آموزش وزن عروضی و قواعد فنی شعر

[hadi elec]

با سلام

به نظرم حیفه که با این همه علاقه به شعر و مشاعره و.....
اطلاعاتی از ساختار شعر نداشته باشیم
ساختاری که نزدیک 1000 سال داره روی کلام منظوم یا همون شعر پیاده میشه
خب ما با دونستن اصول فنی شعر پارسی میتونیم به بقای اون کمک کنیم
علاوه بر این درک خودمون رو هم از شعر بالا میبریم و متوجه ظرافت هایی میشیم که تا حالا ندیده بودیم
اینجا هدف آموزش عروض هست
و میخوایم همه وزن شعرو قافیه و .. رو درباره شعر یاد بگیریم
این آموزش قطعا قسمت قسمت خواهد بود و سعی میکنم با همکاری و کمک بقیه دوستان بصورت کاملا واضح و ساده و کاربردی توضیح بدم
البته هر جا برای کسی سوالی پیش اومد هم میتونه بپرسه
به امید روزی که هر کدوم از ما بتونه وقتی دیوان حافظ دستش گرفت به جای به به و چه چه الکی ,
در مورد آرایه ها و وزنشو این جور مشخصاتش صحبت کنه

این موضوع همیشه یادمون باشه همونطور که یک نوازنده خوب باید حتما در چارچوب موسیقی نوازندگی رو یاد بگیره تا بتونه موفق بشه
همونطور که یک مهندس خوب باید اطلاعات خوبی از اصول و قواعد علمی مرتبطش داشته باشه تا موفق بشه
یک شاعر هم باید اگاهی لازم رو از ساختار شعر داشته باشه تا هم شعرش ارزش پیدا کنه و هم بتونه در این زمینه تخصص پیدا کنه
بگذریم

خب ما دو نوع وزن در ادبیات فارسی داریم
وزن عروضی و وزن هجایی
که وزن هجایی تقریبا 1000 سالی میشه که منسوخ شده و قواعد خیلی سختی داره
اما وزن عروضی:
وزن عروضی در واقع به بررسی نحوه قرار گیری هجا ها در یک عبارت می پردازه
چون اسم هجا اومد ذهنتون سمت وزن هجایی نره اون دیگه عملا وجود نداره و این یه تشابه اسمیه

حالا نحوه قرار گیری هجاها یعنی چی؟
هجا (بخش) 3 نوع داره

هجای کوتاه : صامت + مصوت کوتاه = ل ب تو که و....

هجای بلند : (حالت اول) صامت + مصوت بلند = با یا تا و.....
(حالت دوم) صامت + مصوت کوتاه + صامت = من سر کج و .....

هجای کشیده : (حالت اول) صامت + مصوت کوتاه + صامت + صامت = درد خورد چشم و .....
(حالت دوم) صامت + مصوت بلند + صامت = بار میخ دود و......

توجه کنید که توی عروض نحوه نوشتن مهم نیست بلکه اون چیزی که بیان میشه (تلفظ) مهمه

این همیشه یادتون باشه اگه دوتا کلمه سوا نوشته بشن ولی باهم خونده بشن ما تلفظ باهمشون برامون ملاکه و با اون نوع هجا ها رو تشخیص میدیم
مثال: شکست ازغصه ات قلبم که ما شکستز غص صه ات قلبم میخونیم
اینم یادتون باشه که هجای کوتاه با uو هجای بلند با_ و هجای کشیده رو با _. نشون میدن
البته هجای کشیده اگر آخر مصرع باشه بصورت کشیده نشون داده میشه
اگر آخر مصرع نباشه مثلا اول یا وسط مصرع باشه بصورت یک هجای کوتاه و یک هجای بلند نشون داده میشه
بگذریم حالا با توجه به مطالب گفته شده بیاین نوع هجاهای عبارت(شکست از غصه ات قلبم ) رو معلوم کنید
این پایه عروض هست یعنی اگر یتونید نوع هجاهارو راحت تشخیص بدید مشکلی نخواهید د اشت
شکست از غصه ات قلبم
تلفظ= شکستز غصه ات قلبم
ش + کس + تز + غص + صه + ات +قل +بم
دیدید که تشدید هم دوتا حساب شد
خب حالا ترکیب بالا رو با علامت ها نشون میدیم
u _ _ _ u _ _ _
دیدید به همین راحتی حالا اینکه وزنش چیه کاری نداریم ان شا الله تو قسمت های بعد
فعلا بیاین رو همین کار کنید
یه کتاب شعر دستتون بگیرید برای خودتون و چیدمان هجاها رو پیدا کنید و با چشماتون ببینید که شعر چه اسراری داره
فقط یه نمونه از حافظ رو براتون بررسی میکنم
فکر بلبل همه آنست که گل شد یارش*******گل در اندیشه که چون عشوه کند در کارش

