موسیقی و موسیقی درمانی :

["VICTOR"]

مقدمه

هنر در طول تاریخ وسیله ای برای سازگاری ، انعطاف ، خلاقیت ، عشق و دوستی و آرامش مردم بوده است. درمیان هنرها ، موسیقی به دلیل داشتن انرژی ، تحرک و جاذبه ذاتی ، بسیار نافذ بوده و به طرزفوق العاده ای بشر را به خود مشغول کرده است.

بی شک ، موهبت و پرتویی الهی است و ضرورت وجود و استفاده از آن در تقدیر بشر و برنامه ریزی یزدانی قرار دارد و نیازی زیستی و سرشتی قوی پشتوانه آن است که این گونه در زوایای گوناگون زندگی بشر، از آموزش و تربیت و یادگیری تا نیایش و درمان وسرگرمی او نفوذ پیدا کرده است . موسیقی همچون امواج دریا سراسر انرژی ، کشش وعلاقه ، دوستی ، محبت و جذابیت است. این انرژی ، نیرو و کشش وقتی از حد خود بگذرد امواجی خروشان و طوفانی می شود که پریشان کننده است و انسان بدون قایق اندیشه و در این دریای مواج ، گسسته خواهد شد.موسیقی مانند زبان مکالمه و به دلیل همگانی بودن و نیاز عمومی به آن در واقع نوعی زبان مادری و درونی بشر است. زبانی که هر روز به صورت های مختلف ، کلمه ها و مفاهیم مختلف آن را می شنویم و حس می کنیم. شایسته آن است که قواعد ، اجزا و ترکیب و ارکان این زبان رایج رابشناسیم و با فهم درایت به دنیای زیبا ، تصور و الهام های آن وارد شویم و زیبایی ، تجربه های عرفانی و الهامی و سیر روحی آن را احساس کنیم.

["VICTOR"]

موسیقی نیاز انسان

موسیقی نیازی فیزیولوژیک ، ذهنی ، احساسی ، اجتماعی و فرهنگی در زندگی انسان است و از طریق این نیازها رشته ای گسسته در تار و پود زندگی بشر پیدا کرده است. موسیقی رابطه زیستی و فیزیولوژیک با مغز آدمی دارد،ریتم ، محرک بیولوژیک و ملودی مولد لذت ، خوشی و خیال انگیزی است که به دلیل کوچک ترین کنش ریتمیک و نوای موزون روحو جسم را بر می انگیزد و تحریک می کند.
از آغاز نوزادی بدون آن که آموزشی در کار باشد توجه به ریتم و ملودی وجود دارد و مغز به هماهنگی ، نظم وسازماندهی اصرار و گرایش دارد و موسیقی جلوه و تشابهی از این هماهنگی است.هم چنین موسیقی نیازی اجتماعی است و همبستگی در ذات مطبوع آن وجود دارد. موسیقی به راحتی می تواند احساسها و بیان مشترکی را در جمع به وجود آورد و نیروی عمومی را بر انگیزد. موسیقی نیروی همدلی است. موسیقی در همۀ فرهنگها یعنی در همه ی قبایل ابتدایی و اجتماعات متمدن امروزی وجود دارد. به دلیل حضور همیشگی موسیقی در میان ملل واقوام ، بسیاری آن را جزء نیازهای سرشتی و زیبا شناختی روح بشری دانسته اند. به نظرگاستن(1968) موسیقی درمانگر معاصر، موسیقی جزء رفتارهای ذاتی انسان است. وجود همیشگی موسیقی در همه ی ادوار و تمدن های بشری نشانه ی علاقه ذاتی و فیزیولوژیک بشر به موسیقی است ، بنابراین انگیزه ی آن در نهاد انسان فطری است. همچنین در طول تاریخ آنگاه که کلام و نوشتار ناتوان بوده اند ، موسیقی وسیله ی ارتباط و بیان نیاز والقای خواست ها بوده است.

