تعامل معماری و شعر فارسی در بناهای عصر تیموری و صفوی

[م.محسن]

مسجد جامع اصفهان در هر دوره تاریخی، دچار تغییرات و تحولاتی شده است. در این مسجد، کتیبه های بسیاری از دوره های تاریخی مختلف برجای مانده است، از جمله در ایوان غربی، «صفه استاد »، کتیبه ای به خط بنایی به امضاء محمدامین اصفهانی و تاریخ 1700 / 1112 ، مربوط به دوره سلطنت شاه سلطان حسین آمده است که در آن دو بیت شعر به خط بنایی و به زیبایی نگاشته شده است

چون نامه جرم ما به هم پیچیدند / بردند و به میدان عمل سنجیدند
بیش از همه کس گناه ما بود ولی / ما را به محبت علی بخشیدند

این دو بیت به دو نکته مهم اشاره دارد، یکی توجه به روز قیامت و نامه اعمال انسان ها و دوم اهمیت علاقمندی و ارادت به اهل بیت (ع) به ویژه محبان حضرت علی (ع) و پاداش معنوی که در این زمینه نصیب انسان می شود.
نمونه مشابه این کتیبه را می توان بر روی سنگ قبر بقعه بابا قاسم اصفهانی مشاهده کرد که به خط نستعلیق نگارش یافته است. نمونه ارزنده دیگر اشعاری است که بر روی سنگ قبری از دوره صفویه نوشته شده و اینک در میدان وقت ساعت یزد قرار دارد.
این سنگ قبر از نوع صندوقی است که تزیینات شاخص دوره صفویه را در بردارد. در پیرامون لب ههای سنگ، سرستون هایی به صورت مقرنس کاری دیده می شود. متن کتیبه در سطح حاشیه با قاب های تزیینی، مزین به گل چند پَر و گل و بوته، از همدیگر مجزا شده اند. این سنگ قبر متعلق به شخصیت بزرگی در یزد بوده و با توجه به متون تاریخی، این منطقه، قسمتی از مزار رکینه بوده است که در سده چهاردهم/هشتم از آن یاد نموده اند. و با توجه به این که سنگ قبر موجود، نمونه ای از سنگ قبرهای دوره صفویه می باشد و منابع تاریخی تنها از رفق الله قلی بیک (حاکم یزد در دوره شاه سلیمان صفوی، متوفی 1667 / 1078) در مزار رکینه نام برده اند می توان احتمال داد، به این سنگ قبر متعلق به «الله قلی بیک » باشد.

ایوان غربی مسجد جامع اصفهان.



کتیبه های داخلی دو طرف ایوان

مطالب بر گرفته از مقاله "تعامل معماری و شعر فارسی در بناهای عصر تیموری و صفوی"

ادامه دارد

[م.محسن]

در سطح پنجم و ششم این سنگ قبر ابیاتی از غزلیات حافظ به خط نستعلیق نقر شده است.
مضمون ابیات نوشته شده بر کتیبه ها به خوبی با مکان مورد استفاده هماهنگی ایجاد کرده و انسان را متوجه عاقبت و سرنوشت اعمال خویش نموده و به زیارت اهل طریقت سفارش می نماید. از دوره صفویه کتیبه با مضامین عرفانی- اخلاقی، نسبت به دوره تیموری، کمتر به دست آمده است. یکی دیگر از این نوع کتیبه ها، بر سنگ مزار صائب تبریزی در اصفهان نقر شده است که غزلی از خود صائب به خط محمدصالح، خوشنویس دوره صفوی، بر آن نوشته شده است.

