موشك AIM-54 Phoenix دوربردترين موشك هوا به هواي ساخت ايالات متحدهء آمريكا محسوبمي‏‎شود كه تنها در اختيار نيروي دريايي ايالات متحده و نيروي هوايي ايرانقرار گرفته بود. اف-14 تامكت، تنها هواپيمايي در جهان محسوب مي‏شد كه قادر بود ازموشكهاي فونيكس استفاده كند. همان طور كه پيشتر ديديد AIM-54 در ابتدا براي جنگندهءناونشين F-111B طراحي شد. موشك AIM-54 بر پايهء موشك دوربرد هوا به هواي Eagle ساخته شد. موشك Eagle، سلاح اصلي جنگندهء F6D Missileer محسوب مي‏شد؛ اما هم موشك Eagle و هم هواپيمايF-6D طرح ساختشان لغو گرديد. موشكهاي Eagle و جنگندهء F-6D،سلاحي ضعيف به شمار مي‏رفتند و تنها قادر بودند موشكهاي كروز ضدكشتي را كه قدرتمانورپذيري نداشته و داراي سرعت كمي بودند، هدف قرار دهند. ضعف ديناميكي هواپيماي F-6D باعث شده بود اين هواپيماي زيرصوت، از انجام نبردهاي نزديك هوايي ناتوان باشدو همچنين توان اندك موشكهاي Eagle، كه قادر نبودند بمب‏افكن‏هاي دورپرواز شوروي راكه مجهز به موشكهاي كروز ارتفاع پست بودند، هدف قرار دهند، نيروي دريايي را به سمتتهيهء هواپيما و موشك كارآمدتري هدايت كرد كه ابتدا جنگندهء ناموفق F-111B و سپسجنگندهء بسيار موفق اف14 تامكت، براي حمل موشكهاي فونيكس برگزيده شدند.

اف14 تامكت به راحتي قادر بود به سرعتي حدود 2.4 ماخ دست يابد، ضمن اينكهبه رادار بسيار قدرتمندي نيز مجهز بود، توانايي ديناميكي بسيار خوبي داشت ومي‏توانست تا 9 برابر فشار گرانش زمين را تحمل كند، و همزمان 6 موشك فونيكس را حملنمايد.

در دههء 1960، اغلب هواپيماهاي ايالات متحده، حداكثر قادر بودندموشكهاي كوچكتر، ارزان‏قيمت‏تر AIM-7 موسوم به Sparrow را حمل نمايند. اين موشكها،در زمرهء سلاح‏‎هاي ميان‏برد به شمار مي‏رفتند. هدايت موشك اسپارو كه به وسيلهءرادار هواپيماي شليك كننده صورت مي‏گرفت، مستلزم آن بود كه هواپيما پرتاب كنندهءموشك، رادار خود را بر روي تنها يك هدف قفل نگه دارد، تا جستجوگر موشك، قادر بهرهگيري دقيق شود، در غير اين صورت، موشك از دست مي‏رفت.
اين روش هدايت موشك،بدان معني بود كه تا زمان اصابت موشك اسپارو به هدف، رادار هواپيما قادر نبودرهگيري ديگري را شروع كند؛ اين امر باعث مي‎شد ميزان هوشياري هواپيما از فضاياطرافش، كاهش يابد.
رادار تامكت كه AWG-9 نام داشت، قادر بود تا 24 هدف هواييرا در حالت Track-While-Scan (رهگيري دقيق به هنگام جستجو) به طور دقيق شناساييكند. سپس اهدافي را كه داراي حق تقدم براي پرتاب فونيكس بودند، انتخاب كند.
خلبان يا افسر رادار تامكت (RIO) قادر بودند، هنگامي كه مشخصه‏هاي لازم جهتپرتاب فونيكس به سمت هدف‏(ها) فراهم مي‏شود، موشك‎(ها) را شليك كنند.


نمايشگربزرگ نشان‏دهندهء وضعيت تاكتيكي (TID يا Tactical Information Display)، كه دركابين RIO نصب شده بود، حجم بي‏سابقه‏اي از اطلاعات دريافت شده توسط رادار را دراختيار خلبان قرار دهد. (خلبان قادر بود اطلاعات ارسال شده توسط RIO را بر رويصفحهء نمايشگر خود مشاهده كند) مهم‏تر اينكه رادار AWG-9 قادر بود به طور پيوسته،عمل جستجو و رهگيري اهداف متعدد را پس از پرتاب فونيكس‏(ها) نيز به طور دقيق بهانجام برساند، در نتيجه، آگاهي از پهنهء فضاي آسمان، همچنان ادامه مي‏يافت. خط نقلو انتقال داده‏ها از طريق كانال ارتباطي موسوم به Link-4 به تامكت اين امكان رامي‏داد تا اطلاعات خود را با هواپيماي پيش‏اخطارE-2C Hawkeyeبه اشتراك گذارد. زوج تامكت و E-2C، يك تركيب ايده‏آل به شمارمي‏رفتند و قادر بودند براي پهنهء بسيار گسترده‏اي را در آسمان، پوشش هوايي ايجادنمايند.

در جريان يكي از تمرينات جنگنده‏هاي F-14A، كهبه سال 1990 در منطقهء Desert Shield انجام شد، كانال ارتباطي Link-4A اثبات كرد كهقادر است خط ارتباط داده‏اي جنگنده – جنگنده را نيز به خوبي انجام دهد. بدين طريق،بازهم ميزان هوشياري از فضاي منطقهء پرواز افزايش مي‏يافت. در جنگندهء بسيارپيشرفتهء F-14D از سامانهء موسوم بهJTIDSاستفادهشده است كه قادر است به وسيلهء خط ارتباط داده‏اي Link-16، تصاوير را نيز به كابينمنتقل كند.