["VICTOR"]

تاریخچه

از قدیم الایام نظرات مختلفی در مورد نحوه ی تأثیر موسیقی بر انسان ها مطرح شده است . به عنوان مثال ، فیثاغورث و افلاطون علت تأثیر موسیقی و نغمه های موزون بر انسان را از آن جهت می دانند که یاد آور حرکات خوش موزون آسمان است که در عالم ذر و قبل از تولد می شنیده و با آن اخت بوده است. در دیدگاه مزبور باور بر آن است که قبل از جدایی روح ما از خداوند ، نغمه های آسمانی مذبوربه گوش ما می رسید و با آن مأنوس بوده ایم موسیقی به دلیل یادآوری خاطرات شیرین گذشته ، ما را به وجد می آورد. به همان ترتیبی که عارف از راه چشم به جلال و عظمت الهی پی می برد و با تمرکز و استمرار ذکر به خدا انس می گیرد و از طریق گوش نیز امکان تقرب به ذات الهی به نحوی که در نغمه ای موزون ، حمد و ثنای باری تعالی را بشنود ، وجود دارد. صوفیه بر این باوربوده است که سماع همان الحان آسمانی و یا نمودی از نوا هایی است که روح پیش ازحلول به بدن و قبل از جدایی از خداوند می شنیده است.استفاده از موسیقی به خصوص در عهد پیامبران بنی اسرائیل از جمله حضرت داوود و موسی و پیروان آن ها بسیاررواج داشته است. فیثاغورث حکیم و فیلسوف یونانی نیز برای تمام نغمه های موسیقی صورتی از وجود خداوندی در عالم روحانی قائل و معتقد بود که با ضمیر و دل پاک می توان از موسیقی افلاک نغمات کُرات و کواکب را شنید والهام گرفت.
فارابی موسیقی را با سه خاصیت مطرح می ساخت :«احساس انگیز، نشاط انگیز، خیال انگیز و یا تحت شرایطی هر سه خصوصیت را دارا می باشد.»
به طور کلی اگر به فعالیت های تمدن های گوناگون بنگریم ، دو گروه تمدن و دو روش را در توسعۀ موسیقی درمانی می یابیم. گروه اول تمدن یونان که به طور عمده نگرش پزشکی، علمی و نجومی به موسیقی می اندیشیدند. ایرانیان هم بیشتر در این میان پیرو یونانیان و نظر آنان بودند، اما بعد از نفوذ اسلام به ایران برداشت های عرفانی ، ارتباط موسیقی با رمز و رازهای کیهانی و نظرهای فلسفی شدت یافت. هم چنین در دوران رنسانس استفاده از موسیقی به عنوان دارویی برای پیشگیری امری متداول برای درمانگرآن دوره پذیرفته شده بود. در این دوره اعتقاد بر این بود که موسیقی مقاومت فرد رادر برابر امراض بیشتر می کند. (رضایی، 1376)
قابل توجه است در سالهای جنگ جهانی دوم نیز از موسیقی برای بهبود زخم ها استفاده شده است.(هنری, 1995) از جمله افرادی که دراین باره تلاش کرده اند و اقداماتی انجام داده اند می توان به وال (1936)، ایرامآلشتور(1948)، واسلسیوس(1918)، زارلینو(در قرن 16)، پلاتو، فیثاغورث و آریستوتیل اشاره کرد.

["VICTOR"]

تعریف موسیقی و موسیقی درمانی

بر طبق تعریفی که انجمن موسیقی درمانی آمریکا(namt) ارائه داده است، موسیقی درمانی عبارت است از" کاربرد موسیقی در تأمین،حفظ و بهبود سلامت جسمانی و روانی" در واقع موسیقی درمانی کاربرد منظم موسیقی است، به طوری که موسیقی درمانگر مستقیماً در یک محیط ، تغییرات دلخواه را در عواطف و رفتار درمانجو ایجاد می کند ... .

انجمن موسیقی درمانی استرالیا (1989) تعریف موسیقی درمانی را استفاده برنامه ریزی شده از موسیقی برای اهداف درمانی و رفع نیازهای کودکان و بزرگسالان که به دلیل اجتماعی،عاطفی،بدنی و ذهنی آسیب دیده اند،ارائه می دهد.
هم چنین انجمن حرفه ای موسیقی درمانگران،موسیقی درمانی را به عنوان ابزار و شبکه های ارتباطی برای ایجاد رابطۀ متقابل بین بیمار و درمانگر از راه موسیقی و نشانه های موسیقایی تعریف می کند که می تواند هم در وضعیت بیمار و هم در شیوۀ درمان تغییراتی ایجاد کند.

