اشعاري از هفت اورنگ جامي

[م.محسن]

اورنگ اول: "سلسلةالذهب"
گفتار در ختم دفتر اول از کتاب سلسلةالذهب

چون شد اين اعتقادنامه درست / باز گردم به کار و بار نخست

کار من عشق و بار من عشق است / حاصل روزگار من عشق است

سر رشته کشيده بود به عشق / دل و جان آرميده بود به عشق

به سر رشته ی خود آيم باز / سخن عاشقی کنم آغاز

آن نه رشته، سلاسل ذهب است / نام رشته بر آن نه از ادب است

اين مسلسل سخن که می خوانی / هم از آن سلسل هست، تا، دانی!

تا نجوشد ز سينه عشق سخن / نتوان داد شرح عشق کهن

می زند جوش، عش قام از سينه / تا دهم شرح عشق ديرينه

گر مددگار من شود توفيق / که کنم درس عشق را تحقيق،

بهر آن دفتری ز نو سازم / داستانی دگر بپردازم

[م.محسن]

اورنگ دوم: "سلسلةالذهب"
در خلق اسماء باری و پيداش عشق

بشنو، ای گوش بر فسان هی عشق! / از صرير قلم تران هی عشق!

قلم اينک چو نی به لحن صرير / قصه ی عشق م یکند تقرير

عشق، مفتاح معدن جودست / هر چه بينی، به عشق موجودست

حق چو حسن کمال اسما ديد / آنچنان اش نهفته نپسنديد

خواست اظهار آن کمال کند / عرض آن حسن و آن جمال کند

خواست تا در مجالی اعيان / سر مستور او رسد به عيان

چون ز حق يافت انبعاث اين خواست / فتنه ی عشق و عاشقی برخاست

هست با نيست، عشق در پيوست نيست، / ز آن عشق، نقش هستی بست

سايه و آفتاب را با هم / نسبت جذب عشق شد محکم

[م.محسن]

اورنگ دوم: "سلسلةالذهب"
تمثيل

قطره چون آب شد به تابستان / گشت آن آب سوی بحر روان

وز روانی خود به بحر رسيد / خويشتن را ورای بحر نديد

هستی خويش را در او گم ساخت / هيچ چيزی به غير آن نشناخت

گاه او را عيان به صورت موج ديد، / هم در حضيض و هم در اوج

متراکم شد آن بخار و، از آن / متکاون شد ابر در نيسان

متقاطر شد ابر و باران گشت / رونق افزای باغ و بستان گشت

قطره ها چون به يکدگر پيوست / سيل شد بر رونده راه ببست

سيل هم ک فزنان، خرو شکنان / تافت يکسر به سوی بحر، عنان

چون به دريا رسيد، کرد آرام / شد درين دوره سير بحر، تمام

قطره اين را چو ديد، نتوانست / کردن انکار ديده و، دانست

کوست موج و بخار و سيل و سحاب / اوست کف، اوست قطره، اوست حباب

هيچ جز بحر در جهان نشناخت / عشق با هر چه باخت، با او باخت

از چب و راست چون گشاد نظر / غير دريا نديد چيز دگر

همچنين عارفان عشق آيين / در جهان نيستند جز حق بين

ديده ی جمله مانده بر يک جاست / ليکن اندر نظر تفاوتهاست

[م.محسن]

اورنگ دوم: "سلسلةالذهب"
حکايت آن زن که سی سال در مقام حيرت بر يک جای بماند

در نواحی مصر شيرزنی / همچو مردان مرد خودشکنی

به چنين دولتی مشرف شد / نقد هستی تمامش از کف شد

شست از آلودگی به کلی دست / نه به شب خفت و، نی به روز نشست

قرب سی سال ماند بر سر پای / که نجنبيد چون درخت از جای

خفته مرغش به فرق، فارغبال / گشته مارش به ساق پا خلخال

شست و شو داده موی او باران / شانه کرده صبا چو غمخواران

هيچ گه ز آفتاب عالمتاب / سايه بانش نگشته غير سحاب

لب فروبسته از شراب و طعام / چون فرشته نه چاشت خورده نه شام

همچو مور و ملخ ز هر طرفی / دام و دد گرد او کشيده صفی

او خوش اندر ميانه واله و مست / ايستاده به پا، نه نيست، نه هست

چشم او بر جمال شاهد حق / جان به توفان عشق، مستغرق

دل به پروازهای روحانی / گوش بر رازهای پنهانی

زن مگو یاش! که در کشاکش درد / يک سر موی او به از صد مرد!