هدايت‏پذيري فعال
موشك فونيكس، از روش‏هايمتنوعي جهت دستيابي به اهداف در فواصل بسيار دور بهره مي‎‏برد. فونيكس براي اهدافبسيار دور، مشخصات هدف را توسط اطلاعات كسب كرده از رادار AWG-9 به طور پيوسته تازهمي‏كند. بدين جهت است كه فونيكس قادر مي‏شود براي پرواز به سمت هدف، به ارتفاعي بين80000تا 100000 فوت صعود كرده و تا 5 ماخ سرعت بگيرد. استفاده از چنين ارتفاعي، بهدليل كاهش اصطكاك و نيروي پسا مي‏باشد. در مرحلهء نهايي، موشك از آن ارتفاع بالا بهسمت هدف شيرجه مي‎رود و همزمان، رادار موشك فعال مي‎شود تا عمل هدايت‏پذيري فعالراداري را جهت مرحلهء آخر و رسيدن به هدف، به انجام برساند.

در مقاممقايسه، موشكآمراماز يك كامپيوتر دروني استفادهمي‏كند. اين كامپيوتر، از تكنولوژي ديجيتال جهت محاسبهء دقيق محل برخورد موشك باهدف، بهره مي‏برد. اين كامپيوتر را هواپيماي شليك كنندهء آمرام، قبل از انجامجستجوي فعال در مرحلهء نهايي، قادر هستند فعال نمايند.

تركيب دو سيستمبسيار پيشرفتهء AIM-54 / AWG-9 اولين سامانه‏اي در جهان محسوب مي‏شد كه قادر بهرهگيري چندگانهء اهدف هوايي (تا 24 هدف) و حملهء همزمان به آنها با شش موشك بسياردوربرد بود كه وزن هر موشك بسيار سنگين و معادل 1000 پوند بود و در آن از يك كلاهكجنگي متعارف، بهره برده شده بود. (به جاي كلاهك هسته‏اي)






در سمت چپ XAIM-54A /XAIM-47 در سمت راست موشک


بدنهءفونیکس، همان بدنهء موشک سری نیروی هوایی آمریکا و سازمان سیا، موسوم به AIM-47 Falcon بود که بر روی آن، چهار بالچه به شکل صلیب نصب شده بود. 4 عدد از موشکهایفونیکس، در قسمت تونل مانند زیر بدنه حمل می شدند و توسط سکوهای آئرودینامیکی ویژهای به بدنه متصل می گشتند. 2 موشک دیگر نیز در طرفین هواپیما و زیر جایگاه موسوم به Glove قرار می گرفتند.



موشک سری AIM-47 در كنار هواپيماي YF-12 متعلق به سازمان سيا

به هنگام بارگذاریکامل 6 موشک فونیکس، با مجموع وزن هر ریل پرتابگر مخصوص، بیش از 8000 پوند به وزنهواپیما افزوده می گشت. این رقم، دقیقن دو برابر حالتی بود که از بارگذاری 6 موشکاسپارو حاصل می شد. بدین جهت نیروی دریایی ایالات متحده، به طور معمول از ترکیب 2فونیکس، 3 اسپارو و 2 سایدوایندر در هر تامکت بهره می برد.


ناوگاندفاع موشکی دوربرد
فونیکس در اصل برای ایجاد سپر دفاعی جهتناوهای هواپیمابر در برابر تهدید موشکهای کروز، امکان دفاع در عمق و همچنین ایجادتاخیر در حملات، طراحی گشته بود. در اوج کشمکش جنگ سرد، تهدیدات عمده علیه ناوگاننیروی دریایی شامل ناوگان پرتعداد بمب افکن های باجر و بک فایر شوروی بود که بهموشکهای سرعت بالای کروز و سیستم های جنگ الکترونیک مجهز بودند.

نوع ارتقاءیافته فونیکس، یعنی موشک AIM-54C، به جهت امکان شکار دقیق تر اهدافی نظیرهواپیماهای تاکتیکی و موشکهای کروز ساخته شد. آخرین سطح به روزآوری فونیکس، شاملنصب یک حافظهء قابل برنامه ریزی بود که قابلیت اطمینان به عملکرد موشک را در برابرتهدیدات ECM به شدت افزایش می داد.

بسیاری از کارشناسان نظامی، بر ایناعتقاد هستند که فونیکس بر پایهء موشک AIM-47 ساخته شده است. AIM-47، موشکی بود کهبرای هواپیمای فوق سری سازمان سیا، موسوم به YF-12 (ساخت لاکهید) طراحی گشته بود. این هواپیمای بسیار پیشرفته، نمونهء شکاری از پرندهء سیاه SR-71 بود. YF-12 قادربود در سرعتی حدود 3.2 ماخ کروز نماید و در همان سرعت، با موشکهای دوربرد AIM-47،جنگنده های دورپرواز شوروی نظیر MiG-25 را هدف قرار دهد. اما نیروی هوایی و سازمانسيا، نه AIM-47 و نه AIM-54 را به علت هزینه های بالای نگهداری، مناسب تشخیص نداد.

یروی هوایی در آن زمان جنگندهء F-15A Eagle را جهت دفاعهوایی به خدمت گرفته بود، اما این هواپیما، توان و قابلیتی جهت حمل موشکهای بسیاردوربرد چون AIM-47 یا AIM-54 را نداشت و این هواپیما تا زمان معرفی موشکAIM-120 AMRAAM، از شرکت در درگیری های دوربرد ناتوان بود. امروزه، انتظار می رود با ورودبه خدمت AIM-120C-5، جنگندهء اف15 قادر شود با اهدافی تا فواصل 110 کیلومتر درگیرشود.

