری شده (فالکون 1974، بربریان 1986 و 1989) بیانگر آن است که در طول گسل راندگی جبهه کوهستان یک جابجایی قائم وجود دارد که بیش از 6 کیلومتر می باشد به طوری که در اثر حرکات قائم انجام شده در طول این گسل، لبه جنوب غربی کمربند چین خورده در امتداد این گسل بالا آمده و بدین ترتیب چین های نامتقارن سطحی که در جبهه نیز قرار دارند، حاصل گشته است.
    به طور مشخص گسل لبه کوهستان از چند قطعه راندگی پیچیده و مجزا تشکیل گردیده که دارای طولی بین 15 تا 115 کیلومتر بوده و طول کلی آنها بیش از 1350 کیلومتر در ایران می باشد. این قطعات گسلی در عمق، همراه با چینهای نامتقارن مربوط (که در سطح هستند) به صورت مجزا بوده و از طریق نمود و پله های مشخصی که در عوارض توپوگرافی مورفوتکتونیکی قابل مشاهده می باشد. از یکدیگر مجزا می گردند. این قطعات در ناحیه فارس (ورقه جنوب-مرکز) و نیز لرستان (شمال غرب زاگرس) تشکیل دو کمان گسترده را می دهند به طوری که دارای آرایشهای نردبانی راست و چپ بوده و در کناره های شرقی و غربی این دو الگوی کمانی قرار می گیرند.
    گسل جبهه کوهستان به وسیله گسل کازرون- برازجان حداقل به اندازه 140 کیلومتر به صورت راست گرد جابجا شده است. بررسیهای انجام شده در ارتباط بافعالیتهای لرزه ای در طول قطعات مختلف گسل راندگی لبه کوهستان نشان می دهد، زمین لرز ه های مطالعه شده در قطع شدگی نواحی چین خورده قرار می گیرند. در این مورد زمین لرزه های متعددی از 1052 تا 1991 وجود داشته که بزرگی آنها بین 5/5 تا 8/6 تغییر می کند.
    چنین به نظر می رسد که این زمین لرزه ها در نواحی که نبود گسلش پی سنگی وجود دارد بوجود آمده و آنگاه از این ناحیه به اطراف پخش می شوند. به عنوان مثال می توان از زمین لرزه سال 1977 با بزرگی 5/5=mbیاد کرده که در حد شرقی قطعه گنو (از گسل جبهه کوهستان)رخ داده و پس از 76 روز زمین لرزه سال 1977 خورگو با بزرگی 7=Ms (از گسل جبهه کوهستان) روی داده است، به طوری که این زمین لرزه در شمال شرقی نبودگسلش قرار دارد. بررسی مکانیسم زمین لرزه ها در طول گسل جبهه کوهستان اشاره دارد که گسلش تقریباً از نوع راندگی محض بوده و سطوح به دست آمده نیز به موازات روند ساختمانهای زمین شناسی ناحیه و گسل جبهه کوهستان بوده اند(شکل1).
  • راندگی مسجد سلیمان
    این راندگی کواترنر با درازای حدود 30 کیلومتر و روند شمال غربی- جنوب شرقی و شیب به سوی شمال شرقی از نزدیکی جنوب غربی مسجدسلیمان می گذرد.
5- زمین‌لرزه‌های تاریخی (قبل از سال 1900 میلادی) و دستگاهی مهم منطقه