گروه دوم: کتیبه ها یی با مضامین مدح و ثناء
اشعاری با مضمون مدح و ثنا در تزیینات کتیبه های بناهای اسلامی دوران تیموری و صفوی کاربرد داشته است. گروهی از این اشعار باتوجه به علاقه و ارادت ایرانیان به ویژه شیعیان نسبت به ائمه، به وصف و ثنای امامان (ع) به ویژه امام رضا (ع) در بناهای مذهبی تعلق دارد. اما گروهی دیگر نیز باتوجه به شرایط سیاسی، اجتماعی و فرهنگی روز به مدح و ستایش بزرگان و حاکمان عصر و در بناهایی چون آرامگاه ها، کاخ ها، ارگ و مراکز حکومتی کاربرد داشته اند.
از جمله بناها با کتیبه های مدح و ثناء، می توان به ارگ تاریخی هرات (درمدح و ستایش شخصیت های مهم سیاسی و فرهنگی)، مسجد گوهرشاد مشهد (درمدح امام رضا (ع))، مقبره محمدابوالولیدهرات (درمدح و ستایش پیامبر(ص))، بقعه امامزاده سلطان میراحمد کاشان (سده شانزدهم- هجدهم/دهم- دوازدهم) (درمدح وستایش امام زاده میراحمد) و مسجد حکیم اصفهان (درمدح چهارده معصوم (ع)) اشاره کرد.
نخستين و بزرگترين بناي تاريخي ايران که از سده پانزدهم/نهم باقي مانده، مسجد زيباي گوهرشاد است که در مجاورت مرقد امام رضا (ع)، هشتمین اختر تابناک آسمان امامت، در مشهد بنا شده و کتیبه هاي ارزشمندی، با مضامین مختلف مذهبی و ادبی (مدح و ثنا) در آن به یادگار مانده است.

ایوان جنوبی مسجد گوهرشاد مشهد.

مطالب بر گرفته از مقاله "تعامل معماری و شعر فارسی در بناهای عصر تیموری و صفوی"

ادامه دارد

[م.محسن]

در پایین گلدسته های ایوان جنوبی مسجد، قصیده ای 18 بیتی به خط نستعلیق در مدح امام رضا (ع) وجود دارد که به علت همجواری مسجد گوهرشاد با حرم مطهر امام رضا (ع)، شاعر به مدح و ستایش این حضرت پرداخته:

در آستان ملک پاسبان خسرو طوس / رضا ولی خدا شاه آسمان خرگاه

و در مناره سمت چپ دنباله آن آمده است:

بزرگ چاکر شاه جهان شهاب الملک / که رحیم دیو کند زآسمان شوکت شاه

در ادامه اشعار این کتیبه، اشار های نیز به سال ساخت بنا شده که در بخش بعدی بررسی می شود.
در آرامگاه محمد ابوالوليد که در هرات واقع شده، كتيبه فارسي به خط نستعليق به چشم می خورد.

السلام اي قاب قوسين مقام / السلام اي انبيا كرده مقام
السلام اي درگهت دارالامان / السلام اي خاتم پيغمبران
السلام اي آب چشمه حيات / السلام اي نور سرنوشتش جهان
السلام اي كور چشماني دليل / السلام اي صاحب خلق جميل
السلام اي بي كسان را دستگیر / السلام اي رازداران روشن ضمير
السلام اي سرور مرد و جان / السلام اي رهنماي گمرهان

این کتیبه حاوی عباراتی است که بر پیامبر اکرم(ص)، آخرین برگزیده پروردگار عالمیان درود و تحیت می فرستد و او را با جملاتی زیبا مورد مدح و ستایش قرار می دهد.
از دیگر بناهای شهر هرات که در آن کتیبه هایی با مضمون مدح و ستایش افراد قابل دست یابی است، ارگ تاریخی هرات در شمال شهر قدیمی هرات واقع شده است. در کتیبه تاریخی این بنا که با کاشی معرق اجرا شده، اشعاری در ستایش و مدح پسران تیمور آمده است که متناسب با قدرت سیاسی که در آن زمان کسب کرد هاند، به آنان بزرگی می بخشد که در جهان آن روز، بازتابی عظیم داشته است.
همچنان که پیش تر اشاره شد، علاوه بر بناهای مراکز حکومتی دوره تیموری، در شهرهای دیگر ایران نیز بناهایی ساخته شده که یکی از این نمونه ها مقبره شاه نعمت اله ولی (از صوفیان سلسله نعمت اللهی) در شهر ماهان از توابع کرمان است.