باید دانست که موسیقی یک زبان است. صداها کلمات آن هستند و ملودی ها از ترکیب صداها به وجود می آیند. ملودی ها پیام و احساس را منتقل می کنند.ریتم،انرژی این بیان است. ملودی ها با فواصل فیزیکی متنوع جمله های گوناگون و احساس آن هستند. موسیقی مولد تجربه های زیبا شناختی است که درک زیبایی ها را ارتقا می بخشد.موسیقی میان گذشته و آینده پیوند به وجود می آورد.موسیقی درمانی به معنی استفاده از موسیقی و برنامه های تنظیم شدۀ موسیقایی برای توانبخشی تمامی بیماران(جسمی و روانی)است.
در موسیقی درمانی دو روش فعال و غیر فعال رواج بسیاری دارد. روش غیر فعال،شنیدن موسیقی و روش فعال نواختن،خواندن و حرکت های موزون و بحث و گفتگو پیرامون موسیقی است. در موسیقی درمانی غیر فعال عمدۀ تأثیر در برانگیختن و تأثیر گذاری بر واکنش های عاطفی و ذهنی و در روش موسیقی درمانی فعال واکنش های مختلف عاطفی،ذهنی،حسی و حرکتی،تحریک و هماهنگ می شود.
موسیقی ابزار موسیقی درمانگر است. ساختار موسیقی قواعدی واقعی و تجربی دارد. یعنی موسیقی پدیده ای است که از طریق عناصر زمان و ساختارهای فیزیکی آن شکل می گیرد. به طوری که می تواند شنیده،احساس،اندازه گیری و ترسیم شود،به همین دلیل می توان موسیقی را در مسیر تجربی مورد مطالعه قرار داد و تأثیر های گوناگون آن را ارزیابی کرد. نغمه های موسیقی بر حسب ترکیب فواصل و ریتم دارای ارتعاشات خاصی هستند که با تحریک ارتعاشات سلول های عصبی احساس و انگیزه ای را تقویت،تضعیف و یا منتقل می سازند.(وانکلیف,1994)

["VICTOR"]

تأثیر گذاری موسیقی بر بدن انسان


جریان تأثیر موسیقی به دو عامل اساسی بستگی دارد : اول تم و حالت موسیقی که با فواصل و ریتم گردش های ملودیک پیرامون فواصل ارتباط دارد و دوم شرایط ذهنی و عاطفی و میزان اطلاعات و فهم شنونده است.

تم و حالت موسیقی یک تأثیر عمومی و فیزیولوژیک داشته و کم و بیش هر کس را با هر مکانیسم ذهنی و عاطفی تحت تأثیر قرار می دهد. اما اندازه و شدت این تأثیر بستگی به وضعیت سلول های عصبی ، سابقۀ ذهنی و عاطفی و عادت شنونده دارد. به همین دلیل می بینیم که یک تم با حالت حزین شنونده ای را در خود فرو می برد و متأثر و گریان می سازد اما در فرد دیگر همان تم تأثیر اندکی دارد. در واقع فواصل فیزیکی و ملودی یکی است اما فیلتر اصلی یعنی شرایط ذهنی و عاطفی افراد است که با یکدیگر تفاوت دارد.

موسیقی موجب آزاد شدن اندروفین ها از غدۀ هیپوفیز شده و به طور غیر مستقیم درد را تسکین می دهد. سطح کاکتول آمین ها در هنگام شنیدن موسیقی ملایم پایین آمده و به تبع آن ، ضربان قلب ، فشارخون و میزان اسید های چرب آزاد کاهش می یابند. کوک ، آثار موسیقی را ناشی از تحریک تالاموس و ناحیۀ مشبک می داند.

