چکیده :

مكانيسم توسعه پاك (CDM) يك مكانيسم همكاري بين المللي است كه تحت پيمان كيوتو بنا نهاده شده است و منابع بسيار مهمي را براي دستيابي به توسعه پايدار از طريق ترويج سرمايه گذاري در پروژه هاي سازگار با محيط زيست در اختيار كشورهاي در حال توسعه قرار مي دهد. بر اساس آمار منتشر شده توسط كنواسيون تغييرات آب و هواي سازمان ملل، ايران عليرغم برخورداري از پتانسيل هاي لازم با ثبت هفت پروژه در سازمان توسعه پاك بین الملل تا كنون سهم بسیار ناچیزی از اين بازار بين المللي برده است ،درحاليكه كشورهاي چين، هند و برزيل به ترتيب با 1903، 811 و 201 پروژه ثبت شده بيشترين جذب سرمايه را به خود اختصاص داده اند (2) . در اين مقاله سعي شده است، با تجزیه و تحلیل تجربه های موفق کشورهای فوق در به ثبت رساندن پروژه های بین المللی و بررسی موارد ذیربط در ایران ،چالش ها و موانع موجود درراستاي طراحي و اجراي پروژه هاي مرتبط به اين مكانيسم و عدم بهره برداري مناسب توسط ارگان هاي دولتي و خصوصي از اين فرصت بين المللي شناسايي و پس از تجزيه و تحليل چالش ها و موانع ، راهكارعملياتي جهت رفع آن ها در قالب یک مدل مفهومی با استناد به استاندارد مدیریت ارزش [1] ارائه گردد .

مقدمه :

در دنياي امروز و عصر تكنولوژي با توجه به روند رو به رشد جمعيت جهان و افزايش سطح رفاه جوامع كه با ايجاد مصارف جديد انرژي توام بوده است، دغدغه تامين انرژي و تداوم استفاده از آن در مسير توسعه پايدار را نیز به بحران و چالش هاي پيش روي بشر افزوده است .بر طبق مطالعات صورت گرفته ،نياز انرژي جهان با حفظ روند فعلي تا سال 2100 ميلادي تا دو برابر افزايش خواهد يافت . اين در حالي است كه دماي متوسط كره زمين كه در طول 140 سال گذشته حدودc °1 افزايش يافته است ،با ادامه اين روند پیش بینی می شود تا پايان سال 2100 به ميزان c °5/8 افزايش دما خواهیم داشت (1) . اين ميزان افزايش موجب تغييرات آب و هوايي برگشت ناپذير و خطرناكي مي گردد و در اين صورت حيات موجودات بر روي كره زمين با مخاطره روبرو خواهد شد .بديهي است اجتناب از اين پديده ناگوار جز با اقدامات اساسي در جهت بهينه سازي مصرف انرژي و افزايش سهم انرژي هاي تجديد ناپذير در تامين انرژي جهان ،جلوگيري از تخريب جنگل ها ، تغيير كاربري زمين و كاهش انتشار آلاينده هاي زيست محيطي امكان پذير نمي باشد . بر اين اساس اكثر نهاد ها و موسسات بين المللي ،معيار كاهش آلايندگي هاي زيست محيطي را ملاك ارزيابي برنامه هاي خود در توسعه پايدار قرار داده اند . در این راستا، مجمع عمومي سازمان ملل آغاز مذاكرات مربوط به ایحاد یک چهارچوب حقوقی در زمینه تغییر اب و هوا را در دسامبر سال 1990 میلادی اعلام كرد و كميته مذاكرات بين الدول كنوانسيون تغيير آب و هوا (FCCC / INC)[2] را بمنظور تدوین این کنوانسیون ،نهادينه نمود.کنوانسيون تغيير آب و هوا در سال 1992 میلادی در اجلاس ريو با هدف تثبيت غلظت گازهاي گلخانه‌اي ناشي از فعاليت هاي صنعتي در سطحي که از آسيب هاي ناشي از تغييرات اقليمي بر زندگي انسان و حيات روي زمين بکاهد، تدوين شد و از سال 1994 میلادی اجرايي گرديد. اهم اهداف کنوانسيون و فعاليت هاي مرتبط با آن به قرار زير است: (3)