کتیبه مقبره محمدابوالولید، هرات




کتیبه های گلدسته های ایوان جنوبی مسجد گوهرشاد مشهد

مطالب بر گرفته از مقاله "تعامل معماری و شعر فارسی در بناهای عصر تیموری و صفوی"

ادامه دارد

[م.محسن]

در کنار در ورودی حرم، در سر دَر وکیل الملکی ، کشکولی بزرگ، نمادی از خوی و عملکرد درویشان، قرار دارد. جنس این کشکول ترکیبی از فلزات مختلفی چون مس و برنج است و بر روی آن اشعاری از شاه نعمت الله در مدح و ثنای حضرت علی (ع) نوشته شده است.
کشکول خود، نمادی از ارادت و علاقمندی درویشان به مولا حضرت علی (ع) و اهل بیت است. نقش بستن این ابیات بر روی آن بی شک تأکیدی بر منش و اندیشه عارف و صوفی بزرگ، شاه نعمت اله در حمایت شیعیان و خاندان حضرت علی (ع) است.
برکتیبه چهار طرف و لنگه در کوچک ضریح بقعه امام زاده سلطان میراحمد کاشان نیز، قصیده ای به تاریخ 1733 / 1146 کنده کاری شده است. این قصیده به خط نستعلیق زیبا حک شده که به مدح و ستایش امام زاده سلطان میراحمد پرداخته و اشاره نموده که با توسل به وی، حاجت ها روا می گردد و از لحاظ هنری بسیار ممتاز است.
در ضلع شمالی ایوان غربی مسجد حکیم، در دل آجرکاری، یک طاق نما تعبیه شده که دور تا دور آن را حمیلی فیروز های، سیاه و سپس زرد محاط می کند. در حاشیه ای با نقوش گل و بوته با خطوط زرد، با فاصله هایی معین اشعاری با این مضمون آمده است:

از خلقت ما خلق که امر از کیست / مقصود خدا چهارده نور جلیست
و آن چار محمد و حسن یک موسی / زهرا و حسین و جعفر و چار علیست

این اشعار با بزرگ شمردن چهارده معصوم، هدف از آفرینش را وجود مبارک آنان مي شمارد. این اشعار عیناً در کتیبه ای به همین شکل در ضلع جنوبی، مقابل طاق نمای شمالی ایوان قرینه سازی شده اند.

کتیبه های ایوان غربی مسجد جامع حکیم.




کتیبه های کشکول دَر ورودی آرامگاه شاه نعمت اله ولی ماهان

مطالب بر گرفته از مقاله "تعامل معماری و شعر فارسی در بناهای عصر تیموری و صفوی"

ادامه دارد

[م.محسن]

گروه سوم: کتیبه هایی با مضامین و اطلاعات تاریخی
در این گروه، کتیبه ها دارای مضامینی تاریخی مربوط به سال ساخت یا تعمیر و نام بانی بنا است. کتیبه های تاریخی در بردارنده اطلاعات گوناگونی هستند، شرح ساخت قسمت های مختلف بنا، که از مفیدترین منابع نوشتاری و تاریخی به شمار می رود و بیان سال ساخت آن که اصولاً در انتهای کتیبه با حروف ابجد عنوان می گردد، در شناخت تاریخ آن بنا دارای ارزش بسیاری است.
از مضامینی که در کتیبه ها، کاربرد دارد، نام سازنده، حامی و یا بانی ساخت بنا است. البته این نوع کتیبه ها، به ندرت اطلاعات تکمیلی را در اختیار خواننده قرار می دهند، چرا که مقررات کتیبه نگاری، اجازه ثبت اطلاعات شخصی را به معمار نمی دهد. این قسم کتیبه ها بیشتر در ورودی بنا نصب می گردد. در این کتیبه ها معمولاً نام شاه و یا بانی ساخت، نام کاتب و یا استاد کاشی تراش نیز ذکر می گردد.
کتیبه ها با مضامینی سیاسی نیز نقش قابل ملاحظه ای را ایفا می کنند و در شمار کتیبه های تاریخی قرار می گیرند. ابلاغ دستورها در بناهای اسلامی، باعث می شد که این متون به اطلاع اکثر مردم شهر برسد. در ضمن نقر نام امرا و حکام، به عنوان بانی و مرمت کننده ی بنا، در این کتیبه ها، نشان دهنده ی قدرت و اقتدار حاکمان است.
از جمله بناهایی با مضامین تاریخی می توان به مسجد گوهرشاد، خانقاه و آرامگاه شاه خلیل الله تفت (سده پانزدهم- شانزدهم/نهم- دهم)، مسجد جامع نیشابور (سده پانزدهم/هجدهم- نهم/دوازدهم)، آرامگاه عطار نیشابوری (سده پانزدهم-بیستم/نهم- چهاردهم)، غار درویشان هرات ، آرامگاه سیدعلاءالدین شیراز ، آرامگاه ملاحسن کاشی در سلطانیه، مسجد گنجعلی خان کرمان ، بقعه شاهزاده اسماعیل، مقبره شیخ صف یالدین اردبیلی (سده چهاردهم- بیستم/هشتم-چهاردهم)، امامزاده شاه میرعلی حسین بهبهان ، مسجد حکیم اصفهان، مسجد جامع اردستان، مسجد جامع قزوین، مسجد جامع لاهیجان و مسجد سرو شفادران اصفهان اشاره کرد.
اولین نمونه از این گروه کتیبه ها متعلق به گلدسته ایوان جنوبی مسجد جامع گوهرشاد است. پیشتر در گروه اول، به کتیبه های این گلدسته اشاره شد، در آخرین بیت آن در گلدسته سمت چپ ایوان جنوبی مسجد جامع گوهرشاد ، ماده تاریخ ساخت گلدسته ( 1418 / 824 )، به صورتی بسیار شگف تانگیز سروده شده است.
در کتیبه مذکور، انتها سال ساخت بنا با استفاده از حروف ابجد در مصرعی آورده شده که این مسأله می تواند در شناخت تاریخ بنا بسیار مفید باشد.