تلفظ=
فک + ر + بل + بل + ه + مه + آ + نس + ت + که + گل + شد + یا + رش
گل + د + رن + دی + شه + که + چون + عش + وه + ک + ند + در + کا + رش

فقط یه نکته اگه دقت کنید کلمه آنست قسمت الف هجای بلند و نست هجای کشیده است که طبق تعریف به هجای بلند و کوتاه تبدیل شده
حالا نمایش به علایم

_ u u _ _ u u _ _ u _ _ _ _
_ u u _ _ u u _ _ u _ _ _ _

دیدید ؟
چیدمان هجاها در دو مصراع مثل همه
یعنی تا آخر این غزل چیدمان اینجوریه
این نوع چیدمان رو وزن میگیم کا وزن همه مصرع ها یکی هست که این خاصیت غزله
همین الان دست بکار بشید و گزارش کارتونو به ما هم بگید
البته ریزه کاری های دیگه ای هم هست اگر جایی دیدید وزن و نمیشه در آورد یا مثل هم نیست احتمالا بخاطره اونه
که بقیش باشه واسه بعدا
پیدا کردن وزن به همین راحتیه
بسم الله......
موفق باشید

[hadi elec]

به این کاری که ما میکنیم میگن تقطیع شعر
یعنی همون جدا کردن هجاها و نشون دادن نوع و ترتیب چیدمانشون
.
.
.
حالا یه نکته دیگه درباره تقطیع هجاهای کشیده اینکه:
مثلا دو هجای کشیده
بیست
هست
به هم فرق دارن
بیست رو اگه دقت کنید میبینید یه چیزی اضافه تر از یه هجای کشیده داره و اون حرف ت است
در حالی که هست دقیقا یک هجای کشیده است
توی تقطیع کلمه بیست اونو بصورت بیس + ت مینویسیم که یک هجای کشیده و یه صامت به وجود میاد و این صامت رو حذف میکنیم یعنی توی تقطیع حذف میشه
مثلا وزن شعر زیر رو ببینید
غم داده به غصه نمره ای بیست
آنکو نظری کند بگو کیست
:
غم + دا + ده + به + غص + صه + نم + ره + ای + بیس(بی + س)
آ + کو + ن + ظ + ری + ک + ند + ب + گو + کیس(کی + س)
_ _ U_ U _U U _ _.
که اگه دقت کنید آخر مصرع هجای کشیده اومده که ما بصورت کشیده استفاده کردیم و تبدیل نکردیمش
و یه نکته دیگه
حرف ن اگر بصورت ساکن بعد از مصوت های بلند ( آ او ای) بیاد حذف میشه و حساب نمیشه
بالا رو ببینید آن تبدیل به آ شده
مثل : سایبان=سا + ی + با
هجران: هج + را
کشتی شکستگان: کش + تی + ش + کس + ت + گا
تا اینجا دو نکته
این موضوع ادامه داره
موفق باشید

[hadi elec]

نکته سوم توی تقطیع شعر:
به کلمه های زیر دقت کنید
روشن -نومید- رویا -نوکر
دوباره -همایون- سوال

اگر دقت کنید توی ردیف بالایی اولین هجا که ُ باشه کمی کشیده ادا میشه در حالی که
ردیف پایینی ُ کوتاه ادا میشه
وزن کلمه روشن بصورت _ _
و وزن کلمه دوباره بصورت u _ u
هست
پس این رو هم یاد بگیریم که چون ملاک تلفظه اگر کشیده بیان کنیم باید هجارو بلند فرض کنیم
البته مثلا کلمه روشن همیشه بصورت _ _ تقطیع میشه
چون بصورت معمول اینجوری بیان میشه و در هیچ حالتی نمیشه اونو بصورت u _
تقطیع کرد
این نکته در باره بقیه لغات بالا و امثال اینها هم صدق میکنه