مرد و زن مست نقش پيکر خاک / جان روشن بود از اينها پاک

کردگارا ، مرا ز من برهان! / وز غم مرد و فکر زن، برهان!

مردی ای ده! که رادمرد شوم / وز مريد و مراد، فرد شوم

غرقه گردم به موج لجه ی راز / هرگز از خود نشان نيابم باز

[م.محسن]

اورنگ دوم: "سلسلةالذهب"
قصه ی عتيبه و ريا

معتمر نام، مهتری ز عرب / رفت تا روض هی نبی يک شب

رو در آن قبل هی دعا / آورد ادب بندگی بجا آورد

ناگه آمد به گوشش آوازی / که همی گفت غصه پردازی،

کای دل امشب تو را چه اندوه است؟ / وين چه بار گرانتر از کوه است؟

مرغی از طرف باغ ناله کشيد / بر تو داغی بسان لاله کشيد،

واندرين تيره شب ز نال هی زار / ساخت از خواب خوش تو را بيدار؟

يا نه، ياری درين شب تاريک / از برون دور و از درون نزديک

بر تو درهای امتحان بگشود / خوابت از چشم خو نفشان بر بود،

بست هجرش کمر به کينه تو را / سنگ غم زد بر آبگينه تو را؟

چه شب است اين چو زلف يار دراز؟ / چشم من ناشده به خواب فراز؟

قير شب قيد پای انجم شد / مهر را راه آمدن گم شد

اين نه شب، هست اژدهای سياه / که کند با هزار ديده نگاه

تا به دم درکشد غريبی را / يا زند زخم بی نصيبی را

منم اکنون و جان آزرده /زو دو صد زخم بر جگر خورده

زخم او، جا درون جان دارد / گر کنم ناله، جای آن دارد


ادامه دارد ...

[م.محسن]

اورنگ دوم: "سلسلةالذهب"
قصه ی عتيبه و ريا

زخم او، جا درون جان دارد / گر کنم ناله، جای آن دارد

کو رفيقی که بشنود رازم؟ / واندرين شب شود هم آوازم؟

کو شفيقی که بنگرد حالم / کز جدايی چگونه مینالم؟

هرگزم اين گمان نبود به خويش / کيدم اينچنين بلايی پيش

ريخت بر سر بلای دهر، مرا / داد ناآزموده زهر، مرا

هر که ناآزموده زهر خورد / چه عجب گر ره اجل سپرد؟

چون بدين جا رساند نال هی خويش / کرد با خامشی حوال هی خويش

آتش او درين ترانه فسرد / شد خموش آنچنان که گويی مرد

معتمر چون بديد صورت حال / بر ضميرش نشست گرد ملال

کنهمه نالش از زبان که بود؟ / و آنهمه سوزش از فغان که بود؟

چيست اين ناله، کيست نالنده؟ / باز در خامشی سگالنده؟

آدمی؟ يا نه آدمی ست، پر یست / کدمی وار گرد نوحه گری ست؟

کاش چون خاست از دلش ناله / ناله را رفتمی ز دنباله

تا به نالنده راه يافتمی پرده ی راز او شکافتمی

کردمی غور در نظاره گری / دست بگشادمی به چاره گری

چون بدين حال يک دو لحظه گذشت / حال آن دل رميده باز بگشت

تيز برداشت همچو چنگ آواز / غزلی جانگداز کرد آغاز

غزلی سين هسوز و دردآميز / غزلی صبرکاه و شوق انگيز

حرف حرفش همه فسان هی درد / نغمه ی محنت و تران هی درد

اولش نور عشق را مطلع / و آخرش روز وصل را مقطع

در قواف یش شرح سين هی تنگ / بحر او رهنما به کام نهنگ

گه در او ذکر يار و منزل او / وصف شيرينی شمايل او

گه در او عجز و خواری عاشق / قصه ی خاکساری عاشق

گه در او محنت درازی شب / عمر کاهی و جانگدازی شب

گه در او داستان روز فراق / حرقت داغ شوق و سوز فراق

آن بزرگ عرب چو آن بشنيد / جانب او شدن غنيمت ديد

ادامه دارد ...

