مثنوي شاه و درويش يا قصه شاه و گدا

[م.محسن]

حال عشق شاهزاده با گدا

گر وفايي درين گدا بودي / اين چنين دربدر چرا بودي؟


در سگ دربدر وفا نبود / دربدر خود بجز گدا نبود


بنده، چون کرد بندگي کسي / نخرندش، که گشته است بسي


گه بهمزاد خود برآشفتي / بصد آشفتگي باو گفتي:


ميل علت چو نيست بيش از من / پس چرا آمدي تو پيش از من؟


گاه از مکتبش برون کردي / جگرش را بطعنه خون کردي


که: بمکتب دگر ميا با من / يا تو آيي درين طرف يا من


که قلم را بخاک افگندي / گه ورق را ز يکدگر کندي


کردي اظهار رشک و غيرت خويش / رشک خوبان بود ز عاشق بيش


صفحه را پيش روي آوردي / چهره خويش را نهان کردي


فتنه اهل حسن در عالم / بر سر عاشقان بود ماتم


شاه در فکر کار درويشست / خواجه را ميل بنده خويشست


گر سپاهي بشاه خود نازد / شاه هم بر سپاه خود تازد


از خجالت هلاک شد درويش / گفت: راضي شدم بمردن خويش


جان گدازست ناتواني من / مرگ بهتر ز زندگاني من


آه! ازين طالعي که من دارم / گريه از بخت خويشتن دارم


شوخ من، گر چه نکته دان افتاد / ليک بسيار بدگمان افتاد


خواستم سوي گوهر آرم دست / دستم از سنگ حادثات شکست


عمر ميخواستم ز آب حيات / تشنه مردم ز شوق در ظلمات


شاه شيرين زبان شکر لب / بار ديگر چو رفت از مکتب


خواند همزاد را بخدمت خويش / که: چه ميگفت با تو آن درويش؟


قصه را پيش شاه کرد بيان / بطريقي که حال گشت عيان


يافت شه از اداي آن تسکين / بست دل در وفاي آن مسکين


کو رسولي که از براي خدا / حال من هم کند بشاه ادا؟


تا دگر قصد اين گدا نکند / بند بندم ز هم جدا نکند

[م.محسن]

افشاي راز عشق و ملامت عوام


باز چون مهر از فلک سر زد / شاه از خواب ناز سر بر زد


دل پر از مهر و لب پر از خنده / از عتاب گذشته شرمنده


پيش درويش همچو گل بشکفت / رفت در خنده همچو غنچه و گفت:


پس ازين به که ما بهم باشيم / هر دو شاه و گدا بهم باشيم


زانکه شاه و گدا بهم گويند / بي گدا نام شاه کم گويند


نام شاه و گدا بهم گيرند / بي گدا نام شاه کم گيرند


عزت سروران ز درويشيست / فخر پيغمبران ز درويشيست


همه شاهان گداي درويشند / در پناه دعاي درويشند


شاه چون لطف کرد بيش از پيش / ميل درويش گشت بيش از بيش


چند روزي چو در ميان بگذشت / حال درويش زين و آن بگذشت

[م.محسن]

خبردار شدن مردم از حال درويش و پيدا شدن رقيب کافرکيش بدانديش

اهل مکتب شدند واقف حال / گفتگو شد ميانه اطفال


زين حکايت بهم خبر گفتند / اين سخن را بيک دگر گفتند


طفلکان جمله شوخ و حيله گرند / همچو طفلان اشک پرده درند


گر کسي پيش طفل گويد راز / راز او را بغير گويد باز


عاقبت تشت او ز بام افتاد / اين صدا در ميان عام افتاد


همه جا اين فسانه پيدا شد / عيب جو را بهانه پيدا شد


پند گويان ملامتش کردند / بملامت علامتش کردند


در ره عشق جز ملامت نيست / عاشقي کوچه سلامت نيست


دل گرفتار اين ملامت باد / وز غم عافيت سلامت باد

[م.محسن]