  1. تثبيت غلظت گازهاي گلخانه‌اي در جو در سطحي كه از اثرات خطرناك فعاليت هاي بشر بر سيستم اقليم جلوگيري نمايد.
  2. ارائه گزارش دوره‌اي وضعيت ملي تغيير آب و هوا به كنوانسيون، توسط كليه كشورهاي عضو
  3. تهيه ميزان انتشار گازهاي گلخانه‌اي و جذب توسط چاهك های جوی بصورت دوره‌اي.
  4. تنظيم و اجراي برنامه‌هاي كاهش انتشار گازهاي گلخانه‌اي.
  5. همكاري و توسعه روش هاي انتقال تكنولوژي براي كاهش انتشار در بخش هاي مختلف انرژي، حمل و نقل، صنعت، كشاورزي، جنگل و زايدات جامد و مايع.
  6. همكاري منطقه‌اي و بين المللي درتهيه روش هاي تطبيق با پديده تغيير آب و هوا.
  7. در نظر گرفتن موضوع تغيير آب و هوا در سياست ها و برنامه ريزي هاي توسعه.


پيمان کيوتو در سومين اجلاس اعضاء متعهدين ,مورخ 11 دسامبر 1997 میلادی در كيوتو ژاپن تصويب و به مدت يکسال جهت امضاي کشورها و اعضاي کنوانسيون باز گذاشته شد.پروتکل کیوتو با الحاق روسيه به پيمان کيوتو در اواسط ماه نوامبر سال 2004، در تاريخ 16 فوريه 2005 اجرايي شد. جمهوري اسلامي ايران در سال 1375، با تصويب مجلس شوراي اسلامي و تائيد شوراي نگهبان به عضويت كنوانسيون تغييرات آب و هوا درآمد. قانون الحاق ايران به پيمان كيوتو نيز در سال 1384 به تائيد شوراي نگهبان رسيد.(1) كشور ما بدليل قرار گرفتن در بين كشورهاي در حال توسعه، در دوره اول تعهد (2012-2008) اجباري براي كاهش انتشارات خود ندارد.

مکانیسم های پیمان کیوتو

پيمان كيوتو جهت ايجاد ساختار مبتني بر بازار سه مكانيسم زير را تعبيه نموده است. اين مکانيسم ها عبارتند از: (5)

  • مکانيسم توسعه پاک[3] (CDM)
  • اجراي مشترک[4] (JI)
  • تجارت انتشار[5] ( ET)



  1. مكانيسم توسعه پاك: پروژه‌هايي كه كشورهاي توسعه يافته جهت تحقق تعهدات خود در كاهش انتشار و همچنين كمك به توسعه پايدار در كشورهاي در حال توسعه اجرا مي‌نمايند و به ازاي کاهش انتشارگازهای گلخانه ای ، گواهی کاهش انتشار[6] (CER)دريافت مي‌نمايند.
  2. اجراي مشترک: پروژه‌هايي هستند كه با توجه به تجارب تكنولوژيكي كشورها، به منظور اجراي تعهد يا اخذ گواهي، توسط برخي از كشورهاي صنعتي در ساير كشورهاي توسعه يافته بخصوص کشورهای با اقتصاد در حال گذر (اروپای شرقی) اجرا مي‌گردند.
  3. تجارت انتشار: همانگونه که اشاره شد كشورهاي صنعتي تحت پيمان كيوتو متعهد به كاهش انتشار گازهاي گلخانه‌اي هستند (هر كشور تعهد مستقلي دارد)؛ در راستاي اين تعهدات اگر كشوري نتواند سهم تعهدات خود را در كاهش انتشار برآورده نمايد، مي‌تواند از كشورهاي صنعتي ديگر كه بيش از سهم تعهد خود كاهش انتشار داشته است مجوز انتشار را خريداري نمايد. كه اين موضوع را تجارت انتشار مي‌گويند.