  • زمین‌لرزه 840 میلادی، اهواز
    در سال 225 هجری قمری زمین‌لرزه ویرانگری در زاگرس روی داد. در اهواز خانه‌های بسیار و نیز مسجد جامع ویران شد و مردم شهر راترک کردند. تپه مشرف به اهواز شکاف برداشت. پسلرزه‌های متعددی ادامه داشت.
  • زمین‌لرزه 1052 میلادی، خوزستان
    در سال 444 هجری قمری زمین‌لرزه ویرانگری ارجان و منطقه پیرامون اهواز را لرزاند و باعث فروریختن باروها و فروافتادن کنگره‌های دژها شد. زمین‌لرزه اصلی در سراسر خوزستان حس شد و ازجمله جاهایی که آسیب دیدند، ایذه و بویژه منطقه پیرامون بهبهان بود که در آن روستاهای بسیاری ویران شد. کوه بزرگی، احتمالاً در اثر زمین لغزه‌ها، شکاف برداشت. در طی سال، پسلرزه‌ها چندین بار تکرار شد.
  • زمین لرزه 15 ژوئیه 1929 میلادی ،ایذه-اندیکا
    هنگام نیمروز یک زمین لرزه آسیب رسان استان های جنوب باختری خوزستان و بختیاری را لرزاند. روستاهای قلعه زراس، طاقا، اندیکا و آبادی های بین این روستاها ویران شد و بسیاری کشته شدند. (شکل5). زمین لرزه در طرف جنوب خاوری کوه لندر یک زمین لغزه و در برخی جاها سنگریزش هایی به راه انداخت که تنده ناپیوسته ای به درازای حدود یک کیلومتر پدید آورد. پسلرزه ها و نیز چشمه های تازه ای که پس از زمین لرزه های درپای تنده سربرآوردند سبب جنبش های افزونتر توده لغزشی شدند. سنگریزش های محلی جاده را در خاور برد قم چی بست.زمین لرزه آسیب های اندکی به تأسیسات و نیز دارایی های خصوصی در مسجد سلیمان و همچنین در مال امیر رساند در هفت گل و منطقه بختیاری به نیرومندی حس شد. این لرزه در بغداد دریافت پذیر بود بزرگی این زمین لرزه 3/6=mb برآورد شده است (کتاب تاریخ زمین لرزه های ایران، آمبرسیز و ملویل ،1982).


شکل(5): نقشه پهنه رو مرکزی زمین لرزه 15 ژوئیه 1929 میلادی، ایذه- اندیکا.
6- جمع بندی
این منطقه از دیدگاه لرزه زمینساختی درساب(زیر) زونهای زاگرس چین خورده- رانده شده و زاگرس کوهپایه ای(فرونشست دزفول) قرار می گیرد. مرز بین این دو ساب زون، گسل خمش لبه کوهستان است که سبب تمایز بخش چین خورده- رانده شده زاگرس از زاگرس کوهپایه ای می شود و با تکاپوی خود زمین لرزه های سهمگینی را موجب شده است.(پهنه بندی خطر نسبی زمین لرزه در ایران،مرکز مطالعات و تحقیقات شهر سازی و معماری ایران،1376).
در سده اخیر 9 زمین لرزه مساوی و بزرگتر از 5/5 در منطقه رویداده است که عبارتنداز(شکل6):
  • زمین لرزه 24 تیر 1308 (15 ژوئیه 1929)،ایذه- اندیکا،3/6=mb.
  • زمین لرزه 9مرداد 1327 (30 ژوئیه 1948)،شرق اهواز،5/5=Ms.
  • زمین لرزه 19 خرداد1330 (9 ژوئن 1951)، شرق قلعه خواجه ،7/5=mb.
  • زمین لرزه 14مرداد 1331 (4 اوت 1952)،شمال باغ ملک ،5/5=Ms.
  • زمین لرزه 12اسفند 1338 (2 مارس 1960)،غرب اردل(مرز استانهای خوزستان و چهارمحال و بختیاری)،8/5=M.
  • زمین لرزه 9 تیر 1341 (29 ژوئن1962)،گتوند،6/5=M.
  • زمین لرزه 23 آذر1357 (14دسامبر1978)، شرق قلعه خواجه ،2/6=MW.
  • زمین لرزه 14اسفند1361 (5 مارس 1983)، شرق لالی ،7/5=MW.
  • زمین لرزه 4 مهر1381 (25 سپتامبر2002)، شمال مسجدسلیمان،6/5=MW.


شکل (6): توزیع مکانی 9 زمین لرزه با بزرگای مساوی و بیش از5/5 در سده اخیر منطقه.