راندن کوتوال گدا را از مکتب برقابت خود

هيچ جا در جهان حبيبي نيست / که بدنبال او رقيبي نيست


مردمان تا حبيب مي گويند / در برابر رقيب مي گويند


تا کسي جان بآن جهان نبرد / از بلاي رقيب جان نبرد


شاه را سنگدل رقيبي بود / يک ز انصاف بي نصيبي بود


کار او زهر چشم بود از قهر / کاسه چشم او چو کاسه زهر


بغضب تيز کرده خويش را / خنده هرگز نديده رويش را


مهر آزار خلق در مشتش / شکل کژدم گرفته انگشتش


هر که سر پنجه اي چنين دارد / مشت کژدم در آستين دارد


با وجود چنين ستيزه و قهر / مير بازار بود و شحنه شهر


حکم بر خاص و عام بود او را / اختيار تمام بود او را


سفله را هرگز اعتبار مباد / مدعي صاحب اختيار مباد


حاصل قصه آن که: آن بد کيش / گشت واقف ز قصه درويش


همچو سگ تند شد بقصد گدا / تا ازان آستانش ساخت جدا


آن گدا را چو راند از در شاه / مدتي مي نشست بر سر راه


از سر راه نيز مانع شد / سعي درويش جمله ضايع شد


غير ازينش نماند هيچ رهي / که رود شب بکوي دوست گهي


کرد بيچاره اين چنين تدبير / که رود شب بکوي او شبگير


راز او چون بروي روز افتاد / شب تاريک دلفروز افتاد


پرده صد هزار عيب شبست / يکي از پرده هاي غيب شبست


شب که سر بر زند ز سر ظلمات / در سياهي نمايد آب حيات


نور معراج در دل شب تافت / مصطفي آنچه يافت در شب يافت

[م.محسن]

رفتن گدا بشب بر در شاهزاده

يک شب القصه رو بشاه آورد / رو بشاه جهان پناه آورد

با تن زار و سينه غمناک / دل مجروح و ديده نمناک

هر قدم رو بخاک مي ماليد / از دل دردناک مي ناليد

هر دم آهي کشيدي از دل تنگ / تا از آن آه سوختي دل سنگ

از غم دل بسينه سنگ زدي / با دل از کينه طبل جنگ زدي

رخ بر آن خاک آستان سودي / آستان را ز بوسه فرسودي

گفتي: اين آستانه محترمست / سگ اين کوي آهوي حرمست

هر که او ره بدين طرف دارد / پاي او بر سرم شرف دارد

بر در شاه ديد شير سگي / سگ نگويم، پلنگ تيز تگي

داغ مهر و وفا نشاني او / خواب مردم ز پاسباني او

گفتش: اي سرور وفاداران / در وفا بهتر از همه ياران

گفت: اي از مي وفا سرمست / روز و شب هيچ خورد و خوابت هست؟

رشته دوستيست هر رگ تو / تو سگ کوي يار و من سگ تو

پنجه و ناخنت بخون شکار / سرخ همچون گلست و تيز چو خار

دست تو در حناست گل دسته / گل سرخ آن کف حنا بسته

کف پاي تراست نقش نگين / در نگين تو جمله روي زمين

بارها صيد فربه آوردي / خود قناعت باستخوان کردي

هست شکل دم تو قلابي / که مرا مي کشد بهر بابي

شب رواني که قلب و حيله گرند / از تو شب تا بروز بر حذرند

گريه کرد و ز ديده آبش داد / وز دل خون چکان کبابش داد

[م.محسن]

ناليدن درويش در کوي شاه

آن شب آفاق همچو گلشن بود / شب نبود آن، که روز روشن بود

فلک از آفتاب و بدر منير / قدحي بود پر ز شکر و شير

ماه چون کاسه پنير شده / کوچها همچو جوي شير شده

سايه ظلمت فگنده بر سر نور / ريخته مشک ناب بر کافور

در چمن سايهاي برگ چنار / چون سيه کرده پنجهاي نگار

سايه برگ بيد گاه شمال / راست چون ماهيان در آب زلال

بود ماه فلک تمام آن شب / شاه را شد هواي بام آن شب

شب مهتاب طرف بام خوشست / جلوه هاي مه تمام خوشست

[م.محسن]