ضرورت بیان مسئله :

همانطور که قبلاً اشاره شد پيمان كيوتو براي كاهش هزينه‌هاي عمل به تعهدات، سه مكانيسم انعطاف پذير تعريف كرده است که در بين آنها مکانيسم توسعه پاک تنها مکانيسمی است که کشورهای در حال توسعه ‌می‌توانند در آن مشارکت داشته باشند. ماده 12 پيمان كيوتو به تعريف مكانيسم توسعه پاك اختصاص دارد. طبق اين ماده، هدف از مكانيسم توسعه پاك كمك به كشورهاي در حال توسعه (غير ضمیمه I) جهت دستيابي به توسعه پايدار، كمك به هدف نهايي كنوانسيون و مساعدت اقتصادهاي در حال گذار و كشورهاي توسعه يافته (اعضاي پيوست I) در جهت عمل به تعهدات كاهش انتشار پيمان مي‌باشد. (5)طبق اين مكانيسم كشورهاي در حال توسعه از فعاليت هاي پروژه‌اي كه منجر به صدور گواهی كاهش انتشار (CERs) مي‌شوند نفع مي‌برند. برای کاهش هر يک تن معادل CO2، يک CER اختصاص می‌يابد. كشورهاي عضو پيوست I (كشورهاي توسعه يافته) مي‌توانند از گواهی كاهش انتشار حاصل از اين پروژه‌ها براي عمل به تعهدات خود در قبال پيمان كيوتو استفاده كنند. بعبارت ديگر، مكانيسم توسعه پاك به كشورهاي توسعه يافته اجازه مي‌دهد كه اعتبارات كاهش انتشار حاصل از اجراي پروژه در كشورهاي در حال توسعه را خريداري كنند. در عوض، كشورهاي در حال توسعه به منابع و تكنولوژي هاي لازم براي كمك به توسعه پايدار اقتصاد خود دسترسي خواهند داشت.
ایران با مصرف 2/2 درصد از نفت خام دنیا و 4/5 درصد از گاز دنیا یکی از بزرگ ترین کشورهای مصرف کننده انرژی فسیلی و در نتیجه تولید کننده گازهای گلخانه ای است و در بین 207 کشور جهان از نظر انتشار گازهای گلخانه ای رتبه سیزدهم را داردآمارها نشان می دهد در سال 1387 در ایران 453 میلیون تن گاز دی اکسید کربن تولید شده است و با این روند مصرف انرژی در جهان تا سال 2030 میلادی میزان تولید این گاز در جهان به 41 گیگاتن خواهد رسید .(6) در نتیجه ایران دارای پتانسیل بسیار بالایی برای تعریف پروژه های مکانیسم توسعه پاک است و با اجرایی نمودن این پروژه ها علاوه بر کاهش دمای زمین از سود مالی فراوانی می تواند برخوردار باشد . بدين جهت پرداختن به اين موضوع در قالب يك مسئله ملي امري ضروري و مهم مي باشد .

مکانیسم توسعه پاک (CDM)

الف ) مراحل پروژه‌های مکانيسم توسعه پاک

هر پروژه CDM قبل از اجرا تا صدور گواهی کاهش انتشار بايد مراحلي را پشت سر بگذارد. اين مراحل عبارتند از: (4)


  1. تنطیم سند طراحي پروژه[7] (PDD)
  2. تائيد پروژه (Validation)
  3. ثبت پروژه (Registration)
  4. پايش (Monitoring)
  5. بازبينی، صحه گذاری و گواهی نمودن كاهش انتشار (Verification/Certification)
  6. صدور گواهی کاهش انتشار (Issuance of CERs)


سه مرحله اول، قبل از اجراي پروژه (مرحله طراحی) و سه مرحله بعدي بعد از اجراي پروژه(مرحله اجراء) انجام مي‌گيرند.

ب ) گازهای گلخانه ای مورد نظر پیمان کیوتو

به مجموعه‌اي از گازهای حاصل از سوختن موادآلی و انرژی های فسیلی صنایع مختلف تولید شده و باتشکیل لایه ای در بالای زمین باعث می شوندكه مقداري از انرژي خورشيدی تابیده شده به سطح کره زمین در جو باقی بمانند و باعث بالا رفتن دمای زمین‌شوند‍‍، اطلاق می شود . دي اكسيدنيتروژن (NO2)، دي اكسيدكربن (CO2) و متان (CH4) گازهاي گلخانه‌اي اصلي هستند. در پیمان کیوتو شش گاز گلخانه ای مدنظر است .
در جدول (1)گاز های گلخانه ای که شامل استفاده از مزایای پیمان کیوتو هستند و ضریب تبدیل آنها به CO2ارایه شده است. (2و5)

جدول 1: گازهاي گلخانه اي پيمان كيوتو و ضرايب تبديل آنها به گاز دي اكسيد كربن
مقدار ارزش به نسبت هر واحد دی اكسید كربن نام گاز گلخانه ای فرمول شیمیایی گاز
1 دی اكسید كربن CO2
21 متان CH4
310 اكسید نیتروژن N2O
11300 هیدرو فلوركربن ها HFCs
6500 پرفلوركربن ها PFCs
23900 هگزا فلوراید SF6



  • معیار سنجش گازهای گلخانه ای CO2 بوده و برای هرتن کاهش این گاز یک CER[8] صادر می شود.


