منتخبی از قابوسنامه؛ اثری ماندگار از کیکاوس بن اسکندر عنصر المعالی

[Outta_Breathe1020]

تو از بهر روزی خود رنج بسیار بر خود منه که به کوشش روزی افزون نگردد، که گفته اند: ( الرزق بالجد لا بالمکد ) و اگر خواهی که از بهر روزی از خدای عزوجل خشنود باشی، در آن کوش تا به خرد، توانگر باشی، که خرد از توانگری بهتر باشد، که به خرد مال توان ساخت و از مال، خرد نتوان ساخت، و جاهل از مال زود مفلس شود و مال خردمند دزد نتواند برد و آب و آتش هلاک نتواند کرد، پس اگر خرد داری هنر آموز، که خرد بی هنر چنان باشد که مردمی بی جامه و شخصی بی صورت و کالبدی بود بیجان و گفته اند: (الادب صوره العقل).

باب ششم - در افزونی گهر از افزونی هنر

بدان ای پسر! که مردم بی هنر مادام که بود، بی سود بود، چون درخت مغیلان که تنه دارد و سایه ندارد، نه خود را سود دارد و نه غیر را. و مردم با نسب با اصل اگر چه بی هنر باشد از حرمت داشت مردمان بی بهره نباشد بتر آن بود که نه گهر دارد و نه هنر، اما جهد باید کرد تا اگرچه اصیل و گوهری باشی، بتن خود گوهر باشد، که گوهر تن از گوهر اصل بهتر، چنانک گفته اند: ( الشرف بالعقل و الادب لا بالاصل و النسب) که بزرگی خرد و دانش راست نه گوهر و تخمه را، و بنامی که مادر و پدر نهند همداستان مباش، که آن نام نشان بود، نام آن بود که تو از هنر بر خود تهی، تا نام احمد و محمد و موسی و جعفر را باستاد فاضل یا حکیم کامل افگنی، اگر مردم با اصل را گوهر....

[diana3]

باب دهم- در ترتیب طعام خوردن

آن شغل را ثبات دهی و مستحکم گردانی،و در آن ثبات که یابی،بیش طلب نباید کرد،که در آن طلب بیشی بکمی افتی،که اگر چیزی نیکو نهاده باشد،نیکوتر منه،تا بطمع محال از آن در نمانی،اما در عمر گذرانیدن بی تربیت مباش،اگر خواهی که بچشم دوست و دشمن با آبرو باشی،باید که نهاد و درجه تو از مردم عام پایدار باشد.

باب دهم- در تربیت طعام خوردن

بدا ای پسر!که مردمان عامه را در شغلهای خود،اوقات و ترتیب پدید نیست،وقت و بیوقت ننگرند و بزرگان و خردمندان،کار خود را وقتی پدید کرده باشند و بیست و چهار ساعت شبانه روز را بر کارهای خود قسمت کرده باشند و هر کاری را حدی،و وقتی را اندازه پیذا کرده،تا کارهای ایشان بیکدیگر نیامیزد و خدمتکاران را نیز معلوم بود که در هر وقتی بچه کار مشغول باید بود تا همه کارها بر نظام باشد،اما اول حدیث طعام خوردن،بدانکه عادت مردمان بازار باشد که طعام بشب خورند،و آن نیک زیانکارست و دایم با تخمه باشند،و مردمان لشکری را عادت چنانست که در وقت ننگرند،هر وقت که بیابند میخورند،و این عادت ستوران است که هر گاه که...

[Sa.n]