[م.محسن]

اورنگ دوم: "سلسلةالذهب"
قصه ی عتيبه و ريا

آن بزرگ عرب چو آن بشنيد / جانب او شدن غنيمت ديد

تا شود واقف از حقيقت راز / رفت آهسته از پی آواز

ديد موزون جوانی افتاده / روی زيبا به خاک بنهاده

لعل او غيرت عقيق يمن / شکر مصر را روا ج شکن

جبهه رخشنده در ميان ظلام / همچو پر نور آبگين هی شام

بر رخش از دو چشم اشک فشان / مانده از رشح هی جگر دو نشان

داد بر وی سلام و يافت جواب / کرد بر وی ز روی لطف خطاب

که «بدين رخ که قبل هی طلب است / به کدامين قبيله ات نسب است؟

بر زبان قبيله نام تو چيست؟ / آرزويت کدام و کام تو چيست؟

دلت اين گونه بیقرار چراست؟ / همدمت ناله های زار چراست؟

چيست چندين غز لسرايی تو؟ وز مژه خون دل گشايی تو؟»

گفت: «از انصار دارم اصل و نژاد / پدرم نام من، عتيبه نهاد

وآنچه از من شنيدی و ديدی / موجب آن ز من بپرسيدی،

بنشين دير! تا بگويم باز / زآنکه افسانه ای ست دور و دراز

روزی از روزها به کسب ثواب / رو نهادم به مسجد احزاب

روی در قبل هی وفا کردم / حق مسجد که بود ادا کردم

بستم از جان نماز را احرام / کردم اندر مقام صدق قيام

به دعا دست بر فلک بردم / پا به راه اجابت افشردم

عفوجويان شدم به استغفار / از همه کارها و، آخر کار

از ميان با کناره پيوستم / به هوای نظاره بنشستم

ديدم از دور يک گروه زنان / سوی آن جلوه گاه، گام زنان

نه زنان بل ز آهوان رمه ای / هر يکی را ز ناز زمزمه ای

از پی رقصشان به ربع و دمن / بانگ خلخا لها جلاجلزن

بود يک تن از آن ميان ممتاز / پای تا سر همه کرشمه و ناز

او چو مه بود و ديگران انجم / او پری بود و ديگران مردم

پای از آن جمع بر کناره نهاد / بر سرم ايستاد و لب بگشاد


ادامه دارد...

[م.محسن]

اورنگ دوم: "سلسلةالذهب"
قصه ی عتيبه و ريا

پای از آن جمع بر کناره نهاد / بر سرم ايستاد و لب بگشاد

کای عتيبه! دل تو می خواهد / وصل آن کز غم تو مي کاهد؟

هيچ داری سر گرفتاری / کز غمت بر دلش بود باری؟

با من اين نکته گفت و زود برفت / در من آتش زد و چون دود برفت

نه نشانی ز نام او دارم / نه وقوف از مقام او دارم

يک زمان هي چجا قرارم نيست / ميل خاطر به هيچ کارم نيست

« نه ز سر خود خبر مرا، نه ز پای / می روم کوبه کوی و جای به جای

اين سخن گفت و زد يکی فرياد / يک زمانی به روی خاک افتاد

بعد ديری به خويش باز آمد / رخ به خون تر، ترانه ساز آمد

شد خروشان به دلخراش آواز / غزلی سينه سوز کرد آغاز

کای ز من دور رفته صد منزل! / کرده منزل چو جانم اندر دل!

گرچه راه فراق می سپری، / سوی خوني ندلان نمی گذری

خواهشم بين، مباش ناخواه ام! / کز دو عالم همين تو را خواهم

بی تو بر من بلای جان باشد / گرچه فردوس جاودان باشد

چون بزرگ عرب بديد آن حال / به ملامت کشيد تير مقال

کای پسر، زين ره خطا بازآی! / جای گم کرد های، به جا بازآی!

توبه کن از گناهکاری خويش / شرم دار از نه شرم داری خويش!

نه مبارک بود هوس بر مرد / مردی ای کن، ازين هوس برگرد!

گفت کای بي خبر ز ماتم عشق! / غافل از جانگدازی غم عشق!

عشق هر جا که بيخ محکم کرد / شاخ از اندوه و ميوه از غم کرد

به ملامت نشايدش کندن / به نصيحت ز پايش افگندن

مشک ماند ز بوی و، لعل از رنگ / فلک از جنبش و، زمين ز درنگ،

ليک حاشا که يار د لگسلم / رخت بربندد از حريم دلم

حرف مهرش که در دل تنگ است / همچو نقش نشسته در سنگ است

آمد از عشق شيشه بر سنگ ام / به ملامت مزن به سر سنگ ام!

ادامه دارد...

