تعامل معماری و شعر فارسی در بناهای عصر تیموری و صفوی

[م.محسن]

ادبیات ایران به ویژه شعر فارسی، علاوه بر ویژگی روایی بودنش، همواره وسیله ای برای ابراز مفاهیم و مضامین مختلف از جمله مفاهیم حکمی، عرفانی، مدحی، ستایش و توصیف بوده است. در عین حال در معماری بناهای ایرانی، کوچکترین اجزاء تشکیل دهنده، دارای مفاهیم و معانی خاصی است که ارتباط آن را با جامعه روزگار خود پیوند مي دهد. قرارگیری اشعار به عنوان کتیبه، متناسب با فضا و مکان خاص، به خوبی و با زبانی روان و سلیس، مفاهیم و اندیشه های هنرمند و معمار را به بیننده منتقل می نماید. این ویژگی بارز را می توان به وضوح در کتیبه های به کار رفته در معماری دوران تیموری و صفوی، سد ه های پانزدهم- هفدهم/نهم- یازدهم مشاهده نمود. با دقت در مضامین این کتیبه ها به خوبی در می یابیم که نوع به کارگیری مضامین مختلف از جمله حکمت و عرفان، مدح و ثنا و توصیف بنا از جهت نام بانی، معمار و تاریخ ساخت؛ هم راستا با نوع نگرش اندیشه ها و باورها در جامعه همان روز بوده است.
معماري اسلامي ايران به رابطه تزيينات با بنا ارج مي نهد، اين نقوش حاوی مضامین مذهبی، عرفانی و استعارات و پيام هايي هستند که کشف رموز آن ها انسان را به دنياي جديدي از مفاهیم و معنویات رهنمون می سازد. به خصوص کتیبه های زیبایی که با دربرداشتن مطالبی نغز و پرمعنی، هر فرد مومنی را به تفکر وا می دارد. از آنجایی که ادبیات در شکل گیری هنر اسلامی ایران نقش اصلی و عمده ای داشته است، با نگاهی بر جایگاه ادبیات به خصوص اشعار زیبای فارسی، در تزیینات کتیبه ای معماری اسلامی می توان به ویژگی های فرهنگی دوران تاریخی پی برد. كاربرد شعر به عنوان كتيبه در معماری ايران اسلامي، از دوره ي تيموري به بعد رايج شد و در دوره ي صفوي نمونه هاي شاخصی از کاربرد آن را مي توان مشاهده نمود.
در معماری اسلامی، جايگاه مشخصي به عنوان مکان مناسب استقرار کتيبه ها، در نظر گرفته مي شود. با اين حال ممکن است که کل فضا با کلمات تز يين گردد. استفاده از عنصر تز ييني كتيبهبا مضامين مختلف و انتخاب عباراتي كه ذهن انسان را به تقوا، ايمان و پرهيزگاري سوق مي دهد،همواره رايج بوده است.
درتزیین معماری اسلامی، پس از نگاهی گذرا بر شاخصه های معماری و تزیینی دوران تیموری و صفوی و آشنایی با شعر و ادبیات این دوران و تأثیرات آن بر جامعه آن روزگار، مقاله به معرفی برخی از بناهای دوران مذکور که دارای کتیبه های شعر فارسی هستند می پردازد. با بررسي کتیبه های حاوی اشعار زیبای فارسی، شاهد يك حركت فرهنگي، هنري و هويت ايراني اسلامي هستیم كه با تمام بي آلايشي ها و صداقت هاي بنيادين، از پس پرده سده ها نمودار شده و در وراي این تز يينات، معناي عشق به زيبايي هويداست. طرحهاي تزييني و مضامین عرفانی ای که چيزي فراتر از زيبايي سازي، ولي در عين حال نمايشي دارند، از طريق مضامین و نمادهاي سنتي و تصويري در آثارهنرمند ايراني بر جای مانده است.




مطالب بر گرفته از مقاله "تعامل معماری و شعر فارسی در بناهای عصر تیموری و صفوی"

ادامه دارد

[م.محسن]