علف می یابند بخورند ، و مردمان خاص و محتشمان ، یک وقت بیش ، طعام نخورند ، و این خویشتن داری نیکوست ولیکن تن ضعیف گردد و هر دم پیوسته بیقوت باشند ، سپس چنان صوابتر که محتشمان بامداد بخلوت ، اندک مایه تناولی کنند و بکدخدای خویش شوند ، تا نماز پیشین را تبی که رسم باشد رسیده بود و آن کسان را که با ایشان نان خورند حاضر کنند و طعام بخورند ، اما باید که بشتاب نخورند و آهسته باشند ، و شاید که بر سر طعام مردمان سخن کنند ، که شرط اسلام است ، ولیکن سر در پیش افکنده دار و در لقمه مردمان منکر .
حکایت
شنیدم که وقتی صاحب اسماعیل بن عباد نان میخورد با کسان خود ، مردی لقمه از کاسه بر آورد و موی در لقمه او بود مرد ، مرد نمیدید ، صاحب گفت : ای فلان ان موی از لقمه بردار ، آن مرد لقمه از دست نهاد و برخاست و برفتن ایستاد ، صاحب فرمود تا او را بیارند ، پرسید : که ای فلان ، چرا نیم خورده از خوان ما برخاستی ؟ آن مرد گفت : مرا نان آنکس نباید خورد که مویی در لقمه بیند ، صاحب خچل شد
اما تو بخود مشغول باش ، نخست در خوردن درنگ کن ، انگاه کاسه فرمای نهادن ، و رسم محتشمان دو گونه است : بعضی اول کاسه پیش خود فرمایند نهادن ، آنگاه پیش ...

[setayesh shb]

اما تو بخود مشغول باش ، نخست در خوردن درنگ کن ، انگاه کاسه فرمای نهادن ، و رسم محتشمان دو گونه است : بعضی اول کاسه پیش خود فرمایند نهادن ، آنگاه پیش

مهمان و بعضی محتشمان نخست کاسه پیش مهمان فرمایند نهادن و این نیکو تر است که طریق کرم است و آن طریق سیادت اما بفرمای تا چون کاسه آرند بنوع زود کار بندند که همه شکمها یکسان نباشند چنان باید که چون از خوان برخیزند کم خوار و بسیار خوار همه سیر باشند و اگر پیش دیگران نباشد باید که دیگران را از آن نصیب کنی وبر سر طعام خوردن ترش روی مباش و با خوان سالار بر سفره جنگ مکن که عادتی نیکو نیست و این سخن در زمانی دیگر گفته آید چون ترتیب نان خوردن بدانستی ترتیب شراب خوردن بدان.

باب یازدهم-در ترتیب شراب خوردن

اما حدیث شراب خوردن نگویم که شراب بخور و نیز نتوانم گفت که مخور که جوانان بقول کی از فعل خود باز نگردند که مرا بسیار گفتند و نشنودم تا از پس پنجاه سال رحمت کردگار توبه ارزانی داشت اما اگر نخوری سود دو جهان تو باشد و خوشنودی ایزد تعالی بیابی و هم از ملامت خلقان و مجالست بی عقلان و فعل محال رسته باشی و در کد خدائی بسیار توقیر باشد از چندین...

[Sa.n]

پرهیز کن ، هر چند مزاح بی هزل نبود ، که خوار کننده همه قدر ها مزاح است ، هرچه گویی ناچار بشنوی از مردمان همان چشم دار ، که از تو بمردمان رسد ، اما با هیچکس جنگ مکن ، که جنگ نه کار محتشمان است ، بلکه کار زنان و کودکان خورد است ، پس اگر اتفاق افتد که با کسی جنگ کنی ، هر چه بدانی و بتوانی گفت ، مگوی ، و جنگ چندان کن که آشتی را جای باشد و یکبار بی آزرم و لجوج مباش و از عادتهای مردمان فرومایه ، لجوجی و بی آزرمی دان . و بهترین عادتها تواضع دان که تواضع نعمت ایزدست که کسی بروحسد نبرد . و بهر سخن مگوی که ای مردم ، که این ای مرد گفتن بی حجت ، مرد را از مردکی بیفکند ، اما شراب خوردن و مزاح کردن کارجوانان است ، چون حد و اندازه نگهداری ، بر نیکوترین وجهی بتوان کرد و هم پرهیز کردن بتوان ، چون خرد را کار فرمایی ، اندوسیکی خوردن و مراح کردن ، اینها همه بر تو بسته شود . چون درین معنی لختی گفته ام ، اکنون در باب عشق ورزیدن لختی از آنچه دانم بگویم ، که با دل داوری کردن دشوار است .
باب چهاردهم – در عشق ورزیدن
بدان ای پسر ! تا کسی لطیف طبع نبود ، عاشق نشود ، از آنکه عشق از لطافت طبع خیزد و هر چه از لطافت طبع خیزد لطیف بود ، و او چون لطیف است ، در طبع لطیف آویزد ، نه بینی که جوانان بیشتر عاشق

[diana3]