رادار AWG-9 که در جنگنده های F-111B و F-14 نصب گردید، بزرگترین وقدرتمندترین راداری است که تاکنون (2007) در یک جنگنده نصب شده است، به طوری که اینرادار را می توان با اندکی اغماض، در حد رادارهای پیش اخطار هوایی قلمداد نمود.


جانشینان فونیکس
موشک AIM-54 Phoenix به تاریخ 30 سپتامبر 2004 از خدمت خارج گشت و به تاریخپیوست. جنگندهء بی نظیر F-14 Tomcat نیز به تاریخ 22 سپتامبر 2006، رسمن بازنشستگردید.

فونیکس امروزه به وسیلهء موشکهای با برد کمتر آمرام، جایگزین شدهاست و این موشکهای توسط جنگنده های F/A-18E/F Super Hornet مورد استفاده قرار میگیرند؛ اما هم اف14 و هم فونیکس، هنوز در خدمت نیروی هوایی ایران قرار دارند، اگرچهدر عملیاتی بودن این هواپیماها و موشکهاي فونيكس، تردیدهای جدی نزد کارشناسان نظاميوجود دارد. پس از آنکه سفارت ایالات متحده در تهران، به سال 1979 اشغال شد ودیپلماتهای آمریکایی به گروگان گرفته شدند، روابط دو کشور به شدت تخریب گردید و درنهایت قطع شد، ارسال قطعات یدکی و پشتیبانی فنی هواپیماها و موشکها متوقف گردید ودر تنها در جریان ماجرای ایران – کنترا (سفر مک فارلین به تهران)، در دورهء زمانیبسیار کوتاه، برخي ملزومات مورد نیاز، به ایران ارسال گردید.


سابقهءشرکت در عملیات توسط نیروی دریایی ایالات متحده
فونیکس، علیرغمدارا بودن قابلیتهای بی نظیر، به ندرت در جریان جنگ واقعی مورد استفاده قرار گرفتهاست. تنها دو پرتاب رزمی این موشک توسط نیروی دریایی ایالات متحده ثبت گردیده استکه هیچ کدام نیز به هدف اصابت نکرده اند.

در جریانگشت دفاع هوایی (CAP یا Combat Air Patrol) جنگنده های F-15C نیروی هوایی ایالاتمتحده به هنگام عملیات طوفان صحرا به سال 1991، به دلیل دارا بودن سامانهء تشخیصدوست از دشمن (IFF)، در میان هواپیماهای موجود، منحصر به فرد بودند. از آنجا کهتامکتهای نیروی دریایی، در آن زمان فاقد چنین سامانه ای بودند و طبق قانونی که بهتصویب رسیده بود، جهت استفادهء ایمن از موشکهای فونیکس، در فواصل بسیار دور،نیازمند نصب سامانهء خاصي از IFF بودند. بدین جهت، در عملیات طوفان صحرا، ازموشکهای فونیکس بهره ای گرفته نشد و عمدهء نبردهای هوایی نیز توسط F-15 ها به انجامرسیدند.

از منظر مهندسی و به خدمت گیری، فونیکس را می توان یک نقطهء درخشانو موفق به شمار آورد. فونیکس به عنوان تنها عضو خانوادهء موشکهای دوربرد Falcon، بههیچ کشور و ارتشی به جز نیروی هوایی شاهنشاهی ایران فروخته نشد و سایر یگانهای رزمیایالات متحده نیز، از هواپیماهایی به جز اف14 بهره بردند. فونیکس بسیار بزرگ وسنگین وزن بود و به هیچ وجه برای نبرد نزدیک هوایی مناسب نبود؛ در حالی که اسپارو وآمرام، برای نبردهای نزدیک نیز کارایی داشتند.

گونهها

AIM-54A: نوعی کهبه سال 1974 به ایران و نیروی دریایی ایالات متحده فروخته شد. تا پیش از وقوعانقلاب 1979، تعداد 284 از این موشک، به ایران تحویل گشت و پس از انقلاب، مابقیموشکهای خریداری شده توسط ایران، به نیروی دریایی ایالات متحده واگذار شدند.
AIM-54C: نوع بهبود یافته مدل A باقابلیت بهتر در شکار موشکهای کروز؛ ورود به خدمت: 1986.
AIM-54 ECCM / Sealed: نوعی که در محیط های جنگالکترونیک نیز قابل استفاده است و به سامانهء خنک کنندهء مخصوص در حین پرواز نیازیندارد.
خلاصه‏ای از تجاربجنگی ایران با موشک فونیکس

تا پيش از انقلاب 1979، تعداد 79 فروند F-14A به نيروي هوايي شاهنشاهي ايران تحويل شده بودند و در زمان انقلاب، 77 فرونداز آنها در خدمت بودند. در اغلب منابع غربي، اطلاعات بسيار اندكي از نحوهء خدمت 77تامكت موجود در نيروي هوايي ايران موجود است؛ اما يك منبع در اين مورد استثنا قرارمي‏گيرد، و آن كتابي است كه كه توسطتام كوپر و فرزادبيشاپبه نامIranian F-14 Tomcats in Combatبه چاپ رسيده است و در مورد نحوهء خدمت اف14 هاي ايران در جنگ مطالبيجالبي نوشته شده است.


امروزه اغلب گمانه‏زني‏ها و مطالب در مورد تامكتهاي ايران،بر اساس تحقيقاتي است كه توسط تام كوپر در كتابش نوشته شده است؛ اين تنها كتابمعتبري در جهان است كه در مورد اف14 هاي ايران به رشتهء تحرير در آمده و در آن،حقايق و نكات فراواني درج شده است. در اين كتاارزشمند، گزارشاتي مستند از نحوهءاستفادهء 284موشك فونيكس تحويل شده به ايران در خلال جنگ با رژيم عراق، بين سالهاي 1980 تا 1988 وجود دارد.