سیستم فعال کنندۀ مشبک شبکه ای متراکم از سلول های عصبی است که از قسمت مرکزی تنۀ مغزی و مغز میانی تا تالاموس و دیانسفال ادامه می یابد.

رشته های پایین روندۀ آن سیستم اعصاب خودکار، عضلات و استخوان ها را متأثر می سازند و رشته های بالاروندۀ آن قشر مغز را تحریک می کنند. این سیستم مانند یک صافی عمل نموده و کارایی فکر و عمل را افزایش می دهد. تالاموس که گذرگاه پیام های سیستم مشبک محسوب می شود، تحریکات موسیقی را دریافت نموده و آن ها را به مغز منتقل می سازد. در نتیجه ، مرکزحافظه ، هوشیاری و تصور تحت تأثیر واقع می شوند. بنابراین ، موسیقی از طریق تالاموس وسیستم مشبک بر هیجانات ، ماهیچه های بدن و واکنش های خود تنظیم نظیر فشار خون ، تنفس وهضم تأثیر می نهد.

کارشناسان معتقدند موسیقی واسطۀ غیر کلامی است که تحریکات آن از طریق مرکز شنوایی در قشر مغز بر سیستم لیمبیک منتقل گشته و موجب تنظیم عکس العمل های هیجانی می شود. به علاوه ، این باور وجوددارد که موسیقی با ایجاد جریان بیوشیمیایی و الکتریکی از طریق کورپوس کالوزوم ، مرکزحافظه را به کار انداخته و نیم کره های مغز را قادر می سازد تا در آن واحد مخالف یکدیگر فعالیت کنند.

["VICTOR"]

انتخاب نوع موسیقی برای درمان


انتخاب نوع موسیقی به عوامل متعددی از جمله ماهیت نوا و خصوصیات شنونده بستگی دارد. موسیقی ملایم موجب آرامش و موسیقی تند باعث تحریک می شود،زیرا اعصاب خودکار را تحت تأثیر قرار داده و فشار های عصبی ایجاد می کند. به علاوه، صدای بسیار بلند یا کوتاه نیز می تواند محرک باشد. از طرفی،خصوصیاتی نظیر: سن،بهرۀ هوشی،نوع شخصیت،رسوم فرهنگی،زبان و موقعیت جغرافیایی،اقتصادی،مذهبی و آموزشی شنونده حائز اهمیت می باشند. در این میان،بهترین نتیجه با استفاده از موسیقی آشنا و مناسب حاصل می شود.

نکتۀ مهم قابل ذکر دیگر این است که وقتی می گوییم تم یک موسیقی حزین است،برای عموم افراد به طور نسبی حالت حزن دارد و یا وقتی می گوییم این تم شیدایی است،حالت و تأثیر آن برای بیشتر افراد به طور نسبی عاشقانه و شورانگیز است. به عبارت دیگر یک تم موسیقی وقتی می تواند معرف حالتی خاص باشد که بیشتر شنوندگان آن حالت را احساس و تأیید کنند.

["VICTOR"]

طبقه های تم های موسیقی

در مورد سابقۀ تاریخی تم های موسیقی،نخستین بار فیلسوف بزرگ یونان اثر موسیقی را بر انسان و جوامع در کتاب "جمهور" خود به طور منسجم بیان کرد.

دکتر علی زاده محمدی در برداشتی متنوع،تم های موسیقی را با توجه به حالت های روان شناختی و تأثیر عاطفی آن ها در هفت گروه طبقه بندی کرده است. طبیعی است که می توان تم های فرعی بسیاری ایجاد کرد اما اصلی ترین آن ها شامل گروه های زیر است:

1)آرام بخش
2)فرح بخش
3)حزین
4)هیجانی(هیستریکال)
5)نیرو بخش
6)شیدایی
7)خواب آور(سَبُک ساز)

["VICTOR"]

ساز های موسیقی درمانی


در موسیقی درمانی ازانواع سازهای کلاسیک، ملی و محلی و حتی سازها و ابزارهای صوتی دست ساز، برحسب نیازاستفاده می شود. هدف اصلی در موسیقی درمانی، توانبخشی بیماران و درمان بیماری است وقصد آموزش موسیقی و یا نوازندگی وجود ندارد. سازها، ابزارهای صوتی، نوارهای موسیقی، رقص و فعالیت های موزون همه وسیله و واسطه ای برای درمان است. از این رو موسیقی درمانگر می تواند بر حسب نیازهای درمان جو و اهداف و برنامه هایی که تنظیم کرده، از سازهای مختلف کلاسیک، محلی وفرهنگی خود استفاده نماید و حتی سازهای ساده ای بسازد که با کمک آن بتوان بهتر به اهداف درمانی دست یافت.