باب چهاردهم-در عشق ورزیدن
شوند از پیران از آنکه طبع جوانان لطیف تر باشد از طبع پیران؟و نیز هیچ غلیظ طبع گران جان هرگز عاشق نشود،که این علتی است که خفیف روحان را بیشتر افتد،اما جهد کن تا عاشق نشوی و از عاشقی پرهیز کن،که کار عاشقی کار با بلاست خاصه در هنگام مفلسی،که هر عاشق که مفلس باشد بمراد نرسد،خاصه که پیر بود،از آنکه غرض جز بسیم حاصل نشود،پس در خوردن خون خویش رفته باشد،چنانکه در این معنی گفته ام:

نظم
بی سیم بدم،بر من از آن آمد درد
وز بی سیمی بماندم از روی تو فرد
دارم مثلی بحال خویش اندر خورد
بی سیم ز بازار تهی آید مرد

پس اگر وقتی اتفاق افتد که تو را با کسی خوش وقت گردد،اسیر دل مباش و پیوسته دل را با عشق باختن میاموز و دایم متابع شهوت مباش، که این کار خردمندان نبود، ار آنچه مردم عاشق،یا در وصال بود یا در فراق،و یکساله راحت وصال،بیکروزه رنج فراق نیرزد،که سرمایه عاشقی رنج است و درد و دل و محنت.و هر چند که درد خوش است.اما اگر در فراق باشی در عذاب باشی و اگر در وصال باشی و معشوق از دل تو خبر دارد،ناز و کار خیره و خوی بد او چون بینی،لذت وصال ندانی،و اگر وصال باشد که پس او فراقی باشد،آن وصال از فراق بدتر بود،و اگر فی المثل معشوقه تو فرشته باشد،در هیچوقت از ملامت خلقان خالی نباشی

[Sa.n]

از آنکه عادت مردان چنین رفته است ، پس تا توانی خود را نگهدار و از عاشقی پرهیز کن که جز خردمنداناز عشق پرهیز نتوانندکردن، از انکه ممکن نبود که بیک دیدار کسی عاشق گردد . نخست چشم بیند ، آگاه دل بیندیشد ، و چون دل پسندافتاد ، طبع برومایل شود ، آنگاه متقاضی دیدار گردد و اگر تو شهوت خود را در فرمان دل کنی و دل را متابع شهوت گردانی ، بازتدبیر آنکنی که یکبار دیگر او را به بینی چون دیدار دو باره شد ، میل طبع بدو زیاده گردد و هوای دل غالبتر شود و پس قصد دیدار سوم بار کنی و در حدیث آیی و چون سخن گفتی و جوابی شنیدی مثل چرخست ووسن ، جمله خرد و خوش تو در بند او شود ، و از همه کار ها بازمانی ، پس از آن اگر خواهی که خود را نگاهداری نتوانی که کار از دست رفته باشد ، و هر روز عشق زیاده گردد پس از آن بصورت متابع دل باید بود ، اما اگر بدیدار اول خود را نگاهداری ، چون دل تفاضا کند ، خرد را بر دل گماری تا پیش نام او نبرد و دل خود را بچیزی مشغول داری و جای دیگر استفراغ شهوت میکنی ، و چشم از دیدار او بر می بندی ، همه رنج دل یک هفته باشد .

[setayesh shb]

اما تو بخود مشغول باش ، نخست در خوردن درنگ کن ، انگاه کاسه فرمای نهادن ، و رسم محتشمان دو گونه است : بعضی اول کاسه پیش خود فرمایند نهادن ، آنگاه پیش نیاید زود خویشتن از بلا بتوانی رهانیدن لیکن چنین کردن نه کار هر کسی بود مردی باید عاقل با عقل تمام تا این علت را مداوا تواند کرد از آنکه عشق علتی است چنانکه محمد بن زکریا رازی در تقاسیم العلل آورده است سبب علت عشق و داروی وی یاد کرده است چون روزه داشتن پیوسته و بار گران برداشتن و سفر دراز کردن و آنچه بدین ماند اما اگر کسی را دوست داری که تو از دیدار و خدمت او راضی باشی روا دارم چنانکه ابوسعید ابوالخیر گفته است:که آدمی را از چهار چیز گریز است:اول نانی دویم خلفانی سیوم ویرانی چهرم جانانی.*هر کس ابحد و مقدار او از روی حلال* ولیکن دوستی دیگر است و عاشقی دیگر و در عاشقی هیچکس را وقت خوش نباشد. آن مرد عاشق بیتی میگوید در معنی خویش:

بیت

این آتش عشق تو خوشست ای دلکش


هرگز دیدی آتش سوزنده و خوش

و بدانکه در دوستی مرد همیشه دلخوش باشد و در عاشقی داریم اندرمحنت باشد و دیگر اگر بجوانی عشق بازی کنی آخر عذری باشد و مردم نیز معذور دارند و گویند جوان است جهد کن تا به پیری عاشق نشوی که. ..

[Outta_Breathe1020]

بدانکه در دوستی مرد همیشه دلخوش باشد و در عاشقی داریم اندرمحنت باشد و دیگر اگر بجوانی عشق بازی کنی آخر عذری باشد و مردم نیز معذور دارند و گویند جوان است جهد کن تا به پیری عاشق نشوی که پیرانرا هیچ عذری نیست، اگر چنانکه از جمله مردمان عام باشی کار آسانتر باشد، پس اگر پادشاه باشی و پیر باشی، زینهار باین معنی اندیشه نکنی، و بظاهر، دل بکسی نه بندی، که پادشاه پیر را عشق باختن دشوار کاری بود.

حکایت

بروزگار جد من شمس المعالی، خبر دادندی که در بخارا بازرگانی غلام دارد، که بهای وی دو هزار دینار است، احمد سعید پیش امیر این را حکایت کرد، که ما را کسی باید فرستادن تا آن غلام را بخرد، امیر گفت: ترا شاید رفتن، احمد سعید ببخارا آمد و نخاس را بدید و آن غلام را حاضر کردند و بهزارو دوست دینار بخرید و بگرگان آورد، امیر بدید و پسندید و غلام را دستار داری داد، چون دست بشستی، دستار بوی دادی تا دست خشک کردی، چندگاه برآمد، روزی امیر دست بشست این غلام دستار بوی داد، امیر دست پاک کرد و در غلام همی نگریست وی را خوش آمده بود دیدار روی و دستار بوی باز داد، و برین زمانی بگذشت. ابوالعباس عالم را گفت، این غلام را آزاد کردم و فلان ده او را بخشیدم تا بدانی منشورش بنویس و از شهر دختر کدخدایی را از بهروی بخواه...

[diana3]

باب چهاردهم- در عشق ورزیدن
دیدار روی و دستار بوی باز داد، و برین زمانی بگذشت. ابوالعباس عالم را گفت، این غلام را آزاد کردم و فلان ده او را بخشیدم تا بدانی منشورش بنویس و از شهر دختر کدخدایی را از بهروی بخواه و بگوی تا در خانه بنشیند تا موی روی بر آرد،آنگاه پیش من بیاید،ابوالعباس عالم وزیر بود،گفت:فرمان خداوند راست،اما اگر رای خداوند اقتضا کند، بنده را بگوید که ازین مقصود چیست؟امیر گفت:امروز حال چنین و چنین رفت،سخت زشت باشد که پادشاه پس از هفتاد سال عاشق شود،و مرا بعد از هفتاد سال بنگاهدشت بندگان خدای تعالی مشغول می یابد بود و بصلاح رعیت و لشکر و مملکت خود.من بعشق باختن مشغول گردم،نه بنزد خدای تعالی معذور باشم و نه بنزد خلق.
اما جوان هر چه کند معذور باشد ولیکن یکباره عشق ظاهر نباید بود،هر چند جوان باشی با طریق حکمت و حشمت و سیاست باش،تا خلل بکار تو راه نبابد،که ازبزرگی چنین شنوده ام که:

حکایت

سلطان مسعود را ده غلام بودند جامه داران خاص او،و از ایشان یکی بود که او را نوشتگین گفتندی،مسعود او را دوست داشتی،چند سال برآمد و هیچکس ندانست که سلطان که را دوست دارد،ازآنکه هر عطائی که بدیشان دادی یکسان بودی،تا ازین پنجسال بر آمد،روزی در مستی فرمود که هر چه پدر من ایازرا فرمود،نوشتکین را بنویسید،آنگاه معلوم شد که مقصود اونوشتگین بوده است.