شاخصه های معماری دوران تیموری و صفوی
معماری ایران در سده چهاردهم/هشتم برپایه فرم و ساختار معماری سلجوقی شکل گرفت، اما در سایه تسلط مغولان، مقیاس و عظمت تازه ای یافت. به همین ترتیب، معماری ایران در سده پانزدهم/نهم با پالودگی و مهارت بیشتر به تکامل و توانمندی رسید. با حکومت تیمور و جانشینانش، شاهرخ،الغ بیگ، بایسنقر، ابوسعید و سلطان حسین بایقرا، معماری اسلامی به اوج تازه ای از کمال دست یافت.
در ابتدا آهنگ فعالیت ساخت و ساز ابنیه براثر تاخت و تازهای تیمور، تاحدودی رکود یافت. دو پایتخت امپراطوری تیموری، سمرقند و هرات، بیش از نواحی دیگر ایران، دارای معماری تیموری طراز اول هستند.
در اوایل دوره تیموری، بناهای بسیاری در سمرقند برپا شد. تیمور، ابنیه و مساجدی در پایتختش بنا کرد که هم اکنون آثاری از آن ها باقی مانده است. حاکمان تیموری به ساختن آرامگاه و مدرسه اهمیت می دادند که نتیجه آن ساخت مجموعه های آرامگاهی از جمله «شاه زنده » در سمرقند است.
البته در این دو راه نقشه و ساختار مدرسه تغییر زیادی نیافت.ثروت، مکنت و حمایت هنری تیموریان به مرکز ایران هم راه یافت و آثار برخی از شهرهای مرکزی ایران همانند یزد و اصفهان مرمت گردید یا ابنیه جدیدی در آ نجا ساخته شد. درمناطق مرکزی ایران نوع خاصی از معماری ایالتی پدید آمد که به سبک مرسوم در معماری ابر شهرهای شمال شرقی ایران، مربوط، ولی کاملاً مجزا و مستقل از آن بود.
نوع و سبک معماری تیموری بیش از همه، مرهون نوآوری های معمارانی بود که تیمور آن ها را از ایران (مرکز ایران) به پایتخت خود برده بود. این گروه در شکل دادن قانون و سبک معماری امپراطور تیموری نقش مهمی ایفا کردند. یکی از برجسته ترین معماران این عصر و تنها سازنده فعال دوره تیموری که از پس پرده ابهام تاریخ به صورت فردی که بناهای بجای مانده او سبک معماری شاخصی را جلوه گر می سازد؛ قوام الدین زین الدین شیرازی است.
یکی از موازین معیاربندی پیشرفته و دانش حرف های در دوران تیموری، بهره گیری از مقیاس واحدها برای تکثیر نقشه ها بود. از قرار معلوم معیاربندی اندازه ها با تحول نظام علایم معماری منطبق و بهره گیری از نقشه ها را آسان کرده بود. همچنین بهره گیری از مقرنس ها در معماری متقدم تیموری نشان دهنده سنت بهره جویی ایرانیان از مقرنس برای ایجاد یک طاق قوسی بود. بعدها از مقرنس به عنوان عناصر فرعی در شبکه طاقهای سکنج استفاده شد. نظام طاقبندی سکنج از مهمترین نوآوری های معماری تیموری است و به نظر می رسد که از تجارب پیشین نظام طاقبندی متقاطع بر فضاهای مستطیلی بهره گرفته باشد.
چند عمارت محدود ترکمنی از دوره حکومت ترکمانان به جامانده که در محدوده اصفهان، تبریز تا ترکیه واقع شده اند که این آثار نمایانگر نوآوری های معماری سبک تیموریان و شاهدی بر توسعه این شیوه معماری توسط ترکمانان در مناطق غربی هستند.
بناهایی که در طی سده چهاردهم- پانزدهم/هشتم- نهم احداث شده اند، عمدتاً با کاشی کاری الوان تزیین یافته و نماهایشان با آجرهای لعابدار، سفالینه های کنده کاری شده، کاشیهای صورتی رنگ و موزاییک آراسته اند. این مصالح همچنین در تزیینات داخلی نیز به کار رفته اند. همچنین با نفوذ اسلام به آسیای مرکزی، کتیبه نگاری تزیینی رفته رفته نقشی غالب یافت و کتیبه ها به خط عربی با محتوای مذهبی، اخلاقی و یا آموزشی با هدفی معین برای ترویج اصول اسلامی به کار گرفته شد. در سده های بعدی نیز این تزیینات با سبکی تازه تر مورد استفاده قرار می گرفت.پس از تیموریان، پیدایش سلسله صفوی دستاوردهای قابل توجهی معماری ایرانی را به ارمغان آورد. باظهور شاه عباس اول ( 1627 - 1589 / 1037 - 999 ) عصر زرین معمار صفوی آغاز شد. او به خاطر استعداد چشمگیر و ذوق هنری اش و با کمک ثروتی که حکومت شایسته اش پدید آورده بود، دوران تازه ای را در معماری ایران آغاز کرد.
عماراتی که در زمان سلطنت صفوی در ایران برپا شد از جذابترین و زیباترین بناهای کل معماری ایران است. بسیاری از ویژگیها و خصوصیات ذاتی معماری ایران در شبکه ای از کاشی های لعابدار، سَردرهای برافراشته، گنبدهای پیازی شکل و مناره های قلمی آن گرد آمد.دستاوردهای معماری صفوی به لحاظ عظمت و نفاست از شکوه خاصی برخوردار است.