هر چه صدای سازساده، زیبا و جذاب تر باشد، درمان جو ارتباط بهتری با آن برقرار می کند و درمان مؤثرترواقع می شود. موسیقی درمانگران می توانند بر اساس امکانات، سازهای محلی و عادت های شنوایی منطقۀ خود با استفاده از سازهای کلاسیک و ملی، سازهای جدیدی طراحی کنند و ازآن بهره گیرند. فقط در هنگام طراحی و ساخت این سازها باید به سادگی، ارتباط و تماس بدنی راحت با آن، صدادهی زیبا و تا حد امکان استاندارد دقت شود. به طور کلی سازهای موسیقی درمانی در دو گروه سازهای ملودی و سازهای ضربی جای می گیرند.

["VICTOR"]

ساز های موسیقی درمانی

در موسیقی درمانی از انواع سازهای کلاسیک،ملی و محلی و حتی سازها و ابزارهای صوتی دست ساز،برحسب نیاز استفاده می شود. هدف اصلی در موسیقی درمانی،توانبخشی بیماران و درمان بیماری است و قصد آموزشموسیقی و یا نوازندگی وجود ندارد. سازها،ابزارهای صوتی،نوارهای موسیقی،رقص و فعالیت های موزون همه وسیله و واسطه ای برای درمان است. از این رو موسیقی درمانگر می تواند بر حسب نیازهای درمان جو و اهداف و برنامه هایی که تنظیم کرده،از سازهای مختلف کلاسیک،محلی و فرهنگی خود استفاده نماید و حتی سازهای ساده ای بسازد که با کمک آن بتوان بهتر به اهداف درمانی دست یافت.

هر چه صدای ساز ساده،زیبا و جذاب تر باشد،درمان جو ارتباط بهتری با آن برقرار می کند و درمان مؤثرتر واقع می شود. موسیقی درمانگران می توانند بر اساس امکانات،سازهای محلی و عادت های شنوایی منطقۀ خود با استفاده از سازهای کلاسیک و ملی،سازهای جدیدی طراحی کنند و از آن بهره گیرند. فقط در هنگام طراحی و ساخت این سازها باید به سادگی،ارتباط و تماس بدنی راحت با آن،صدادهی زیبا و تا حد امکان استاندارد دقت شود.

به طور کلی سازهای موسیقی درمانی در دو گروه سازهای ملودی و سازهای ضربی جای می گیرند.

["VICTOR"]

تم های آرام بخش

به طور کلی،موسیقی آرام بخش چند مشخصه دارد : ریتم منظم،دینامیکی قابل پیش بینی و هارمونی موزون. نوا هایی از این دست به دو دستۀ کلی تقسیم می شوند،موسیقی طبیعت همچون زمزمۀ نسیم،ریزش آبشار و... و موسیقی کلاسیک.(که باید بر اساس تمایل فرد انتخاب گردند تا حدأکثر کارایی را داشته باشند.)

ممکن است یک ملودی حالت دار مانند ملودی حزین،فرد افسرده را آرامش دهد،اما این آرامش ناشی از ساختار ملودی نیست بلکه ناشی از شرایط زمان و احساس شنونده است. در واقع این ملودی آرام بخش مقطعی و مشروط است.مهمترین خصیصۀ ملودی آرام بخش این است که هیچ احساس و هیجان خاصی را القا نمی کند. ریتم و گردش های ملودیک آرام و یکنواخت آن در فواصل بزرگ کمک می کند تا از سرعت و فشار خیال ها و هیجان ها خستگی ها بکاهد و با آهسته کردن احساس و هیجان در گردش ها و فواصل مطبوع و بزرگ حالتی آرام و خوشایند و بدون هیجان و غلبۀ احساسی ایجاد کند.