نکته چهارم درباره نقش نمای اضافه هست
دلِ من ، گل سرخ، آسمان آبی، و....
فکر بلبل همه آنست که گل شد یارش * گل در اندیشه که چون عشوه کند در کارش
خبر بلبل این باغ بپرسید که من * ناله ای میشنوم کز قفسی می آید
( فکر بلبل) ( خبر بلبل)
تقطیع دو عبارت بالا مثل هم نیست
در واقع برای تقطیع نقش نمای اضافه( کسره)
یک راه جالب وجود داره
ما در محل نقش نما یک حرف ش با کسره اضافه میکنیم بعد شعرو میخونیم اگر
توی بیان وزن شکسته نشد اونو هجای بلند و اگر شکسته شد هجای کوتاه در نظر میگیریم
اینجارو ببینید
فکر بلبل
فکرش بلبل
فکرش بلبل همه آنست که گل شد یارش
متوجه شدید؟
توی خوندن اصلا قشنگ در نیومد پس اینجا (فکر بلبل)= _ u _ _
حالا
خبر بلبل
خبرش بلبل
خبرش بلبل این باغ بپرسید که من
میبینید توی خوندن اضافه شدن ش رو احساس نمیکنیم به عبارتی رو بیان و وزن اثری نداره پس اینجا اونو هجای بلند در نظر میگیریم
(خبر بلبل)=u u _ _ _
حالا دیگه تقریبا قواعد تقطیع تمومه
تا اینجا در مورد وزن صحبتی نکردیم همش تقطیع بود ازین به بعد یواش یواش میریم سراغ پیدا کردن وزن افاعیلی
و شروع میکنیم به تعریف رکن و وزن

موفق باشید

[hadi elec]

خب وزن با سه حرف اصلی ف ع ل ساخته میشه
عربی دبیرستان یادتونه؟
محمود=مفعول
حامد=فاعل
استخراج=استفعال
البته اون وزن سماعی بود که هییییییییییییییییییچ ربطی به عروض نداره فقط حروف اصلیشون مشترکه ف ع ل
ما 8 تا وزن اصلی داریم که بقیه از رو اینا ساخته میشن
این 8 تا وزن 3 نوع هستند
3 هجایی*4هجایی*5هجایی
3 هجایی= از 3 هجا تشکیل شدن: فَعولُن * فاعِلُن * مَفعولُ
4 هجایی= از 4 هجا تشکیل شدن: مَفاعیلُن * فاعِلاتُن * مُستَفعِلُن * مَفعولاتُ
5 هجایی= از 5 هجا تشکیل شدن: مُفاعَلَتُن * مُتِفاعِلُن
چون مفعولات استفاده نمیشه و منسوخ شده کاری باهاش نداریم و بخاطر آشنایی گفتمش
اونو حساب نکنید میبینید که 8 تا میمونه
که 5 هجایی ها هم خیلی کم استفاده میشن
حدود 70*80 تا وزن وجود داره که از ترکیب و ایجاد تغییرات تو این 8 تا ایجاد میشن
تو این آموزش بیشتر به تعریف و تقطیع 4و3 هجایی ها میپردازیم چون پر کاربردن و برای آشنایی مقدماتی با وزن مناسبن که در نهایت برای دوستانی که بخوان اطلاعاتی در مورد اون 70*80 تا و نحوه درست کردنشون پیدا کنه یه کتاب معرفی میکنم
اوزان 4 هجایی:
خب تقطیع اینها رو خودتون با توجه به مطالب جلسه های قبل انجام بدید و چینش هجا ها رو ببینید و فرق این اوزان رو متوجه شید
برای مثال من وزن مفاعیلن رو توی یه بیت از حافظ بهتون نشون میدم
الا یا ایها الساقی ادرکاسا و ناولها
که عشق آسان نمود اول ولی افتاد مشکلها
ا + لا + یا + ای + ی + هس + سا + قی + ا + در + کَا + سَن + و + نا + ول + ها
که + عش + قا + سا + ن + مو + دَو + وَل + و + لی + اف + تا + د + مش + کل + ها
u _ _ _ u _ _ _ u _ _ _ u _ _ _
همونطور که بار ها گفتم ملاک تلفظه
خب تقطیع انجام شد
اگر تقطیع ورن ها رو هم انجام داده باشید میبینید که u _ _ _ همون مفاعیلن هستش
الان وزن این بیت اینه:
مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن
هر کدوم از این کلمه هارو یه رکن میگیم یعنی این بیت هر مصرعش 4 رکن داره
4 رکن مصرغ اول+ 4 رکن مصرع دوم = 8 رکن پس این بیت مثمن هست
4 رکن = مربع
6 رکن= مسدس
8 رکن= مثمن
میگیم این بیت مفاعیلن مثمن هست
یعنی تمام ارکان مفاعیلن هست و هر بیت هم 4 تا رکن(مفاعیلن) داره
اوکی؟؟؟؟
برید دیوان حافظ رو بردارید این غزل رو پیدا کنید و تمام ابیاتشو تقطیع کنید
ببینید فرق وزن بیت ها با هم چیه؟
.
.
.
خب اگه رفتید که یه ساعتی سره کارید و اگر نرفتید بدونید که خیلی باهوشید
این یه تست هوش بود که انجام دادیم ببینیم چند نفر باهوشن
.
.
.
خب بحث اصلیمون: نکته اینجاس که هیچ فرقی ندارن
توی غزل همیشه یه وزن وجود داره و باید همه مصرع ها هم وزن باشن
قصیده هم همینطوره
حالا فعلا مفاعیلن رو داشته باشید تا بعد!

