درياي نمك يا درياي مسيله

[فاطمه قطب تحریری]

سرگذشت سرزمين ايران

درياي نمك يا درياي مسيله
شناخت موقعيت:
در قسمت جنوبي البرز در شرق تهران و ارتفاعات اتشفشاني ساوه و تفرش در جنوب غرب تهران منطقه بزرگي است به شكل مثلث كه قاعده ان در شرق كوه هاي طبس تا كوه هاي سبزوار و دو ضلع ديگر ان از يك طرف كوه هاي كاشان ، انارك و جندق و از طرفي ديگر ارتفاعات جنوبي البرز و سمتان و كوه هاي ته رود تا سبزوار تشكيل مي دهد اين منطقه وسيع را دشت كوير مي نامند. حوضه هاي داخل اين مثلث توسط ارتفاعاتي از هم جدا مي شوند كه بين انها چاله ها و حوضه هايي قرار دارند حوضه مسيله در مغرب و حوضه دشت كوير در مشرق قرار دارد.
حوضه مسيله كه مورد بحث هست از ساير حوضه ها مشخص تر و به صورت چهار ضلعي در جهت شمال غربي به جنوب شرقي قرار گرفته كه چال ترين جاي ان در جنوب شرقي درياي نمك يا درياي مسيله نام گرفته است. شمال غربي حوضه ارتفاعات اتشفشاني ساوه زرند و جنوب غربي ان ارتفاعات ساوه ، قم ، كاشان و شمال شرقي ان ارتفاعات رود شور و دوازده امام و سياه كوه و جنوب شرقي ان بريده تر و شامل بلندي هاي مرنجاب و كوه سفيداب و ملك اباد هست. درياچه نمك كه داخل اين محدوده قرار گرفته اخيراً توسط اجمن ايراني ژئومورفولوژي به صورت يك كارگاه ميداني مورد بازديد قرار گرفته كه گزارش ان تقديم شد.

[فاطمه قطب تحریری]

كهن ترين زمين هاي حوضه مسيله زمين هاي كرتاسه(٦٥ مليون سال قبل) است كه جوش سنگ هاي ان بطور دگر شيب بر روي زمين هاي دگرگوني اواسط دوران دوم قرار گرفته و زمان دگرگوني سنگ ها اخر ژوراسيك تا اواسط كرتاسه است. در اواخر كرتاسه فعاليت هاي شديد اتش فشاني در اطراف حوضه پيدا شده و از همين تاريخ حوضه هاي كويري چال شده اند.
سنگهاي اتش فشاني كرتاسه در وسعت بيشتري ادامه يافت و بعد از چين خوردگي يك دوره فرسايشي از اخر كرتاسه برقرار بوده است. منظور از دوره فرسايشي اين هست كه حوضه از حالت دريايي خارج و خشكي ايجاد شده و نهايتاً توسط عوامل فرسايشي فرسايش مي يافته است. در دوران ائوسن حدود ٥٥ مليون سال قبل درياي ائوسن تشكيل شده و در بعضي از نقاط اتش فشانهاي شكل گرفته و خاكسترهاي اتشفشاني در زيز دريا رسوب نموده و تشكيل سنگهاي سبز رنگي به نام توف نموده است. ته نشست اين رسوبات اذر اواري تا اوليگوسن حدود٣٧ مليون سال قبل ادامه يافته و با ان دايك و سيل و شيست هاي سياه رنگ همراه بوده است.
درباره طبقات سبز البرز و طرز تشكيل و سن انها بحث زياد شده اما طبقات سبز اطراف مسيله بطور كامل بررسي نشده و با نوع البرز فرق دارند.



- - - به روز رسانی شده - - -

در حدود ٣٧ مليون سال قبل در دوره اوليگوسن دريايي در حوضه مسيله به دور توده هاي اتش فشاني شكل گرفت كه گاهي مردابي و باتلاقي و زماني كم عمق گشته اند. حوضه مسيله از ائوسن به بعد و شايد قبل از ائوسن در حال چال شدن و پائين رفتن بوده است و در محيط دريايي ان زمان، چاله ها و حفره ها و نواحي باتلاقي وجود داشته كه بر اثر اب و هواي خشك و گرم در انها سازند ماندابي مانند گچ و نمك پيدا شده كه به واسطه رنگ سرخ اين مواد ، انها را سازند سرخ پايين نام داده اند. طبقات سرخ پايين از گل رس سرخ و مارنهاي گچ دار در رنگ هاي مختلف، سنگ ماسه قرمز و قهوه ايي و گچ و نمك تشكيل شده اند و با انها گدازه اتش فشاني همراه است. نمك و گچ طبقات سرخ پايين مسئول پيدايش زمين هاي كويري و شور از اوليگوسن به بعد گشته است. از ان تاريخ به بعد حوضه مسيله دست خوش حوادث زمين شناسي چندي شده
از اواخر اوليگوسن به بعد محيط ماندابي تبديل به محيط دريايي شده و رسوبات اهكي به ضخامت هزار متر بجا مانده كه امروزه اسامي محلي به خود گرفته است. در روي اين سازند دريايي طبقات سرخ بالا با سنگ جوش و توده گچ با نمك قرار دارند سازند اوليگو-ميوسن دريايي در همه جا منظم نيست و ضخامت طبقات و نوع ته نشست مواد فرق مي كند.
درياي اليگو-ميوسن از جهت ديگري درخور اهميت هست. زيرا وضع عمومي و ناهمواري و چين خوردگي مربوط به ان مي شود.
اين دريا از جهتي از شمال غربي به جنوب شرقي و از شمال شرقي همدان شروع شده و تا شمال غربي يزد ادامه داشته ولي عمق ان متفاوت و به چند چاله تقسيم شده كه گودترين جاي ان در شمال غربي قم بوده و در شرق قم خليجي از اين دريا به سمت شمال شرقي امتداد يافته كه به تدريج عمق ان كم مي شده و در نزديكي سمنان از صد متر تجاوز نمي كرده است. حوضه مسيله در ان زمان چاله ايي فرعي از اين خليج بوده كه در مركز ان ضخامت رسوبات نزديك به پانصد متر و در غرب ان ضخامت بيشتر بوده است.
از اغاز دوره ميوسن ٢٦ مليون سال قبل دريا بتدريج كم عمق شده و به درياچه و باتلاق و مانداب تقسيم مي گردد.
چاله مسيله هنوز در حال پايين رفتن است و مواد ضخيمي از سازند باتلاقي و زميني در ان قرار مي گيرند. و چون رنگ مواد اين سازند بيشتر قهوه ايي يا سرخ هست به ان طبقات سرخ بالا نام داده اند.
پس در حوضه مسيله از دوره اوليگوسن به بعد سه سازند داريم: ابتدا سازند قرمز پايين و سپس سازند اهكي كه در روي سازند قرمز پايين قرار گرفته و نهايتا قرمز بالايي كه بر روي سازند اهكي جاي گرفته است.

[فاطمه قطب تحریری]

در چند مطلب اخير اشاره ايي به حوضه مسيله شد. به زبان ساده حوضه به محدوده ايي اطلاق مي شود كه اب ناشي از باران و برف به سمت پست ترين نقطه حركت مي كند.
بزرگترين منبع اب براي درياي نمك، در شمال غربي حوضه، رود مسيله است. رود اناربار قم بعد از قم، قمرود نام دارد كه به طرف شمال شرقي جاريست و پس از تركيب با رود قره چاي رود مسيله مي شود و مخروط افكنه بزرگي كه در سمال غربي درياي نمك وجود دارد ساخته رود مسيله است.