یادی از رازی؛ بزرگترین پزشک اسلام و قرون وسطی

[چکامه91]

امروز پنجم شهریور، روز بزرگداشت زکریای رازی است. جورج سارتن، پدر تاریخ علم، نیمه دوم سده سوم هجری قمری را «عصر» محمدبن زکریای رازی نامیده است. به گفته وی این دانشمند، بزرگترین پزشک اسلام و قرون وسطی بود. به پاس زحمات فراوان رازی در علم داروسازی، روز پنجم شهریورماه، روز بزرگداشت زکریای رازی و روز داروسازی نامگذاری شده است.


محمود نجم‌آبادی استاد دانشگاه تهران در کتابی با عنوان «مولفات و مصنفات ابوبکر محمدبن زکریای رازی» که توسط انتشارات دانشگاه تهران در سال ۱۳۳۹ چاپ شده است می‌نویسد: «رازی نامش محمد و نام پدرش زکریا و کنیه‌اش ابوبکر است. جمیع مورخان وی را محمدبن زکریای رازی در کتب خود آورده‌اند، یا بهتر بیان داریم، محمد فرزند زکریای رازی. نویسندگان و مورخان مغرب زمین از جمله پروفسور ادوار برون در کتاب «طب اسلامی» را عقیده آن است که رازی علوم غیرطبی را قبل از طب آموخته است. چنانچه در دایره المعارف اسلامی در فصل رازی آمده که رازی تحصیلات ریاضی و فلسفه و نجوم و ادب را در ری آموخته و ممکن است در حین آموختن آن‌ها به شیمی نیز اشتغال داشته است. به هرحال آن‌چه محقق است آن‌که رازی طب را در سنین بالا آموخته و اشتغال به کار زرگری قبل از تحصیل سایر علوم و طب می‌باشد.»

رازی موسس مکتب جدیدی در علم کیمیاست که از آن به عنوان مکتب کیمیای تجربی و علمی نام برده می‌شود. ژولیوس روسکا، دانشمند برجسته‌ای که در شناسایی کیمیا (شیمی) به دنیای علم بیشترین سهم را داشته، رازی را پدر شیمی علمی و مبتکر مکتب جدیدی در علم دانسته است و این درحالی است که پیشتر این لقب را به دانشمند بلند پایه فرانسوی لاوازیه داده بودند.

در فرآیند تبدیل دانش کیمیا به علم شیمی توسط رازی، نکته‌ای که از نظر محققان و مورخان علم ثابت شده، نگرش «ذره یابی» یا اتمسیتی رازی است. در اروپا فرضیه اتمی را «دانیل سرت» در سال 1619 از فلاسفه یونانی گرفت که بعدها «روبرت بویل» آن را در نظریه خود راجع به عنصرها گنجاند. با آن‌که نظریه بویل با دیدگاه‌های کیمیاگران قدیم تفاوت آشکار دارد باید گفت که از زمان فیلسوفان کهن تا زمان او ، تنها رازی قائل به اتمی بودن ماده و بقا و قدمت آن بوده و با آن‌که نظریه رازی با نظریه بویل و یا نگرش نوین تفاوت دارد، لیکن به نظریات دانشمندان شیمی و فیزیک امروزی نزدیک‌تر است.

زکریای رازی، دانشمند، فیلسوف و شیمیدان ایرانی است که آثار ماندگاری در زمینهٔ پزشکی، شیمی و فلسفه به یادگار گذاشته است. وی به‌ کاشف الکل و جوهر گوگرد (اسید سولفوریک) مشهور است. این دانشمند ایرانی از آن‌جا که کتاب‌های خود را به زبان عربی می‌نوشت، نزد غربیان به جالینوس عرب مشهور بوده‌است.

تالیفات رازی
۵۶ کتاب در طب، ۳۳ کتاب در طبیعیات، هفت کتاب در منطق، ۱۰ کتاب در ریاضیات و نجوم، هفت کتاب در تفسیر و تلخیص و اختصار کتب فلسفی یا طبی دیگران، ۱۷ کتاب در علوم فلسفی و تخمینی، ۶ کتاب در مافوق الطبیعه، ۱۴ کتاب در الهیات، ۲۲ کتاب در کیمیا، دو کتاب در کفریات، ۱۰ کتاب در فنون مختلف و در مجموع 184 کتاب از تلاش‌های رازی در عرصه انتقال دانش به دیگران است و این درحالی است که برخی مورخین مجموع کتاب‌ها و رساله‌های او را افزون بر 271 عنوان دانسته‌اند.

دوکتاب معروف رازی درطب «الحاوی » و«المنصوری» است که در آن‌ها به اقوال و عقاید اطباء گذشته و نیروهای خوراکی و داروها و بهداشت و انواع زخم‌ها و سم‌ حشرات و بیماری‌ها اشاره شده است.

رازی اولین کسی است که تشخیص تفکیکی بین آبله و سرخک را بیان کرده است. وی در کتاب «آبله و سرخک» خود به علت بروز آبله پرداخته و سبب انتقال آن را عامل مخمر از راه خون دانسته‌است و ضمن معرفی آبله و سرخک به‌عنوان بیماری‌های حاد، نشانه‌هایی از بی‌خطر یا کشنده بودن آن‌ها را بیان کرده و برای مراقبت از بیمار مبتلا به این بیماری‌ها روش‌هایی را توصیه می‌کند.

رازی همچنین در کتاب‌های خود از جمله کتاب «الکناش المنصوری» از تشریح استخوان‌های و عضلات، مغز، چشم، گوش، ریه، قلب، معده و کیسه صفرا و... سخن گفته‌ و طرز قرار گرفتن ستون فقرات و سوراخ‌ها و زائده‌های آن را به خوبی شرح داده‌است. رازی اولین پزشکی است که بعضی از شعب اعصاب را در سر و گردن شناخته و راجع به آن‌ها توضیحاتی داده‌ است.

شیمی و داروسازی
رازی تحصیل شیمی را قبل از پزشکی شروع کرده‌است و در آن آثار چشم‌گیری از خود برجا گذاشته‌است. عمده تاثیر رازی در شیمی طبقه‌بندی او از مواد است. او نخستین کسی بود که اجسام را به سه گروه جمادی، نباتی و حیوانی تقسیم کرد. وی پایه‌گذار شیمی‌ نوین است.

رازی یکی از بنیانگذاران علم شیمی است. در کتاب «سرالاسرار» او مواد را به دو دسته فلز و شبه فلز (به گفته او جسد و روح) تقسیم می‌کند. او نخستین پزشکی است که داروهای سمی‌ آلکالوئیدی ساخت و از آن‌ها برای درمان بیمارانش بهره گرفت.

رازی در آخر عمرش نابینا شد. درباره علت نابینا شدن او روایت‌های مختلفی وجود دارد ولی ابوریحان بیرونی سبب کوری رازی را کار مداوم با مواد شیمیایی مانند بخار جیوه می‌داند. به پاس زحمات فراوان رازی در علم داروسازی، روز پنجم شهریورماه، روز بزرگداشت زکریای رازی و روز داروسازی نامگذاری شده است.

منبع: ایبنا