تم های فرح بخش

تم های فرح بخش (نشاط انگیز) قطعه های ریتمیک با ملودی نسبتاً تند است که سرزندگی و نشاط را به دور از هیجان زدگی و بی تابی القا می کند و با ثبات و آرامش همراه است. ملودی مطبوع و فرح بخش بیشتر در وزن های ساده ساخته می شوند. تم های شکسته و ترکیبی نیز بهتر می تواند احساس ها را در حالت های نوسانی و ادواری سیر دهد .

تم های حزین

لحن تم های حزین،غم انگیز و با شکوه است و در شنونده غم ،نا کامی،اندوه و افسوس را تداعی می کند. یک نظریه وجود دارد که فواصل فیزیکی حزین و ریتم و گردش های کند و آرام در هورمون های استرس و واسطه های شیمیایی بین سلول های عصبی تأثیر می گذارد و با انباشته شدن آن ها اندوه و حزن افزایش می یابد. تأثیر بر بعضی از هومون ها در کند شدن واکنش های سیستم عصبی خودکار مؤثر است.

تم های هیجانی (هیستریکال)تم های هیجانی شامل ملودی های ریتمیکی است که تحرک پذیری فوری و سطحی را با شور و هیجان به وجود می آورد. بر انگیختگی شدید به ابزار حالت و احساس در شنونده منجر می شود و تمایل به بروز هیجان وتحرک را مساعد می کند. در فرهنگ موسیقی ایرانی این تم ها در میان مردم به عنوان شش و هشت شهرت دارد.اما تأثیر این تم ها در ایجاد شور و هیجان در گروه و کاهش بی حالی و سستی مؤثر است. به طور معمول این تم ها با شرایط زیستی و هیجانی جوان ها و تحرک آن ها همخوانی بیشتری دارد،زیرا میل به خود نمایی احساسی و بدنی جوانان را ارضا می کند.استفادۀ به اندازه و به هنگام از این نوع موسیقی می تواند احساس ها و هیجان ها را تخلیه کند و به آرامش بیانجامد.

تم های نیرو بخش

از موسیقی نیرو بخش می توان در کاهش بی حالی و اندوه و افسردگی استفاده کرد. برای شنیدن این قطعه ها در حالتی آرمیده قرار بگیرید و ذهن را در اختیار ملودی ها قرار دهید. انرژی،سرعت و قدرت تم های نیرو بخش رکود، یکنواختی و افسردگی روح را کاهش می دهد.

تم های شیدایی

تم های شیدایی،گردش های ادواری حساسی دارند که لحن شورانگیز آن ها هم مستعد سرمستی است و هم در حزن و اندوه سیر می کنند. موسیقی مشرق زمین به دلیل داشتن فواصل بسیار کوچک و بسیار بزرگ و هم چنین روحیۀ ادواری،مستعد چنین حالتی است.

تم های خواب آور (سَبُک ساز)این موسیقی با ریتمی سنگین و ملایم همراه با ملودی یکنواخت و انتشار امواج صوتی در فضایی گسترده است. این تم ها فضای یک نواخت ذهن را تسخیر و بر آن غلبه می کند و باعث تن آرامی می شود. تم های این موسیقی حالت و هیجان خاصی ندارد. به عبارتی این تم ها را نمی توان به مفهوم واقعی موسیقی نامید. گاهی یک فضای ملودی همراه با انتشار امواج صوتی در ریتم ملایم گردش می نماید و حالت های ملایمی را انتقال می دهد. حالت یکنواخت و انتشار ملایم اصوات فضایی و آسمانی باعث خلسه و خواب آوری می شود. توجه بسیار به این تم و تمرکز عمیق روی آن بر واکنش های فیزیولوژیک و خودکار از جمله دم و بازدم و فشار خون اثر می گذارد و امواج آلفا را در مغز تقویت می کند و موجب سستی و رخوت می شود.