پرسنل فني ايالات متحده گزارش كرده‏اند كه قبل ازخروج از ايران به دنبال انقلاب 1979، در هواپيماها و سلاح‏هاي مربوط، خرابكاريكرده‏اند؛ با انجام اين امر، شليك موشك توسط تامكتهاي ايراني غيرممكن مي‏گشت، امانيروي هوايي ايران (IRIAF)، توانست تعدادي از هواپي را تعمير و راه‏اندازي كند؛هرچند كه اين امر، براي كل ناوگان تامكتها به اجرا درنيامد. برخي منابع غربي ادعاداشتند كه پس از انقلاب، موشكهاي فونيكس ديگر عملياتي نبودند، هرچند كه در ابتدا،راه‏اندازي سامانهء شليك و كنترل موشك فونيكس بسيار مشكل بود و تنها از عهدهء پرسنلفني كمپاني هيوز برمي‏آمد. پيش از انقلاب، ايران، تعداد زيادي از پرسنل فني ريكاييرا به خدمت گرفته بود، اين پرسنل، قبل از ترك ايران، بسياري از اطلاعات مربوط بهتعمير و نگهداري سلاح‏هاي پيچيده، توسط آنها به كارشناسان ايراني انتقال يافته بود. اگرچه بدون پشتيباني فني و مهندسي، و همچنين عدم ارسال قطعات و عدم ارائهءبرنامه‏هاي بهينه‏سازي‏ از طرف گروه سيستم‏هاي موشكي كمپاني هيوز، امكان استفاده ازچنين سلاحي، حتا براي كاربراني كه داراي پرسنل فني بسيار ماهر باشند، بسيار مشكلاست، اما با تمام اين مسائل، حقيقت اين است كه ايرانيان، در دوران پس از انقلاب 1979، توانستند قطعات مورد نياز خود را به نحوي تهيه نمايند و همواره داراي تعدادقابل توجهي تامكت آمادهء پرواز باشند.

برخي منابع مطلع ديگر، بر اين اعتقادهستند كه نقش اوليه و اصلي اف14 در نيروي هوايي ايران، همانا به مثابه يك هواپيمايپيش‏اخطار هوايي بوده است كه امر محفاظت از ساير جنگنده‏ها را بر عهده داشته است. با تمام اين اوصاف، حقيقت امر اين است كه نيروي هوايي ايران، از اف14، به صورتفعال، به عنوان يك شكاري – رهگير استفاده كرده است و به هنگام اسكورت سايرجنگنده‏ها، حدود 60 تا 70 فروند از هواپيماهاي عراقي را با موشكهاي AIM-54 هدف قرارداده است.

نيروي هوايي ايران، اغلب اوقات از اف14 به عنوان محافظهواپيماهاي تانكر استفاده مي‏كرده است، اين امر زماني اتفاق مي‏افتاد كه بنا بودماموريتي ضربتي در عمق خاك عراق انجام شود و نياز به حضور تانكر در داخل فضاي عراقپيش مي‏آمد؛ در چنين مواقعي، عمق خطوط مرزي با عراق، توسط رادار قدرتمند اف14، موردجستجوي دقيق رادار تامكت قرار مي‏گرفت و در بيشتر مواقع، پرواز هواپيماهاي عراقي،در فواصلي بيش از 200 كيلومتر، به دقت شناسايي مي‏شد. چنين نيازهايي باعث شد تانيروي هوايي ايران، تعدادي از جنگنده‏هاي اف14 را به عنوان هواپيماي پيش‏اخطارهوايي، مورد استفاده قرار دهد.

اين مدعا، در جريان جنگ 1991 خليج فارس بهاثبات رسيد. در جريان نبردهاي هوايي، خلبانان عراقي، هنگام مواجهه شدن با اف14 هايآمريكايي، و درست زماني كه خلبانان آمريكايي، رادارهاي AN/AWG-9 خود را روشنمي‏ساختند، به سرعت اقدام به فرار كرده و فضاي آسمان منطقه را ترك مي‏كردند و ازمواجهه با تامكتهاي آمريكايي، به شدت اجتناب مي‏‎كردند. ويژگي خاص شكار هواپيماهاتوسط تامكت، كه در جنگ با ايران براي خلبانان عراقي به اثبات رسيده بود، آنان راوامي‎‏داشت تا به سرعت از منطقه خارج شده و فرار نمايند. اين امر، زماني به طوركامل به اثبات رسيد كه در چند نبرد هوايي، جنگنده‏هاي عراقي، از مواجه باجنگنده‏هاي پرقدرت نيروي هوايي ايالات متحده نظير F-15C ترسي نداشتند در حالي كه ازمنطقهء مجاور آن كه تحت پوشش رادار تامكتهاي نيروي دريايي بود، به سرعت خارج شدهبودند.



اين آزمايش، جهت اطمنيان از قدرت تامكت و فونيكس دربرابر پرواز ميگهاي25 شناسايي شوروي (MiG-25RB) بر فراز آسمان ايران بود. در جرياناين آزمايش که به تاریخ ژانویهء 1976 انجام گرفت، پنج موشك AIM-54 به سمتهواپيماهاي بدون خلبان AQL-34 شليك شد. دو فروند از اين هواپيماهاي بي‎خلبان، باسرعت 2 ماخ و در ارتفاع 60 هزار فوتي پرواز مي‏كردند. از پنج موشك شليك شده، چهارموشك، به اهداف مورد نظر، اصابت كردند. یکیاز فونیکس های پرتابی، هدف خود را در فاصلهء 212کیلومتری منهدم می نماید و این هدفگیری، تاکنون به عنوان دوربردترین شکار یک موشکهوا به هوا در تاریخ جهان به ثبت رسیده است.