ج) کشورهای توسعه یافته و پیمان کیوتو:

اين پيمان كشورهاي صنعتي (استراليا ، اتريش ، بلژيك ، بلغارستان ، كانادا، كراوسي ، جمهوري چك ،دانمارك ، استوني ، فنلاند، فرانسه ، آلمان ، يونان ، مجارستان ، ايسلند ، ايرلند ، ايتاليا ، ژاپن، لاتويا ، ليتواني ، لوگزامبورگ ، موناكو ، نيوزلند ، نروژ، لهستان ، پرتغال ، روماني ، فدراتيو روسيه، اسلووني ,اسلوواكي، اسپانيا ، سوئيس ، سوئد، تركيه اوكراين و امريكا )، را متعهد كرد تا ميران انتشار گازهاي گلخانه اي خود را2/5 درصد بين سال هاي 2012-2008 نسبت به سال 1990 كاهش دهند.در غیر اینصورت ملزم به پرداخت جریمه می باشند . همچنين اين كنوانسيون كشورهاي توسعه يافته صنعتي را ملزم به انتقال تكنولوژي به كشورهاي درحال توسعه كرد. دراين معاهده ذکر شده که رشد اقتصادي وامحاء فقر حق كشورهاي در حال توسعه مي باشد كه هر دو موجب افزايش انتشار گازهاي گلخانه اي است. (5)

د) کشورهای غیر صنعتی و پیمان کیوتو

پیمان كیوتو از طریق مكانیسم های تشویقی مانند (CDM)كشورهای غیر صنعتی را برای كاهش میزان انتشار گازهای گلخانه ای ترغیب می نماید تا این كشور ها بتوانند از مزایای فراوان مالی ناشی از اجرای طرح ها و پروژه های كاهش میزان انتشار گازهای گلخانه ای بهره مند شوند.در کشورهای غیر صنعتی، مانند ایران، چنانچه شرکت های خصوصی و یا دولتی موفق به اجرای طرح و یا طرح‌هایی در جهت کاهش گازهای گلخانه‌ای شوند،پس از طی شرایطی معین، امکان مستند سازی پروژه کاهش، تائید آن توسط نهاد های بین المللی و ثبت آن در هیئت اجرائی بخش فرآیند توسعه پاک سازمان ملل (UNFCCC)[9] وجود دارد.بعد از ثبت پروژه در هیت اجرائی، پروژه جهت کنترل مقدار کاهش توسط نهاد های بین المللی پایش می شود و در آخر هر سال (به مدت 10 سال) مقدار کاهش توسط این نهاد ها کنترل و پیمان می گردد.در مرحله بعدی هیت اجرائی پیمان کاهش سالانه را رسماً تائید و برای مقدار کاهش سالانه یک سند بین المللی (CER) صادر می کند.(5) با تائید هیئت اجرائی، این سند به یک اوراق بهادار بین المللی تبدیل می گردد که در بورس های بازار کربن بین المللی قابل خرید و فروش می باشد و به یک درآمد قابل توجه ارزی و تضمینی برای شرکت های سرمایه گزار به مدت 10 سال تبدیل می گردد. کارخانه‌های کشور های صنعتی که نتوانسته اند به تعهدات کاهش خود عمل کنند، با خرید این اسناد از پرداخت جرایم سنگین زیست محیطی کشور خود معاف می‌شوند و کشور های غیر صنعتی هم با فروش امتیازات کاهش خود می توانند منبع درآمد ارزی قابل توجهی را برای خود جلب کنند که می تواند اعتبار 10 ساله داشته باشد.


[1] En12973:2000

[2] Intergovernmental Negotiating Committee/Framework Convention on Climate Change

[3] Clean Development Mechanism

[4] Joint Implementation

[5] Emission Trading

[6] Certified Emission Reduction

[7] - Project Design Documents

-Certified Emission Reduction 1

[9] United Nations Framework Convention on Climate Change