مطالب بر گرفته از مقاله "تعامل معماری و شعر فارسی در بناهای عصر تیموری و صفوی"

ادامه دارد

[م.محسن]

شهرهای تبریز، قزوین و اصفهان به ترتیب در زمان های شاه اسماعیل ( 1501 / 907 )، شاه طهماسب) 940/1523 ( و شاه عباس صفوی ) 1587 / 996 ( به عنوان پایتخت های ایران انتخاب و هر کدام شاهد ساخت بناهایی از جمله مسجد، کاخ و کاروانسرا و پل بودند. با این وجود در زمان شاه عباس اول نه تنها در اصفهان، بلکه در شیراز، اردبیل، مشهد، تبریز و دیگر شهرهای ایران بناهای ارزشمندی احداث شد.
نقشه های مساجد صفوی از روی نمونه های پیشین ایرانی پیروی شده که از آن جمله مسجد شاه اصفهان از بزرگترین مساجد صفویه است. به علاوه فرمانروایان صفوی در ایران مقبره هایی با برخی تغییرات ساخته اند، در حالی که در شرق ایران مقبره های هشت ضلعی ساخته می شد، در غرب ایران مقبره ها را با سالنی گنبد دار و افزایش فضاهایی بر آن می ساختند. از جمله قدیمی ترین بناهای صفوی، آرامگاه و مسجد شیخ صفی الدین اردبیلی است که در سده شانزدهم/دهم ساخته شده است.
در این دوران استفاده از کاشی معرق و هفت رنگ برای تزیینات، رونق فراوان یافت، به طوری که ساختمان های مذهبی این دوره از گنبد، ایوان، طاق نما، سَردَر ورودی و حتی مناره ها با کاشی آراسته شد و خطاطی و خوشنویسی روی کاشی نیز در آرایش بناهای مذهبی عمومیت یافت و بناهای متعددی با خطوط ثلث، نسخ، نستعلیق و خطوط دیگر تزیین گردید.
مقرنس ها به عنوان عنصر مهمی از عناصر تزیینات معماری به کار می رفت که با کاشی رنگی پوشیده می شد. این تزیینات شکل زیبایی به مکان عبادت می بخشد. لوحه های چوبی نیز برای پوشش دَر برخی کاخ ها به کار می رفت. این تزیینات گاهی با رنگ طلایی گود یا برجسته بود.گچبری های نقش دار رنگی نیز زینتبخش دیوار کاخ ها از جمله کاخ عالی قاپو بوده است.یکی از مهم ترین جنبه های تزیینی بناها در دوره های مذکور، تجلی شعر فارسی در بناهاست.

شعر و ادبیات در دوران تیموری و صفوی
تهاجمات پی در پی مغولان که به تشکیل امپراطوری ایلخانان انجامید، بر تحولات ادبی ایران برخلاف سایر بخش های جامعه، تأثیر سوء و منفی نداشت. هرچند مناطق خراسان و شمال شرق ایران در این تهاجمات ویران شد اما در سده پانزدهم/نهم و در زمان سلسله تیموریان بار دیگر اهمیت سیاسی- فرهنگی پیشین خود را به دست آورد. به رغم تمامی این تحولات، بعضی از مهمترین آثار ادبی فارسی، در قالب های مختلف در این سده ها پدید آمد. انتقال فعالیت های فرهنگی و ادبی از بخش های شرقی ایران به غرب از سده دوازدهم/ششم شروع و با این تحولات شدت گرفت.
جنوب ایران به خصوص شیراز (که از هجوم مغولان مصون مانده بود) برای نخستین بار در تاریخ شعر فارسی نقش بایسته یافت. از دیگر مراکز مهمی که نقشی در شکل گیری مکاتب ادبیات عرفانی یافت، قونیه پایتخت سلجوقیان روم، پایگاه پناهندگان و مهاجران بود.
علت رواج ادبیات در دربار پادشاهان و شاهزادگان و امیران تیموری روشن است. ایشان اغلب شاعر و شاعر نواز بودند و علت عمده رونق ادبیات همان علاقه و تشویق شاهان، شاهزادگان، بزرگان وحمایت آن ها از ادبا و شعرا بود. امیرزادگان تیموری نه تنها اغلب دوستدار شعر و مشوق شاعرانبودند، بلکه بسیاری از ایشان خود نیز شعر می سرودند و اشعار بسیاری از شعرا را می خواندند و حفظ می کردند. در همان حال که شعر و نثر فارسی بر اثر تشویق های شاهان و شاهزادگان و امیران تیموری رواج داشت، یک زبان ادبی دیگر یعنی ترکی (ترکی جغتایی) نیز در این دوره رونق یافت و بنیادی استوار پیدا کرد. این اقدام در حقیقت به وسیله شاعران پارسی گویی از جمله سلطان ولد – پسر مولانا جلال الدین بلخی- و قاسم انوار آغاز شد. ادب ترکی در اواخر سده پانزدهم/نهم و شانزدهم/دهم با ظهور شاعران و نویسندگان بزرگی مانند امیرعلی شیر نوایی و ظهیرالدین محمد بابر اوج گرفت. همین رشد و توسعه ادبیات ترکی است که باعث نفوذ لغات ترکی در زبان فارسی و خاصه در کتب تاریخی این دوره مي شود. بارزترین نتیجه و اثر تحولات سده های مذکور در ادبیات افت شدید منزلت قصیده در مقام یکی از قالهای شعر غنایی بود. مسئله عدم علاقه دربارهای اصلی این روزگار به مدیحه سرایی، تاحدودی بیان کننده روند یاد شده است.