به تاريخ اکتبر 1978، دو فروند F-14A نيروي هوايي شاهنشاهي ايران، ضمن اينكه ليدر آنها مستقيمن باش ا ه در ارتباط راديويي بود، يک فروند جنگندهء MiG-25RB شوروي را که در ارتفاعبسيار بالا و سرعت زياد در حال پرواز به سمت ايران بود، بر روي درياي خزر، شناساييو رهگيري کردند و با قفل رادار و سيستم موشکي فونيکس بر روي ميگ25 مانع از ورودجنگندهء شوروي به آسمان ايران شدند. پس از اين بود که شوروي، موافقت دوجانبه‏‎اي رابا ايران به امضاء رساند و دو طرف متعهد شدند كه از ايجاد تنش، جلوگيري نمايند.

22 سپتامبر 1980
آغاز تجاوز ارتش عراق بهايران، با استعداد 48 يگان سازمان‎دهي شده در قالب تيپ‏ها و لشگرهاي زرهي، مكانيزهو پياده، با برخورداري از پشتيباني 800 قبضه توپ، 5400 دستگاه تانك، 400 قبضه توپضدهوايي، 366 فروند هواپيما و 400 فروند هلكوپتر.
مقصود رهبرحزب بعث عراق از تجاوز، اين بود كه با شكست نظامي ايران، آرزوهاي قديمي خود مبني برلغو قرارداد 1975 الجزاير، الحاق خوزستان به عراق به عنوان استان عربستان با مركزيتشهري كه قرار بودالاحوازناميده شود، تاميننمايد. رژيم بعث عراق كه پيش از انقلاب، به علت قدرت برتر نظامي ايران، قادر بهاجراي نقشه‏هاي شوم و بلندپروازنهء خود نبود، با وقوع انقلاب و تصفيهء ارتش، شرائطرا بسيار مساعد يافت و پس از واقعهء گروگانگيري دپيلماتهاي آمريكايي در تهران،حمايت ضمني ايالات متحده را نيز توانست براي حمله دريافت كند.

آغازنبردهای هوایی
به تاريخ 16 سپتامبر 1980، اف14 ايراني، به سمتهدفي كه با سرعتی زیاد و در ارتفاع 55 هزار فوتي به سمت ترمينالنفتي خارك در پروازبود، شليك كرده و آن را ساقط نمود. با توجه به سرعت وحشتناك و ارتفاع پروازي بسياربالا، هدف ساقط شده، هواپيماي MiG-25 شناسايي عراق بود كه توسط يك موشك AIM-54A ساقط گشت. اين اولين پيروزي اثبات شدهء F-14 در برابر MiG-25 در جهان، محسوب مي‎شد.

در همانروز، يك MiG-25RB ديگر عراقي نيز، در همان شرائط بسيار سخت، توسط تامكتهاي ايرانيساقط شد. MiG-25 عراقي با سرعت بسيار وحشتناك به سمت تاسيسات نفتي خارك در حالپرواز بود كه در فاصلهء 113 كيلومتري، افسر رادار (RIO) با آيفون داخلی هواپیما بهخلبان اعلام مي‏‎كند كه هواپيماي عراقي را گم كرده و قادر به رهگيري مجدد آن نشدهاست. پس از لحظاتي، گزينهء قفل موشك، در فاصلهء 70 كيلومتري، مجددن مثبت مي‎شود،اين فاصله، حداقل فاصلهء لازم، براي شليك به سمت هدفي است كه در ارتفاع بالاتر و باسرعت بسيار زياد، در حال پرواي‏باشد. با اعلام مثبت بودن قفل رادار بر هواپيمايدشمن توسط RIO، و در حالي كه تامكت، با سرعتي بيش از 1500 كيلومتر در ارتفاعي 45هزار فوتي قرار دارد و در حال اوج‏گيري است، يك موشك AIM-54A، در فاصلهء 64كيلومتری هدف شليك مي‏شود. فونيكس، پهنهء آسمان خليج فارس را درمي‏‎نوردد، و انيهءبعد، به دقت به هدف مورد نظر خود كه يك MiG-25RB (شناسايي) عراق بود، اصابت كرده وآن در ارتفاع 55 هزار فوتي، به طور كامل منهدم مي‎نمايد.
* * *


به تاريخ دوم دسامبر 1980، در يكي از نزديكترين فواصل شليك براي موشك AIM-54، فونيكس موفق مي‎شود هدفخود را منهدم نمايد. كاپيتانف. دهقان،خلبانباتجربهء پايگاه هشتم شكاري (اصفهان)، به هنگام گشت هوايي بر روي ترمينال نفتيجزيرهء خارك، بر روي صفحهء رادار هواپيايش، تعدادي هدف هوايي را كشف مي‏كند. وي درفاصلهء 10 مايلي، رادار هواپيما را بر روي يكي از آنها قفل مي‏كند، و اين يكي ازكمترين فواصل مورد نياز براي پرتاب موشك فونيكس است و طبق دستورالعمل‏هاي كمپانيهيوز، در چنين فاصله‏اي، امكان شكار هدف كم مي‏شود. اما خلبان تصميم مي‏گيرد موشكفونيكس خود را شليك كند، زيرا در غير اين صورت، بايد وارد يك نبرد سنگين و نزديكهوايي با ميگ21 عراقي شود. فونيكس پرتاب شده، در اين فاصلهء كم، از حالت جستجويفعال راداري بهره برده و بدون نياز به هدايت رادار تامكت، به جنگندهء MiG-21 اصابتكرده و آن را بدل به هزاران قطعه مي‏كند.
* * *