[م.محسن]

اورنگ دوم: "سلسلةالذهب"
رفتن معتمر و عتيبه به جستجوی ريا

خسرو صبح چو علم برزد / لشکر شام را به هم برزد

هر دو کردند از آن حرم بشتاب / چاره جو رو به مسجد احزاب

تا به پيشين، قدم بيفشردند / در طلب روز را به سربردند

ناگه از ره نسيم يار رسيد / آن گروه زن آمدند پديد

ليک مقصود کار همره نی / خيل انجم رسيد و آن مه نی

با عتيبه سخ نگزار شدند / قصه پرداز آن نگار شدند

که : « برون برد رخت ازين منزل / راند تا منزل دگر، محمل

روی خورشيد قرب، غيم گرفت / راه حی بنی سليم گرفت

گرچه بار رحيل ازين جا بست / طالب وصل توست هر جا هست

چون سمن تازه و چون گل بوياست / نام او از معطری رياست »

نام ريا چو آمدش در گوش / از سرش عقل رفت و از دل هوش

پرده از چهر هی حيا برداشت / شرم بگذاشت وين نوا برداشت

کای دريغا! که يار محمل بست / بار دل پشت صبر را بشکست

آمدم بر اميد ديدارش / تافت از من زمانه رخسارش

معتمر گفت با وی از دل پاک / کای عتيبه، مباش اندهناک!

کنچه دارم از ملک و مال به کف / گرچه اسباب حشمت است و شرف

همه صرف تو م یکنم امروز / تا شوی بر مراد خود فيروز

دست او را گرفت مشف قوار / برد يکسر به مجلس انصار

گفت بعد از سلام با ايشان / کای به ملک صفا وفا کيشان!

اين جوان کيست در ميان شما؟ / چيست در حق او گمان شما؟

همه گفتند : « با جمال نسب / هست شمعی ز دودمان عرب »

گفت کاو را بلايی افتاده ست / در کمند هوايی افتاد هست

چشم م یدارم از شما ياری / و از سر مرحمت مددگاری

بهر مطلوبش اختيار سفر / بر ديار بنی سليم گذر

ادامه دارد...

[م.محسن]

اورنگ دوم: "سلسلةالذهب"
رفتن معتمر و عتيبه به جستجوی ريا

بهر مطلوبش اختيار سفر / بر ديار بنی سليم گذر

همه سمعا و طاعة گويان / معتمر را به جان رضا جويان

بر نجي باشتران سوار شدند / متوجه بدان ديار شدند

می بريدند کوه و صحرا / را پرس پرسان ديار ريا را

تا به منزلگهش پی آوردند / پدرش را از آن خبر کردند

کردشان شاد و خرم استقبال / با کسان گفت تا به استعجال

فرش های نفيس افگندند / نطع های عجب پراگندند

هر کسی را به جای وی بنشاند / وز ثنا، گوهرش به فرق فشاند

آنچه حاضر ز گله بود و رمه / کشت و پخت و کشيد پيش، همه

معتمر گفت کای جمال غرب! / همه کار تو در کمال ادب!

نخورد کس ز سفره و خوانت، / تا ز بحر نوال و احسانت

حاجت جمله را روا نکنی، / آرزوی همه عطا نکنی!

گفت کای روی صدق، روی شما / چيست از بنده آرزوی شما؟

گفت: « هست آنکه گوهر صدفت / اختر برج عزت و شرفت

با عتيبه که فخر انصارست / نيک کردار و راست گفتارست،

گوهر سلک اتصال شود / رازدار شب وصال شود »

گفت: «تدبير کار و بار او راست / واندرين کار، اختيار او راست

با وی اين را بگويم از آغاز / آنچه گويد، به مجلس آرم باز »

اين سخن گفت و از زمين برخاست / غضب آميز و خشمگين برخاست

چون درآمد به خانه، ريا گفت / کز چه رو خاطرت چنين آشفت؟

گفت: «آن رو که جمعی از انصار / به هوايت کشيده اند قطار

همه يکدل به دوستداری تو / يک زبان بهر خواستگاری تو»

گفت: «انصاريان کريمان اند / در حريم کرم مقيمان اند

از برای چه دوستدار من اند؟ / وز هوای که خواستگار من اند؟»

گفت: «هر يگانه ای ز کرام / عالی اندر نسب، عتيبه به نام »

گفت: «من هم شنيده ام خبرش / نسبتی نيست با کسی دگرش


ادامه دارد...