[hadi elec]

توجه داشته باشید که به عنوان مثال قالب غزل بر اوزان
مفاعیلن فاعلاتن مستفعلن میتونه سروده بشه
در مثال قبل بطور اتفاقی وزن غزل مفاعیلن بود
حالا مختصری در باره ترکیب اوزان صحبت میکنیم

مثلا یه وزن خیلی زیبا
مفاعلن فعلاتن مفاعلن فاعل
هست که خیلی اهنگینه
یا مثلا مفتعلن مفاعلن مفتعلن مفاعلن
که اینم خیلی شعرو قشنگ میکنه
اگر دقت کنید مفاعیلن نسبت به فعولن که قبلا در موردشون صحبت کردیم
فقط یه هجای بلند اضافه داره

خب ما اگر این هجا رو به یه هجای کوتاه تبدیل کنیم وزن مفاعیلُ به وجود میاد
البته وزن هارو نمیشه من دراوردی به وجود آورد قاعده داره که تو اینجا نمیگنجه
بعد هم هیچ وقت تعداد زیادی هجای کوتاه کنار هم قرار نمیگیرن
حداکثر 3 تا در موارد نادر هم 4 تا
ولی یکی ار وزنهای خیلی خیلی قشنگ که شاید قشنگترین وزن باشه
مفاعلن هست
u _ u _
که وقتی پشت سر هم قرار میگیره آهنگ زیبایی رو به شعر میده
اگر دقت کنید تو این وزن تعداد هجاهای بلند و کوتاه مساویه که دلیل آهنگ قشنگش وجود این تعادل تو چینش هجاهاست
اینم به عنوان نکته بدونید که تو قالب بحر به این شعر میگن بحر طویل
چون میشه شعر خیلی طولانی سرود(طول مصرع)
و اصلا خسته کننده نمیشه
بیشتره شعر نو هارو تو این وزن میگن
که البته این وزن بصورت فاعلاتُ هم میتونه بیاد
_ u _ u
ترکیب بر عکس شد نسبت به مفاعیلن
ویا مفتعلن _ u u _
یا مثلا وزن
مستفعلن مستفعلن مستفعلن مستفعلن
_ _ u _ _ _ u _ _ _ u _ _ _ u _
که این برای شعر های حماسی و رجز گونه عالیه و به شعر یه بیان شور و هیجانی میده
به خاطر همین بحر این وزن اسمش رجز هست که اسمش هم گویاست



برای ترکیب به عنوان نمونه
مفاعیلن مفاعیلن فعولن
که این وزن دوبیتی هست
و از ترکیب دو وزن وستقل به وجود اومده
u _ _ _ u _ _ _ u _ _

[hadi elec]

خب حالا گریزی به قافیه و ردیف میزنیم
ردیف: کلمه ای که در آخر مصرع بیت عینا تکرار شود
قافیه: حرف یا حروفی که به تنهایی معنای خاصی نداشته باشن و در آخر مصرع(در صورت وجود ردیف قبل از آن)می آید
قافیه 7 نوع داره که در واقع 7 نوع حرف قافیه هستند که به ترتیب قرار گیری در قافیه شماره گذاری شدن
همون طور که قبلا گفتم اینجا 4 امین حرف قافیه یعنی حرف روی رو بررسی میکنیم به دلایلی که قبلا گفته شده
وقتی میگیم 4 امین حرف روی هست یعنی 3 تا حرف قبل از روی در قافیه میاد و 3 تا هم بعدش
اصولا اگر در قافیه ای حرف روی وجود نداشته باشه اون قافیه ضعیف قلمداد میشه
و هیچ وقت 7 حرف همزمان نمیان(چون اون موقغ یک کلمه 7 حرفی به وجود میاد که اسمش میشه ردیف نه قافیه) یعنی منع قانونی نداره ولی در عمل ممکن نیست