مطالب بر گرفته از مقاله "تعامل معماری و شعر فارسی در بناهای عصر تیموری و صفوی"

ادامه دارد

[م.محسن]

واقعیت این است که قصیده سرایی در این دوره تحت الشعاع غزل سرایی قرار گرفت.
ادبیات این دوران با درگذشت حافظ شروع شد و با مرگ جامی خاتمه یافت. زبان غزل و عرفان پس از اشعار شاعران عارف سده های دوازدهم و سیزدهم/ششم و هفتم- سنایی، عطار و مولوی- که مفاهیم عرفانی را با تعابیر شعر فارسی درآمیختند و نیز تأثیرات شعر سعدی که به غزل شکل و فرم کلاسیک بخشید؛ در سده نهم/پانزدهم چنان درهم تنیده شدند که جداکردن رشته ها و جنبه های عرفانی از شعر امری غیرممکن شد.اندیشه های عرفانی و تصویر در شعر فارسی و ظهور سلسله های صوفی، نوعی شعر صوفیانه را نیز در ادبیات این دوران ایجاد کرد، از جمله شعرایی که خود موسس یکی از مهم ترین طریقت های صوفیانه، است شاه نعمت الله ولی می باشد. مهم ترین ویژگی ادبی این دوران رواج و انتشار شعر و ادبیات و عمومیت یافتن آن است، چنانکه در میان همه طبقات مردم از دانشمند، عامی، عالم دین، امیر و سلطان، ذوق شعر و اشتغال به شاعری دیده می شود.
این روند تا آغاز دوران صفوی ادامه یافت و با استقرار این دولت در ایران و اعلام تشیع دوازده امامی به عنوان مذهب رسمی دولت صفوی، اوضاع و شرایط جدیدی پدید آمد که برای شکوفایی ادبیات، چندان مطلوب نبود. حکام مذهبی و روحانیون مقتدر شیعه در سده شانزدهم/دهم که تأثیر زیادی در سیاست رسمی داشتند، چندان علاقه ای به ادبیات سنتی درباری نشان ندادند؛ برعکس، بارآوری شعر مذهبی مورد تشویق آن ها قرار گرفت. مضامین شعر مذهبی دوره صفوی از داستان های مربوط به شهادت ائمه مایه مي گرفت، هر چند دوستداری و هواداری از علویان درشعر بیش از دوره صفویان نیز رواج داشت. برجسته ترین شاعر دوره صفوی در نوع ادبیات مذهبی، محتشم کاشانی بود، که ترجیع بند زیبایی او در وصف کربلا و عاشورا معروف است. استعارات و مجازات و کنایات پیچیده و دقیق در شعر شاعران دوره صفوی، نوعی از سخن را پدیدآورد که در عصر خود جالب و جذاب بود. در این دوره شاعران بزرگ به دنبال طریقی بودند که هم رابطه خود را با سنن ادبی گذشته حفظ نمایند و هم شعر نو و تازه ای را بوجود آورند. آن ها به شیوه های گوناگون به غزل سرایی پرداختند و مضمونهای دقیق و تخیل شاعرانه را با الفاظ سبک و سنگین به هم آمیختند و از مجاز، کنایه، استعاره، تشبیه پیچیده و نو بهره بردند و معما، ماده تاریخ،چیستان، عرفان، حکمت و عشق را وجهه همت سخن قرار دادند. این گونه شعر و ادب از نیمه دوم سده شانزدهم/دهم تا اواخر سده هجدهم/دوازدهم به طول انجامید و چون بیشتر طرفداران وشاعران این مکتب ادبی بوسیله امپراطوران تیموری هند، حمایت شدند، بعضی آن را سبک هندی نامیدند.
در دوره صفوی پشتیبانی از ادبیات و هنر، فقط خاص دربار شاه نبود و دربار حاکمان ایالات که بیشتر از خاندان شاهی بودند دست کم در نخستین سده سلطنت صفویان، از حامیان ادب و هنربرشمرده می شدند. از تذکره ها و گلچین های این دوره بر می آید که رباعی عرفانی رونقی به سزاداشته است. باریک اندیشی و مضمون یابی و به کارگیری صنایع بدیعی که از زمان تیموریان رواج یافته بود، در رباعی ها و به خصوص در ماده تاریخ ها به کار گرفته شد.
در عین حال تصوف در دوره صفوی در مقام شکلی از زندگی مذهبی براثر دشمنی رهبران مذهبی، رو به انحطاط گذاشت. از آ نجا که شعر و تصوف در دوره پیشین رابطه ای تنگاتنگ یافته بودند. ازاین رو این کار صفویان تأثیری نامطلوب در شعر عارفانه بجا گذاشت و این قالب شعری در این دوران کمتر مورد توجه قرار گرفت.
جدای از تحولات اجتماعی و فرهنگی، باید در نظر داشت که ادبیات در میان هنرها، رسانه ای است که با استفاده از زبان کلامی به وجود آمده و معانی از طریق زبان منتقل می شوند. این ویژگی باعث گردید که هنرمندان جهت انتقال معانی و مفاهیم پیچیده رو به ادبیات به ویژه شعر آورند وبا استفاده از کلمات و جملات در کتیبه ها، در جایگاه ها و موارد خاص، معانی و مفاهیم موردنظررا به مخاطبان انتقال دهند. از جمله این هنرها معماری است. کوچکترین جزء شکل دهنده در یک اثر معماری دارای مفهوم و معنی خاص است و قرارگیری اشعاری متناسب با فضاهایی خاص بهطور واضح تری با فضای موردنظر ارتباط برقرار می کند و این هنر معمار است که با این حرکت بر تأکید آن فضاها می افزاید.