ديدار شاه از بام در شب ماه روشن

آمد و جا گرفت بر لب بام / روي بنمود همچو ماه تمام

آمد و بر کنار بام نشست / ديد درويش را که رفته ز دست

رخ بخوناب ديده مي شويد / با دل غم کشيده مي گويد:

کارم از دست شد، چه کارست اين؟ / الله! الله! چه کار و بارست اين؟

آه! ازين بخت و طالعي که مراست / واي؟ ازين عمر ضايعي که مراست

تا بکي سينه پاره پاره کنم؟ / واي من! واي من! چه چاره کنم؟

چاک چاکست دل بخنجر و تيغ / حيف! حيف از دلم! دريغ! دريغ!

آه! ازين بخت و طالعي که مراست / واي! ازين عمر ضايعي که مراست

من کيم؟ آنکه شمع بزم افروخت / شعله اي جست و خانمانم سوخت

من کيم؟ آنکه آب حيوان جست / بر لب چشمه دست از جان شست

من کيم؟ آنکه رنج هجران برد / سير ناديده روي جانان، مرد

نيست غير از وصال او هوسم / آه! گر من بوصل او نرسم

گر نميرم درين هوس فردا / کار من مشکلست پس فردا

شاه چون گوش کرد زاري او / بهر تسکين بي قراري او

گفت: برخيز و اضطراب مکن / غم فردا مخور، شتاب مکن

زانکه من بعد ازين چه صبح و چه شام / آيم و جا کنم بگوشه بام

بر لب بام قصر بنشينم / تا گروه کبوتران بينم

تو هم از دور سوي من مي بين / در و ديوار کوي من مي بين

اي خوش آندم که دوست دوست شود! / يار آنکس که يار اوست شود

روي خود آورد بجانب دوست / طالب او شود که طالب اوست

عشق با يار دلنواز خوشست / بلکه معشوق عشق باز خوشست

[م.محسن]

در صفت کبوتر بازي شاه و نظاره کردن درويش

صبح چون ريخت دانه انجم / آسمان گشت تير و مشعله دم

باز سبز آشيان زرين پر / کرد آهنگ چرخ بار دگر

سوي بام کبوتر آمد شاه / بر فراز فلک برآمد ماه

طرفه بامي، چنانکه بام فلک / خيل خيل کبوتران چو ملک

در پريدن بلند پايه او / چون هما ارجمند سايه او

قدح آب او ز چشمه مهر / ارزنش از ستاره هاي سپهر

تا مگر شه بدست گيرد ني / بسته از جان کمر بخدمت وي

شاه و بالاي سر کبوتر او / چون سليمان و مرغ بر سر او

هر زمان گشته بر سرش جمعي / همچو پروانه بر سر شمعي

پيکر هر يک از لطافت پر / نازنين لعبتي پري پيکر

هر نگارين او نگاري بود / هر سفيدش سمن عذاري بود

داغها مشک فام و عنبر بوي / چون سر نو عروس مشکين موي

چينيش بسکه نازنيني داشت / صورت لعبتان چيني داشت

بسکه بغداديش نکو افتاد / طرفه تر شد ز طرفه بغداد

سايه هاي کبوتران دورنگ / بر زمين نقش کرده شکل پلنگ

همه بر گرد شاه طوف کنان / همه در پيچ و تاب چرخ زنان

چون بدستور خود کبوتر باز / بدهان و بدست کرد آواز

سوي گردون بيک زمان رفتند / همچو پروين بآسمان رفتند

شاه برجست و ني گرفت بدست / نعره اي چند زد، بلند، نه پست

ادامه دارد

[م.محسن]

در صفت کبوتر بازي شاه و نظاره کردن درويش

شاه برجست و ني گرفت بدست / نعره اي چند زد، بلند، نه پست

غرض آن داشت شاه نيک انديش / که خبر دار گردد آن درويش

روي خود سوي قصر شاه کند / جانب ماه خود نگاه کند

چشم او خود بجانب شه بود / زان همه کار و بار آگه بود

از دل و جان دعاي شه مي گفت / گه نظر مي نمود و گه ميگفت:

اي دل من فتاده در دامت / مرغ جانم کبوتر بامت

کاش! من هم کبوتري بودم / صاحب بالي و پري بودم

تا بر آن گرد بام مي گشتم / بر سرت صبح و شام مي گشتم

تنم اينجا اسير قيد شده / دل بآن بام رفته، صيد شده

کوي تو همچو کعبه محترمست / مرغ بامت کبوتر حرمست

از دلم خاست دود و آتش آه / گشت خيل کبوتر تو سياه

بسکه از ديده ريخت اشک اميد / خيل ديگر ازو شدند سفيد

جگريهاي خود که مي نگري / همه از خون دل شده جگري

مست چون بلبلند و سرخ چو گل / گوييا هم گلند و هم بلبل

رنگ ايشان ز اشک آل منست / پر هر يک گواه حال منست

چيست چشم کبوترت پر خون؟ / از چه رو گشت پاي او گلگون؟

حال من ديد و ديده پر خون شد / پا بخوناب ديده گلگون شد

او درين حال و شاه بر لب بام / با رخ همچو ماه کرده قيام

تا چو از دور بيند آن مسکين / شود او را ز ديدنش تسکين

بود در عين عشق بازي خويش / واقف از عشق بازي درويش

شاه تا عشق بازيي نکند / با گدا دلنوازيي نکند

[م.محسن]

سر راه گرفتن رقيب درويش را

چند روزي که شاهزاده عصر / آمد و جا گرفت بر لب قصر


آن گدا رو بقصر شه مي کرد / بر در و بام او نگه مي کرد


بهواي شه و نظاره بام / ماند سر در هوا سحر تا شام


جز بسوي هوا نمي نگريست / هيچ بر پشت پا نمي نگريست


در هوا بسکه بود واله و مست / خلق گفتندش آفتاب پرست


تا بجايي رسيد گفت و شنفت / که رقيب آن شنيد و با وي گفت:


اين گدا از خداي نوميدست / قبله او جمال خورشيدست


کافرست و ز اهل ايمان نيست / کفر مي ورزد و مسلمان نيست


خورد درويش بي گنه سوگند / بخدايي که هست بي مانند


اوست خورشيد و عشق لايق اوست / همه ذرات کون عاشق اوست


پيش خورشيد او حجابي نيست / غير او هيچ آفتابي نيست


شد معين ميان دشمن و دوست / که بعالم خداپرست خود اوست


باز خود را بکوي شاه افگند / وز کف خصم در پناه افگند


ليک طفلان کوچه و بازار / باز جستندش از پي آزار


هر طرف ميشدند سنگ بدست / که: کجا رفت آفتاب پرست؟


هر که کردي بآن طرف آهنگ / تا زند بر گداي مسکين سنگ


سنگ ازان آستان شه کندي / بردي و خود بسويش افگندي


گفت: از سنگ بينم آزاري / سنگ آن آستان بود ياري


بسکه طفلان زدند سنگ برو / عرصه شهر گشت تنگ برو


بضرورت ز شهر بيرون جست / کنج ويرانه اي گرفت و نشست


چون بويرانه ساخت مسکن خويش / پيرهن چاک کرد بر تن خويش


که: من مرده پيرهن چه کنم؟ / مرده گر نيستم، کفن چه کنم؟


هر زمان خاک ريخت بر سر و تن / کين چه عمرست؟ خاک بر سر من


يکسر مو نکاست ناخن خويش / خواست ناخن زند بسينه ريش


موي ژوليده را گذاشت بسر / بلکه مويي ز سر نداشت خبر


با خود از بيخودي سخن ميکرد / گله از بخت خويشتن ميکرد


که: رساندي سرم بچرخ برين / بازم از آسمان زدي بزمين


گر بمن لحظه اي وفا کردي / هم در آن لحظه صد جفا کردي


حد جور و جفا همين باشد / بارک الله! وفا همين باشد