کتیبه های ایوان غربی مسجد جامع حکیم

مطالب بر گرفته از مقاله "تعامل معماری و شعر فارسی در بناهای عصر تیموری و صفوی"

ادامه دارد

[م.محسن]

نمونه دیگر در داخل هشتی زیارتگاه درب امام اصفهان، متعلق به دوره تیموری، در زیر گنبد، شعری به زبان فارسی بدین مضمون آمده است.

نظام یافت بنام خدای عالمیان / عمارتی که بود رشک روضه رضوان
بنزد طاووس زر داند و دو چتر این گنبد / مرقعیست کبود این رفیع شادروان
زرشک شمسه این هشت طاق و نه منظر / چو ذره شمسه خورشید گشته سرگردان
نهاده صبح بدین سبزه سپهر / زمهر برای زینت این بقعه جام جاویدان

این کتیبه بسیاری از تعابیر عرفانی را در بر دارد، مانند کلمه جام با تعبیری از خلوص روح و یا آیینه، که جلوه گاه نمود خداوند است. اشاره به شمسه، کنایه ای است به شکل واقعی تزیین نقاشی شده در داخل طاق ها، از آن جایی که کاربرد شمسه، در درون گنبدهای تیموری، نقشی متداول بود.
در مسجد جامع نیشابور، ;كتيبه ای به خط ثلث وجود دارد که متن آن حاوی اشعار زیر است:

از پهلوان علي ولد خاص بايزيد / ماند بنا بشهر نيشابور يادگار
يك مسجدي كه كعبه اهل يقين بود / كرد تمام از كرم و فضل كردگار
اندر زمان خسرو غازي ولي عهد / سلطان حسين حامي دين شاه كامكار
در سال هشتصد و نود و نه بنا شد / جائي كه هست سجده گه خلق پروردگار
تاريخ را بخوان و دعائي ز روي صدق / بر خوان بحق ساعي خيرات بي شمار

چون در كتب تاريخي یادی از نام و نشان اين مسجد نشده است؛ اين سنگ نوشته اهميت مضاعفی می یابد. کرخ يا کروخ از روستاهاي اطراف هرات است که پهلوان علي کرخي بانی مسجد از آن منطقه است. در مواردی این كتيبه ها اشاره به سال مرگ شخص یا افرادی دارند که در آن مکان دفن و یا آن محل متعلق به آن ها بوده است. یکی از این نمونه ها، كتيبه ای است که بر روی سنگ قبر شاه خلیل الله، نبیره شاه نعمت الله ولی، با خطوط نسخ و ثلث نوشته شده و در آن سه بیت ماده تاریخ، کشته شدن شاه خلیل الله ثانی را نشان می دهد.
نمونه دیگر این كتيبه ها، بر سنگ قبر فریدالدین عطار نیشابوری نوشته شده و بیانگر چگونگی نصب و تاریخ آن و روایت به شهادت رسیدن عطار به دست مغولان را در بردارد. از دیگر نمونه های متعلق به دوره تیموری کتیبه ی موجود در غار درویشان هرات است که حاوی اشعاری از دوبیتی جامی است.
اين كتيبه تنها سند معتبر تعيين تاريخ بنا، محسوب مي شود، چرا که بنابر نوع خط آن، نستعليق، اواخر سده پانزدهم/نهم را یاد آور می شود. حروف اين كتيبه، به رنگ طلايي وكهربايي سير است که رنگ شاخص اواخر دوره تیموری و اوایل دوره صفوي است. روي هم رفته، اين عوامل نمايانگر تاريخی حدود 1500 / 906 است. مطابق اين كتيبه، اين بنا پناهگاه كسي است كه دنيا را ترك كرده است.