مطالب بر گرفته از مقاله "تعامل معماری و شعر فارسی در بناهای عصر تیموری و صفوی"

ادامه دارد

[م.محسن]

مضامین شعر فارسی در تزیینات کتیب های دوران تیموری و صفوی
در معماری اسلامی، فرد مومن با قرائت نوشته هاي قرآني، ادعيه، احاديث منقوش و مضامین مکتوب بر در و ديوار یک بنا، به نحوي با معنا و انعکاسات معنوي خطوط در آن، ارتباط برقرار مي کند. بنابراين نه تنها معماران مسلمان، بلکه کتيبه نويسان نيز مي کوشند تا فضايي به وجود آورند که کليه صفات و کيفيات مقامات معنوي را متجلي سازند.موضوع كتيبه ها نيز با توجه به دوره هاي مختلف معماري اسلامي متغير است؛ يكي از راه هاي شناخت و بينش بيشتر در مورد دوره هاي معماري اسلامي در كنار نوع استفاده از عناصر تزييني و نقوش، توجه به متون كتيبه هاست.
به طورکلی، موضوع كتيبه ها در معماری اسلامی شامل آیات قرآني، ادعيه و خطابه ها، احاديث، كتيبه هایي در مدح و ثناي باني يا بانيان بنا، كتيبه هايي در شرح ساخت قسمت هاي مختلف یک بناو اشعار حكيمانه ي فارسي و مذهبي است. در معماری ایران از دیرباز برای ثبت تاریخ پایان بناها، به ویژه بناهای مذهبی، مدارس، آرامگاه ها،مقابر، برج ها و قصرها، از ادبیات منظوم مدد جسته اند و بدینگونه با ثبت نام و نشان بانی، موسس، معمار و ذکر دقیق تاریخ اتمام بنا در قصیده یا قطع های مناسب، تعامل مستقیم میان معماری ایرانی و شعر فارسی را در طول تاریخ به ثبت رسانده اند.
خطوطي كه در سطوح داخل و خارج بناهای اسلامي نوشته و كار مي شوند، يادآور وظايف ديني و اخلاقي، احکام، فرامین و امور وقفیه و وظایف جمعی بوده است. علاوه بر اين ها خطوط عربي و فارسي به علت ویژگی ذاتی و نوع حروف با تزییناتی همچون گل و بوته ها و در اتصال به آن ها، به کار رفته است.
چنانچه گفته شد، توسعه و وفور كاربرد شعر به عنوان كتيبه در معماری ايرانی اسلامي را می توان از عصر تيموري به بعد مشاهده نمود که در دوران صفويه نمونه هاي شعری مناسب و کیفی در تزیین بناها کاربرد داشته است.
نحوه گزینش ابنیه تاریخی دوران مورد بحث با تنوع مضامین اشعار فارسی مورد استفاده در کتیبه ها در ارتباط است. اغلب بناهای منتخب عصر تیموری و صفوی در این مقاله، با در نظر گرفتن مضامین و محتوای کتیبه ها و هماهنگی با موضوع بحث و اهمیت و ویژگی خود بنا، متعلق به مراکز اصلی کشور و عمدتاً پایتخت ها بوده است. از دوره تیموری مراکزی چون هرات، سمرقند و خراسان و از دوره صفوی علیرغم مرکزیت تبریز و قزوین در اوایل این دوره، بیشتر بناها باتوجه به گسترش معماری در دوره حکومت شاه عباس اول و حضور نمونه های مناسب و نفیس معماری، از شهر اصفهان انتخاب شده اند. با نگاهی دقیق به مضامین به کار رفته در اشعار فارسی موجود در کتیبه های تزیینی بناهای اسلامی، می توان آن ها را به سه گروه مضمونی: اشعار عرفانی، اشعاری حاوی اطلاعات تاریخی و شعرهایی با مضامین مدح و ثنای بزرگان طبقه بندی نمود. برخی از بناها در هر 3 گروه دارای کتیبه هایی هستند.