به تاريخ 20 نوامبر 1982، دو ژنرال ارشد عراقي، جهت بازديد از خطوط مقدم جنگي، سوار هليكوپتر Mi-8 مي‏شوند. هليكوپتر Mi-8 آنان، توسط دو هليكوپتر ديگر Mi-8، يك Mi-25، چهار MiG-21 وچهار MiG-23 اسكورت مي‏شود. هواپيماهاي محافظ نيز، به هنگام كمبود سوخت، به سرعتيگزين مي‎شدند تا مقامات عراقي، اسكورت خود را از دست ندهند.آرايش هوايي ايجاد شدهتوسط پرنده‏هاي عراقي، توجه دو تامكت اسكورت كنندهء تانكر سوخت‏رسان KC-707 را بهخود جلب مي‏كند. اين دو تامكت، به همراه هواپيماي تانكر، منتظر بازگشت جنگنده‏های F-4 ايراني بودند كه براي انجام ماموريت ضربتي، عازم عمق خاك عراق شده بودند وهواپيماي تانكر قرار بود به آنها، سوخت برساند.

تامكتها، مطابق الگويتعيين شده، به نوبت، فضاي ماوراي مرز و داخل آسمان عراق را با رادار AWG-9 خود،مورد كاوش قرار مي‏دادند. در این لحظات، كاپيتان خسروداد، در صفحهء رادار هواپيمايخود، تعداد زيادي از اهداف را مورد شناسايي قرار مي‏دهد. اين اهداف، از طرف غربهآرامي در حال نزديك شدن بودند و در محدودهء برد موشكهاي فونيكس وي قرار داشتند. خسروداد به هواپيماي همراه خود (Wingman) دستور مي‏دهد تا در كنار تانكر باقي ماندهو از آن محافظت كند. كاپيتان خسروداد، بلافاصله دو موشك AIM-54A را شليك مي‏كند، 10ثانيهء بعد، دموشك AIM-7E-4 خود را نيز روانه مي‏كند. طبق گزارش مقامات عراقي، يك MiG-21، دو MiG-23 و يك Mi-8 در مدت تنها يك دقيقه ساقط مي‎شوند و ژنرالهاي عراقيمجبور مي‎شوند ماموريت خود را ناتمام بگذارن
* * *


به تاريخ 20 ام فوريهء 1987، يك فروند F-4E نيروي هوايي ايران، به عنوان طعمه عمل كرده و يك گروه ازهواپيماهاي ضربتي عراقي را به داخل تله مي‏كشاند. در داخل تله، دو فروند F-14 متعلقبه اسكادران 81 ام، منتظر هواپيماهاي عراقي هستند. بلافاصله يك موشك AIM-54A ازفاصله‏اي بسيار دور (حدود 110 كيلومتر) توسط يكي از تامكتها پرتاب مي‎شود. فونيكسپرتابي، لحظاتي بعد به جنگندهء ليدر گروه جنگنده‏هاي عراقي كه يك Mirage F1-EQ5 بوده است برخورد كرده و خلبان آن را كه از فرماندهان ارشد نيروي هوايي عراق بود وژنرال حكمت عبدالقدرنام داشت در دم به هلاكتمي‏رساند. در اين حال، پست شنود ايرانيان كه به مكالمات راديويي ليدر هواپيماهايهمراه باقيمانده كه از نوع Su-22 بوده است، گوش مي‏‎كرده‏اند، فرياد «اف اربع عشريالا يالا» را مي‏شنوند كه به معني «اف14، فرار كنيد، فرار كنيد» مي‏باشد.


Home-On-Jam mode
در اواخر سال 1987، اتحادشوروي، جنگنده‏هاي جديد MiG-25BM را كه هواپيماهاي مخصوص جنگ الكترونيك يا Wild Weasel بودند، تحويل عراق مي‏دهد. اين هواپيماها، سامانه‏هاي جنگ الكترونيك (ECM) خود را در برابر تامكتهاي ايراني مورد آزمايش قرار مي‏دهند، ضمن اينكه به سايت‏هايپدافند زمين به هواي ايران با موشكهاي ضدرادار، حمله مي‏كنند.

MiG-25BM اثبات شده بود كه قادر است در ارتفاع بالاي 69 هزار فوت در ايمني كامل به عملياتبپردازد؛ تا اينكه در نيمه‏شب يازدهم نوامبر 1987، يك فروند MiG-25BM كه در ارتفاعبسيار بالا و سرعتي حدود 3 ماخ در حال پرواز بود، توسط جنگندهء F-14 نيروي هواييايران رهگيري مي‎شود. در جريان نبرد هوايي نيمه‏شب يازدهم نوامبر 1987، يك موشك AIM-54A در شرائطي كه محيط عملياتي كاملن انباشته از پارازيت پخش شده (Jam) توسطميگ25 عراقي است، هدف خود را مي‏‎يابد. موشك بدون نقص به سمت ميگ25 عراقي هدايتمي‎شود اما قادر نمي‎شود ميگ25 عراقي را به طور كامل منهدم نمايد، با اين حال،انفجار موشك در نزديكي دم ميگ عراقي، باعث مي‎شود تا قسمت سكانهاي افقي و عمودي آنآسيب ببيند و خلبان مجبور به خروج از هواپيما شود.
* * *


در طي ماه مارس 1988،عراق، حملات متعددي را بر عليه ترمينال‏هاي صدور نفت ايران ترتيب داد. به تاريخ 19ام مارس 1988، در ساعت 1 بامداد، دو بمب‏افكن سنگين Tu-22B در پناه اسكادراني ازجنگنده‏هاي Mirage F1-EQ6 عراقي، به تاسيسات و نفتكش‏هاي جزيرهء خارك حمله كردند. كمتر از نيم ساعت، بعد، موج دوم حملات به وسيلهء دستهء ديگر از هواپيماهاي بمب‏افكنعراقي آغاز شد.