مطالب بر گرفته از مقاله "تعامل معماری و شعر فارسی در بناهای عصر تیموری و صفوی"

ادامه دارد

[م.محسن]

بنای دیگر، امام زاده سیدعلاءالدین برادر امام رضا (ع) در شیراز است که در بخش بالایی در اصلی حرم، شعری با ماده تاریخی نوشته شده که به حساب ابجد سال 1517 / 923 به دست می آید. از كتيبه هایی که اشاره به ساخت بنا دارند، دو بیت شعر متعلق به آرامگاه ملاحسن کاشی است که تاریخ اتمام بنا در آن نوشته شده است و عبارت «رشگ جنت » در اشعار، به حساب ابجد، سال 973/1565 یعنی اواخر سلطنت شاه طهماسب محاسبه می شود.
بنای دیگر مسجد گنجعلی خان کرمان است که در بالای دَر چوبی ایوان آن، كتيبه ای سنگی نصب شده که اشاره به حاکم وقت و بانی مسجد دارد.
از دیگر بناهایی که دارای کتیبه با ماده ساخت بنا هستند، امامزاده شاهزاده اسماعیل ابیانه است که بر روی یکی از ستو نهای آن به خط نستعلیق اشعاری کنده کاری شده که به حساب ابجد سال 1023/1624 محاسبه می شود.
بين مقبره شيخ صفي و مقبره شاه اسماعيل، دري قرار گرفته كه داراي روكش نقره اي است و بر روي آن اشعاري با خط زيباي نستعليق نوشته شده است كه هم اكنون مصراع اول از ابيات اول و دوم موجود نیست.
این شعر در ابتدا، اشاراتی به سلطنت شاه عباس صفوی و ستایش از وی دارد و پس از آن به معرفی بانی این دَر می پردازد.
همچنین در بقعه شيخ صفي دو لنگه در چوبي بسيار نفيس نگه داري مي شود كه از آثار بسيار ارزنده و جالب هنري است و متعلق به بقعه شيخ كلخوران، مي باشد.
اين دَر از چوب بسيار محكم جنگلي ساخته شده و بر روي آن اشكال مختلف هندسي منبت كاري شده است و در حاشيه آن، اشعاري برجسته كاري شده كه نشان دهنده مقام و منزلت شيخ امين الدين جبرائيل و تاريخ ساخت دَر مي باشد که متأسفانه در نقوش و خطوط آن خرابي های بسياری ديده می شود. متن لنگة چپ از گوشه (جنوب شرقي) آن شروع مي شود و شايد مطلع شعر چنین باشد:

اين باب روضه شه دين قطب اولياست / مفتاح استجابت صد گونه مدعاست
تصوير شكل هاش ز تحرير مانويست / ترتيب قطع هاعمل نوح اصفياست

و بر لنگه راست در آمده است:

گویا «بهشت روی زمین » است این مقام تاریخ سال ساختش چون خرد بخواست

جمله بهشت روي زمين بر اساس حروف ابجد سال 1620 / 1030 را نشان مي دهد.
سَردَر شرقی مسجد حکیم اصفهان، مزّین به قطاربندی آجر و حاشیه هایی با اشعار فارسی به خط نستعلیق سفید بر زمینه آبی لاجوردی است.
این کتیبه، از پادشاه معاصر آن عصر، یعنی شاه عباس دوم، زمان ساخت و بانی ساختمان مسجد یعنی حکیم داوود ملقب به تقرب خانو سال شروع ساخت آن 1656 / 1067سخن گفته است.
این سردر به صورت هشت ضلعی است که راهرو وسط یک ضلع از هشت ضلعی را در بر می گیرد.در انتهای راهرو، که مدخل ورودی مسجد است، یک در چوبی وجود دارد. بالای در از قوسی با آجر و بندکشی و دو پشت بغل قوس از کاشی کاری معقلی (شمسه و سِلی) به شکل بسیار زیبایی با رنگهای متنوع ساخته شده، نوشته كتيبه ای که به خط نستعلیق روی کاشی آبی لاجوردی با تزیینات گل و بوته های رنگی وجود دارد، به شرح زیر می باشد:

در ایام سریر آرایی خاقان گردون تخت / سلیمان زمان عباس ثانی سایه یزدان
چنین از عیب ملهم شد حکیم کاروان دارد / به پای تخت حمد آمد خطاب او تقرب خان
که بی تأخیر می باید روان شد سوی اصفهان / یکی مسجد نو چون گلزار داودی
نهی بنیان به سعی / کارفرمایی نباشد اندرین دوران
خجسته معبدی چون عالم تجرید روحانی / مصّفا معبدی خاطرگشای چون شیوه احسان
به تاریخ بنا واضح است این تازه مصرع را / مقام کعبه دیگر شد از داود اصفاهان

مطالب بر گرفته از مقاله "تعامل معماری و شعر فارسی در بناهای عصر تیموری و صفوی"

ادامه دارد

[م.محسن]

مسجد جامع اردستان تقريباً به سبك معماري مسجد جامع اصفهان است كه آغاز بناي آن در سده هاي اوليه ي اسلام و توسعه و كمال آن در عهد سلجوقي مي باشد و در دوره های مختلف نیز الحاقاتی بدان افزوده شده است.

ايوان شرقي، معروف به صفه اميرجمله، از ساخته هاي دوره صفوي است. در سال 1896 -1897 / 1314-1315 در اين ايوان، دري چوبي وجود داشته كه بر آن نام بانی بنا نوشته شده است.
در بنای مسجد جامع قزوین کتیبه ایست که در آن نام کاشی کار نیز نقش بسته است. ایوان غربی این مسجد که از آثار دوره صفویه باقی مانده، در سال 1670 / 1081 توسط شاه سلیمان صفوی ساخته شده است. در طرفین این ایوان، دو راهروی شمالی و جنوبی قرار دارد که به هشتی ایوان می رفته است.
کاشی های زیبای این بخش از مسجد فرو ریخته و تنها دو بیت شعر به خط نستعلیق در کاشی لاجوردی حاوی تاریخ 1670 / 1081 و نام کاشی کار کتیبه مذکور برجای مانده است. کتیبه ای سنگي بر ديوار ايوان مسجد جامع لاهیجان وجود دارد که متن آن به شرح ذيل است:

هوالعلي
در زمان فخر شاهان جهان سلطان حسين / وارث ملك سليمان خسرو مالك رقاب
روي همت از رسوم كاراديها چو تافت / عدل جو دستور صاحب رأي طاهر انتساب
با دل شاد از خرد تاريخ او كردم طلب گفت دارد دادگر عار از رسوم بي حساب

این کتیبه به مدح و ثنای حاکم وقت، یعنی سلطان حسین صفوی پرداخته و در انتها تاریخ بنا را نیز به حروف ابجد سال 1695 / 1107 نگاشته است.
از دیگر بناها با کتیبه های ماده تاریخی در اصفهان، کتیبه های سَردَر مسجد سرو شفادران اصفهان است. در شهرهای دیگر نیز بناهایی با کتیبه های تاریخ ساخت یا تجدید بنا از دوره صفویه وجود دارد که از جمله آن کتیبه های ماده تاریخی مسجد جامع جویمند در شهرستان گناباد و امامزاده شامیرعلی حسین بهبهان است که کتیبه آن گواهی بر بازسازی بقعه در آغاز سلطنت شاه عباس دوم و معرف سازنده آن «محمود زین العابدین خزری » است




مطالب بر گرفته از مقاله "تعامل معماری و شعر فارسی در بناهای عصر تیموری و صفوی"

[م.محسن]

کتیبه ای سنگی بر دیوار ایوان مسجد جامع لاهیجان