گروه اول: کتیب ههایی با مضامین حکیمانه و عرفانی
یکی از زیباترین مضامین به کار رفته در اشعار فارسی منتخب در کتیبه ها، مطالبی عرفانی و پندآموز درباره دیدگاه مسلمانان به دنیا و توجه به تقوا و یاد خداست که در این موضوع، اشعار شاعران به نامی چون سعدی، حافظ، انوری، جامی و قاسم انوار و ...، استفاده شده است.از جمله بناهایی که مزین به کتیبه هایی حاوی مضامین عرفانی هستند، می توان به مجموعه شاه زنده، مدرسه دودر و مسجد شاه مشهد، زیارتگاه درب امام اصفهان، مسجد میدان کاشان، مسجد حوض غلوار هرات، مسجد حکیم اصفهان و مسجد جامع اصفهان، بقعه بابا قاسم اصفهان، آرامگاه صائب تبریزی و سنگ قبر میدان ساعت یزد اشاره کرد.
اولین کتیبه این گروه در مجموعه شاه زنده سمرقند (از اماکن مهم تیموریان)، 32 آرامگاه شاد ملك آغا ( 1383 - 1371 / 785 - 773 ) به کار رفته است. این آرامگاه، بايد كمي پس از تاريخ درگذشت شادملك آغا و مدتي پس از فوت مادرش در سال 1683 / 1095 بنا شده باشد. در اطراف دَر ورودی بنا به زبان فارسي، کتیبه ای بدين مضمون به چشم می خورد:

اين روضه اي است كه در آن خزانه نيكبختي نهفته
اين گوري است كه در آن مرواريدي نفيس گم گشته



مطالب بر گرفته از مقاله "تعامل معماری و شعر فارسی در بناهای عصر تیموری و صفوی"

ادامه دارد

[م.محسن]

در آن سرو قامتي خوش اندامي خفته
اين موجب تسلي است كه ما نيز در زير زمين خواهيم خفت
بينديش كه سليمان را تندبادي بربو د
با وجود آن كه خاتم امان در حلقه انگشتري او بود.
كتيبه نشان مي دهد كه تركان خاتون را قصد بر اين بوده كه با دخترش دفن گردد. اين استعاره كه شادملك جوان را به مرواريد نفيسي تشبيه كرده، شاید یادآور نقش هاي قطرات اشك از گنبد باشد كه مانند گوهرهایي آويزان، از فضاي گيتي به نظر مي رسند و اسپرهاي ديوار با ترنج هاي مدورمنفرد را مي توان به ترصيع دانه هاي قيمتي در انگشتري سليمان همانند كرد.
همچنین در مجموعه شاه زنده سمرقند، آرامگاه اميرحسين بن تغلق تكين ( 1376 / 777) پیرامون راهروی ورودی، کتیبه ای به زبان فارسي با مضمون زير دارد:
هر چند ايوان من سر به مشتري مي سايد
باز هم بايد طعم زهر اين جهان را چشيد
اگر سالي بگذرد هيچ جائي براي من نيست.
در گور تاريك بدون دوستان و مردم به لطف تو اميدوارم و بس.
مضمون کتیبه، همانند كتيبه هاي شادملك، اين پيام را مي رساند كه هر چه انسان ها خالق زيبايي ها در ایجاد بناهای شکوهمند و رفیع باشند؛ مرگ حتمي خداوند، حق است و باید در برابر آن تسلیم شد. این كتيبه كوتاه از طبع گذراي اين جهان سخن مي گويد.
از دیگر مراکز مهم تیموریان، هرات بوده که بناهای ارزشمندی را در خود جای داده است. از جمله آن ها ، مسجد حوض کرباس غلوار در غرب هرات می باشد.
بر روي ديوار مقابل محراب مسجد، قاب بند تزييني مستطيل شكلي از كاشي معرّق وجود دارد كه داراي سه سطر به خطّ ثلث است. كتيبه شکوهمند و نفیس است. بنا به گفته محققین، ممکن است کار «جلال جعفر » باشد. متن این کتیبه از گلستان سعدی است و اشاره به فانی بودن این دنیا و بازماندن خوبی و بدی انسانها دارد و در انتهای آن نیز به سال ساخت بنا اشاره شده است.
گلستان سعدي بر در و ديوار كتابخانه بايسنقر از قبل به فراواني نگارش یافته است. از اين رو تعجّب ندارد كه اشعار اين شاعر را بتوان بر روي بناهاي اين دوره يافت. مفاهیم موجود در شعر به خوبی با محل استفاده در بنا در تعامل است.