به هنگام آغاز مرحلهء سوم، جنگنده‏هاي F-14 ايراني وارد صحنه شدند. ناو جنگي نيروي دريايي ايالات متحده كه در نزديكي آنمنطقه در حال گشت‏‎زني بوده است، گزارش مي‎‏دهد كه چند موشك AIM-54 پرتاب شده، باعثسرنگوني حداقل يك فروند Tu-22B، يك فروند MiG-25RB عراقي گشتند. بر طبق گزارش نيرويدريايي ايالات متحده، تعداد دقيق بمب‏افكن‏هاي ساقط شدهء عراقي، بيش از اين بودهاست.
* * *


در جريان وقايع روزهايپاياني جنگ ايران و عراق، بينماههاي فوريه تا جولاي 1988، چند نبرد هوايي كوچك بينجنگنده‏هاي Mirage F1 EQ-5/6 عراقي و F-14 هاي ايراني به وقوع پيوست. جنگنده‏هايميراژ اف1 عراقي، چند تامكت ايراني را هدف قرار دادند و به نقاط مختلفي در ايرانحمله كردند. جنگندهء Mirage F1-EQ6 به يك غلاف اخلال‏گر الكترونيك (ECM) تجهيز شدهبود و خلبانان عراقي، بدين طريق قادر مي‎شدند از قفل شدن رادار تامكتهاي ايراني وشليك موشك AIM-54 جلوگيري به عمل آورند. براي مثال به تاريخ 19 ام جولاي 1988، چهارميراژ اف1 عراقي به دو فروند اف14 ايراني حمله كرده و هر دوي آنها را هدف قراردادند، هرچند كه هر چهار خدمهء تامكت، نجات يافتند.

عمرخدمتی
نيروي هوايي ايران، توانست به طور مرتب، هواپيماهاي F-14 وموشكهاي AIM-54 را در طول جنگ با عراق، عملياتي نگه دارد؛ هر چند كه در مقاطعي،دچار نقص قطعات يدكي شد و هواپيماهايش در مواقعي كوتاه، زمين‏گير شدند. در اواخرسال 1987، موجودي موشكهاي AIM-54 بسيار كاهش يافته و تنها حدود 50 فروند موشكعملياتي در اختيار بود. موشكهاي فونيكس، نيازمند تامين باتري‏هاي حرارتي تازه بودندكه اين باتري‏ها تنها از ايالات متحده قابل خريداري بودند. ايرانيان به هرحال موفقشدند از طريق يك دلال، مخفيانه اين باتري‏ها را به قيمت هر عدد 10000 دلار خريدارينمايند.

ايران در طول جنگ با عراق، همچنين موفق شد اقلام و قطعات مورد نيازجهت تامكتها و فونيكس‏ها را از منابع مختلفي تهيه كند، ضمن اينكه پس از جنگ نيز،توانست اقلام بسيار بيشتري را از طريق دلالان تهيه نمايد. پس از پايان جنگ با عراق،ايران، برنامهء صنعتي بسيار بزرگ و سنگيني را جهت ساخت قطعات هواپيماها جنگي وموشكهاي هوا به هوا آغاز كرد. هرچند كه برخي منابع بر اين اعتقاد هستند كه اف14 وفونيكس عملياتي ديگر در ايران وجود ندارد، اما مدارك انكارناپذيري دال بر ساختقطعات حساس تامكتها و فونيكس‏ها، به صورت كاملن مخفيانه در ايران وجود دارد.


تعداد شکارهای انجام شده توسط فونیکس‏های ایرانی
تخمین زده می‏شود که در طی جنگ ایران و عراق، بین سالهای 1980 تا 1988، بر اساسگزارشات خلبانان هر دو طرف، فیلم‏های ثبت شده توسط دوربین‏های فیلم‏برداری متصل بهمسلسل هواپیماها (Gun Cammera)، بررسی لاشهء هواپیماهای ساقط شده، جاسوسان محلی وشبکه‏های جاسوسی بین‏المللی ومنابع دیگر، تعداد 130 شکار قطعی به نام اف14 هاینیروی هوایی ایران به ثبت رسیده است و برای 23 نبرد هوایی دیگر نیز احتمال دادهمی‏شود پیروزی از آن تامکت بوده باشد. بدین ترتیب حدود 153 شکار هوایی را می‏توانبه نام تامکتهای ایرانی به ثبت رساند.