مطالب بر گرفته از مقاله "تعامل معماری و شعر فارسی در بناهای عصر تیموری و صفوی"

ادامه دارد

[م.محسن]

آرامگاه شاد ملك آغا، مجموعه شاه زنده سمرقند



کتیبه حاشیه ورودی آرامگاه شاد ملک آغا، مجموعه شاه زنده سمرقند.



کتیبه حواشی ورودی آرامگاه امیرحسین بن تغلق تکین، مجموعه شاه زنده سمرقند.



کتیبه، دیوار مقابل محراب مسجد حوض کرباس غلوار هرات.

مطالب بر گرفته از مقاله "تعامل معماری و شعر فارسی در بناهای عصر تیموری و صفوی"

ادامه دارد

[م.محسن]

این اشعار بعدها در سده هفدهم/یازدهم در درب امام اصفهان نیز مشاهده می شود. خراسان مرکز دیگر تیموریان شاهد بناهای بسیاری از این دوره است. در مدرسه دودَر مشهد ازدوره ی تیموری، کتیبه هایی حاوی اشعار پندآموز و حکیمانه به چشم می خورد. در ایوان ورودی مدرسه دودَر مشهد، ترنج هایی که قاب بندی های تزیینی مستطیل شکلی را در هرضلع کلاف بندی کرده اند، به همراه کاشی معرّق، کتیبه ای ثلث سفید، بر زمینه آبی سیر، به چشم می خورد که به خط فارسی، قصید های از سعدی شیرازی در خود جای داده است.

جهان بر آب نهادست و زندگي بر باد / غلام همت آنم كه دل بر او ننهاد
جهان نماند و خرم روان آدمیی / که بازماند ازو در جهان به نیکی یاد
سرای دولت باقی نعیم آخرتست / زمین سخت نگه کن چو م یکنی بنیاد
گرت زدست برآید چو نخل باش کریم / ورت زدست نیاید چو سروباش آزاد
همین نصیحت من پیشه گیر و نیکی کن / که دائم از پس مرگم کنی به نیکی یاد
نداشت چشم بصیرآن که گرد کرد و نخورد / که زاد روز قیامت زپیش نفرستاد

فضای مدرسه، محل علم آموزی و تزکیه نفس جهت رسیدن به تقوا بوده و اشعار ذکر شده نیز، حاکی از بیهودگی و فناپذیری این جهان هستند و ذهن انسان مومن را به تقوا، ایمان و پرهیزگاری سوق می دهند. در فضای گنبدخانه مدرسه نیز کتیبه دیگری از قصیده ی دیگری از انوری بر روی کاشی معرق نوشته شده که بیانگر بیهودگی اعمال انسانی در کره خاکی به جز کارهای نیک اوست.
نمونه دیگر مسجد شاه مشهد است. قاب بندي كتيبه مدخل اصلي ايوان ورودي مسجد، باريكه ممتدي از ترنج هاي کتیبه هاي، شامل ابيات فارسي به خطّ ثلث كهربايي بر زمينه آبي سير است.

مضمون کتیبه ها شامل اشعاری از سعدی، قاسم انوار و حافظ است.

مطالب بر گرفته از مقاله "تعامل معماری و شعر فارسی در بناهای عصر تیموری و صفوی"

ادامه دارد

[م.محسن]

بر روی جرز راست پایینی بیتی از سعدی بدین مضمون حک گشته است:

خوشست عمر دریغا که جاودانی نیست / بس اعتماد بر این پنج روز فانی نیست

بر ضلع چپ پهلوی راست، این سروده قاسم انوار را می خوانیم:

که به اوصاف خداوند سخن چون رانم / من و توحید تو هیهات دلم می لرزد

و بر ضلع راست پهلوی چپ نیز، این ابیات از قاسم انوار به چشم مي خورد:
مصحف رو ترا از همه رو مي خوانم
چند روزیست که قاسم از تو ماندست جد ا / بس عجب مانده ام ای دوست عجب مي مانم

در ضلع راست و قاعدۀ پهلوی چپ، نیز این اشعار حافظ آمده است:

بر این رواق زبرجد نوشته اند به زر / بجز نکوئی اهل کرم نخواهد ماند

تمامی این کتیبه ها حاوی اشعاری است که مسلمانان را به تقوا دعوت نموده و توجه فرد مومن را به گذر بودن این دنیای فانی جلب کرده و از او می خواهد که جز نیکی پیشه خود ننماید و این مضامین با فضای عرفانی مسجد، محل اجتماع و توجه به نفس مسلمانان، هماهنگی خوبی ایجاد نموده است. پیش تر نیز اشاره شد که علاوه بر پایتخت های تیموری، بناهای ارزنده ای نیز در دیگر نقاط ایران برپا شده است که از جمله آن ها زيارتگاه درب امام اصفهان است.
در زیر مقرنس ها و کاشی های نفیس سردَر این زیارتگاه، ابیاتی از گلستان سعدی با مضمون فانی بودن جهان به خط ثلث آجری بر زمینه کاشی لاجوردی رنگ نقش بسته است.

بماند سال ها این کار و ترتیب / زما هر ذره خاک افتاده جایی
غرض نقشی است کز ما بماند / که گیتی را نمی بینم بقایی

همچنین در بالای این کتیبه ثلث، پنجره مشبکی از کاشی نصب شده که در اطراف آن به خط حنایی رنگ معرق بر زمینه کاشی لاجوردی اشعار عرفانی آمده است.

کنایه است بدین دور گنبد افلا ک / که پاک باش چو جام و مدار از کس باک
زسقف خانه دنیا مجوی نقش وفا / مشو به آمدنش شاد وز شدن غمناک
ببین بعین بصیرت که آنک ایوانش / گذشته بود زکیو آن چگونه شد در خاک

نوشته شدن ابیاتی با این مضامین در سَردَر مکانی زیارتی، تأکیدی بر فانی و گذران بودن این جهان خاکی است. همچنین در مسجد میدان کاشان، کتیبه های به خط ثلث از اشعار مولانا آمده که متن آن چنین است:

این نسخه نامه الهی که توئی / وی آینه جمال شاهی که توئی
بیرون زتو نیست هر چه در عالم هست / از خود به طلب هر آنچه خواهی که توئی




کتیبه اطراف پنجره پیش طاق، زیارتگاه درب امام اصفهان.



کتیبه مسجد میدان کاشان.

مطالب بر گرفته از مقاله "تعامل معماری و شعر فارسی در بناهای عصر تیموری و صفوی"

ادامه دارد

[م.محسن]

این شعر عرفانی به جایگاه رفیع انسان اشاره می نماید و به او خاطر نشان می سازد که خلیفه الله بر روی زمین است، آنگاه از وی می خواهد که بر نیروی خود تکیه کند تا به هر آنچه می خواهد برسد و قدرت والای انسان را متذکر می گردد.
یکی دیگر از مجموعه های تاریخی برجسته که در دوره های تیموری و صفوی در شهر خیوه (منطقه خوارزم) بنا شده، بقعه پهلوان محمود (پوریای ولی) است، که مانند نگینی بر انگشتری خیوه می درخشد و یادآور جوانمردی ها و پهلوانی های مردی بزرگ از مرشدان صدر ورزش باستانی و زورخانه ای در ایران، «پوریای ولی » است. بر دیواره های داخلی این خانقاه، رباعیاتی از پوریای ولی نقش بسته که همگی مضامینی حکمی و عرفانی دارد. یکی از آن ها بر بخش فوقانی دَر داخلی بقعه، در میان کاشی های زیبا، نقش بسته و شامل رباعی زیر است .

سه صد کوه قاف را به هاون سودن / نُه طاق فلک به خون دل اندودن
صد سال اسیر بند زندان بودن / بِه زانکه دَمی همدم نادان بودن

این رباعی دارای مضمون پند و اندرز است که انسان را به دوری از نادان و تلاش برای زندگی بهتر توصیه کرده است.
از جمله بناهای قابل توجه دوره صفوی در شهر اصفهان، مسجد حکیم است، که حاوی کتیبه های ارزشمندی به ویژه با مضامین عرفانی است.
در وسط ضلع شمالی صحن مسجد، ایوان رفیعی قرار دارد که در وسط آن، بر روی کاشی بر زمینه آبی لاجوردی چنین نوشته شده است:

هر کس زه ره صدق و صفا برد نماز / شک نیست شود قبول، بی گفت و شنود

این اشعار به این نکته پندآموز اشاره دارد که هر کس از روی صدق و با خلوص نیت روی به درگاه خداوند آورد و نماز خویش را بی هیچ ریا و با حضور قلب ادا نماید، بی شک عبادات او مورد قبول درگاه احدیت قرار خواهد گرفت.
در داخل همین ایوان بر بالای کتیبه کمربندی آن در دو جهت روبروی هم، بیتی از حافظ به خط بنایی نوشته شده که به اهمیت آوردن نام خداوند در اول هر کار اشاره دارد.

بسم الله الرحمن الرحیم / هست کلید در گنج حکیم

مسجد جامع اصفهان، از جمله بناهایی است که در طی زمان به تدریج ساخته و تزیین شده است و نام سلاطین، حکمرانان، وزرا، مخیّران، هنرمندان و بانیان متعدد آن، اعم از زن و مرد، در بخش های متعددی از مسجد دیده می شود. این مسجد چون دایره المعارف مجسم هنر اسلامی ایران بوده و حاصل تجارب هزارساله معماری و تکنیک های مختلف بنایی است.

کتیبه ایوان شمالی مسجد جامع حکیم اصفهان.



کتیبه داخلی بقعه پهلوان پوریای ولی، خیوه.

مطالب بر گرفته از مقاله "تعامل معماری و شعر فارسی در بناهای عصر تیموری و صفوی"

ادامه دارد