نیروی هوایی ايران (IRIAF)، بین 170تا 190موشک AIM-54A را در طول جنگ 8 ساله شلیک کرده است، که حدود 70 درصد آنهاموفق به ساقط کردن هدف خود شده‏اند. به عنوان نمونه، می‏توان از چهار فروند MiG-23BN عراقی نام برد که توسط تنها یک موشک فونیکس ساقط شده‏اند، یا دو MiG-23 دیگر که تنها به ضرب یک فونیکس ساقط گشته‏اند.
با این اوصاف، در طول جنگ 8 سالهبا عراق، حدود 90 % از موشکهای AIM-54A، توسط تامکتهای ایرانی بر علیه جنگنده‏ها وبمب‏افکن‏های عراقی شلیک شده‏اند. از این تعداد، 12 پیروزی از آن فونیکس‏هایی استکه بر علیه جنگنده‏های سریع و بلندپرواز MiG-25 شلیکد و تعدادی نیز موفق به شکاربمب‏افکن‏های سنگین Tu-22 گشته‏اند. این آمار و ارقام، بسیار حیرت‏آور است، زیرافونیکس آن هم نوع A، طبق دستورالعمل‏های کمپانی سازنده، تنها جهت اهدافی با جثهءبزرگ و کم‏تحرک مناسب است نه جنگنده‏های سریعی چون MiG-25 یا مانورپالاکی چون MiG-21 و Mirage F1. یکی از دلائلی که نیروی دریایی ایالات متحده را واداشت تافونیکس را از خدمت خارج نماید، عدم کارایی این موشک در نبردهای نزدیک هوایی بودهاست؛ اما وقتی آمار بدست آمده توسط نیروی هوایی ایران را بین سالهای 1980 تا 1988بررسی می‏کنی، درمی‏یابیم که فونیکس، در فواصل نزدیک و کمتر از 10 مایل نیز به خوبیاسپارو و چه بسا بهتر از آن، عمل نموده است.

سرگرد علی، که از خلبانانباتجربهء اف14 نیروی هوایی ایران می‏باشد، متن زیر را که دربارهء استفادهء ایران ازاف14 و موشکهای فونیکس نگاشته است، به عنوان حسن ختام، در اختیار شما دوستان خوبقرار می‏دهد.

« وقتی به آمار ثبت شدهء این هواپیمای محبوب، نگاهیمی‏اندازم، احساس می‏کنم به این هواپیما، دارای قابلیتهای بسیار استثنایی می‏باشدکه آن را از سایر هواپیماهای شکاری متمایز می‏سازد. ما از تامکت به عنوان اسکورتجنگنده‏ها و تانکرها بهرهدیم و در بسیار از ماموریتها، تامکت، وظیفهء یک آواکس کوچکرا برای محافظت هوایی و زمینی نیروهایمان، به انجام می‏رساند. هیچ سیستم دفاعهوایی، که مستحکم‏تر و موثرتر از تامکت باشد، وجود ندارد.

خلبانان نیروی هوایی ایران که همگی آموزش‏های خود را پیش از انقلاب سال 1979، زیر نظر استادان خلبان و باتجربهء نیروی هوایی ایالات متحده به انجام رساندهبودند، به خوبی قادر بودند در نبردهای نزدیک هوایی (Dogfight) شرکت کنند و ازموشکهای سایدوایندر و مسلسل داخل هواپیما، بهره ببرند.

فواصلی که فونیکس قادر شده است حین آزمایشات، اهداف خود رامنهدم نماید:
* فواصل دور: حدود 140 کلیومتر
* فواصل متوسط: بین 20تا 70 کیلومتر
* حداقل فاصله: 7.5 کیلومتر

تجارب جنگیایالات متحده
در جریان وقایع خلیج سیدرا به سال 1981، دو فروند F-14A نیروی دریایی ایالات متحده، موفق به سرنگونی دو بمب‏افکن Su-22 لیبایی شدند. بسیاری تصور می‏کنند در این نبرد هوایی، تامکتها از موشکهای AIM-54 استفادهکرده‏اند، در حالی که نبرد در فاصلهء بسیار نزدیکی رویده بود و تامکتهای آمریکاییاز موشکهای AIM-9 Sidewinder بهره گرفته بودند.

در نبرد دیگر هوایی که بهسال 1989 در خلیج سیدرا روی داده بود، و تامکتهای آمریکایی در آن شرکت داشتند،موشکهای AIM-7 Sparrow و سایندوایندر شلیک شده بودند و بازهم استفاده‏ای از فونیکسنشده بود.
به جزتجاربی که به وسیلهء شلیک موشکهای فونیکس ایرانیان به ثبت رسیده است، تنها دو مورداستفاده از فونیکس در عملیات رزمی به ثبت رسیده است: اولین مورد به تاریخ 5 ژانویهء 1999 است که در جریان آن، دو فروند F-14D وارد نبرد هوایی با دو MiG-25 عراقی میشوند. مورد دوم، به تاریخ 9 سپتامبر 1999 با یک MiG-23 عراقی روی داده است. درجریان نبرد اول دو موشک AIM-54C و در مورد دوم، یک موشک شلیک می‏شود که هیچکدامموفق به شکار اهداف خود نمی شوند.


AIM-54C در اختیار ایران؟
در سالهای اخیر،گفته می‏شود تعدادی از موشکهای AIM-54C از طریق دلالان بازار سیاه به دست ایرانرسیده اند و ایرانیان توانسته اند گونه های قدیمی AIM-54A را به نوع C تبدیلنمایند؛ ضمن اینکه گزارشاتی دال بر ساخت نوعی بومی موشک فونیکس توسط صنایع نظامیایران رسید است که توانی مشابه AIM-54C را دارد. همچنین پس از بازنشست کردن تامکت وفونیکس در نیروی دریایی، حدس زده می‏شود به تاریخ ژانویه 2007، حدود 200 میلیوندلار از قطعات حساس، موشکهای AIM-54C و رادارهای موجود در انبار نیروی دریاییایالات متحده، از طریق قاچاقچیان بازار سياه اسلحه، توسط ایران خریداری گشته است.



خصوصيات
عملكرد:موشك دور برد هواپرتاب
سازنده:Hughes Aircraft Company/Raytheon Corporation
كشور سازنده: ايالات متحده آمريكا
پيشرانه: راكت سوخت جامد
طول:3.9 متر
قطر:0.38 متر
برد: 184 كيلومتر
سيستم هدايت:Active radar homing/Semi-active
سرعت: 4.3 ماخ
كلاهك: 60 كيلوگرمي
دارندگان : آمريكا و ايران