حرف روی: اولین حرف اصلی کلمه هایی که حروف قافیه در اونها وجود داره
شکسته ام
نشسته ام
خب ام که ضمیر هست پس حذف میشه
ه هم ضمیره و حذف میشه
شکست
نشست
اینجا ت ضمیر حساب نمیشه چون توی مصدر کلمه وجود داره شکستن نشستن
حالا حرف روی رو میخوایم مشخص کنیم
شکست
نشست
گفتیم اولین حرف اصلی
دوتا حر ف مشترک و اصلی وجود داره س و ت
که حرف روی میشه س

این در واقع مغز قافیه به حساب میاد
سعی کنید همیشه تو شعر گفتن حرف روی وجود داشته باشه
اون 6 تای دیگه میتونن نباشن ولی این باید باشه
حالا یه توضیح مختصری هم درباره چیدمان قافیه در غالب های رایج شعر فارسی میدم
مثنوی : تعداد ابیات نا محدوده وهر بیت قافیه مستقل داره و در هر بیت معمولا قافیه عوض میشه
___________* ____________*
___________+ ____________+
___________- ____________-
غزل: بین 6 تا 10 11 تا بیت داره کلا یک قافیه در کل غزل هست و قافیه عوض نمیشه
قافیه در مصرع اول شعر و مصرع های زوج مشترکه
______________* ____________*
_______________ _____________*
_______________ _____________*
______________ _____________*
مثنوی: تعداد ابیات بین 7- 8 تا 13-14 هست و چیدمان قافیه مثل غزله

[hadi elec]

خب تا اینجا همه آموزش عروض بود
از اینجا به بعد وارد جزئیات میشیم
تا ببینیم چه چیزایی میتونه به شعر کمک کنه
یه کمی در مورد آرایه ها صحبت میکنیم

واج آرایی:
خب واج آرایی یعنی تکرار چند باره یک واج (حرف) در یک مصرع و یا یک بیت
مثال:
کشتی شکستگانیم ای باد شرطه برخیز
شاید که باز بینیم دیدار آشنارا
(حافظ)

حالا مراعات نظیر رو نشون میدم

کشتی شکستگانیم ای باد شرطه برخیز
شاید که باز بینیم دیدار آشنارا

میبینید که 5 بار حرف (ش) تکرار شده این خودش به کلام زیبا و بیان زیبا و فضا سازی شعر کمک میکنه
و اگر کمی لحن مناسبی رو برای خوندن شعر انتخاب کنیم
به شدت میتونیم رو تاثیر گذاری روی مخاطب اثر مثبت بذاریم
برای مثال من دو بیت از یک شعر مذهبی رو که خودم گفتمو تشریح میکنم تا
اثر واج آرایی روی فضا سازی رو ببینید

بیت اول:
تا که شنیده شد تپش های دلت ز کوچه ها
هر تپشم شراره شد خویش به تو رسانده ام

این بیت از زبان امام حسن به حضرت زهراست و به واقعه کوچه بنی هاشم اشاره داره
با این واج آرایی و انتخاب لحن مناسب برای بیان این بیت به راحتی میشه شور و هیجان موجود در حالو هوای مضمون شعر رو به مخاطب القا کرد
و در همدردی با شخص متکلم در شعر دخالتش داد

بیت دوم:
دست نوازشت دگر بر سر من نمیکشی
دیده به سوی دست تو سوی تو ایستاده ام

اینجا واج آراییه حرف س
میتونه به القای سردی فضای شعر به مخاطب کمک کنه فضا رو متجسم کنه
فضایی که توش یک دختر 4 5 ساله با حسرت و ملتمسانه برای نوازش شدن خیره به دست مادرش نگاه میکنه
باز هم میگم اثر واج آرایی تو شعر با لحن کامل میشه

ببینید اینجا من برای ترسیم فضا و اثر گذاری بیشتر روی مخاطب از واج آرایی استفاده کردم
و عمدتا کاربرد واج ارایی این موضوعه ولی بعضی وقتها هم فقط برای زیبایی ظاهری شعر استفاده میشه

[hadi elec]

خب دوستان همونطور که میدونید و قبلا هم گفته شده
یکی از اشعار معروف حافظ
درواقع اولین غزل دیوان
الا یا ایها الساقی...............
بر وزن مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن
سروده شده
این وزن همین الان هم یکی از اوزان معروف و پر مصرف هست
برای شروع کردن به شعر گفتن باید با وزن و بحر و روی و ...... آشنا بود
که البته شاید به نظر خیلی خشک برسه موضوع
ولی وقتی اینهارو حتی یک برا مطالعه میکنید میبینید که خیلی سخت نیست
و اصلا مسئله پیچیده ای نیست
بعد از اشنایی با این مسائل برای شروع به شعر گفتن
ذهن درگیر این میشه که وزن چی باشه و قافیه چی باشه و ............
میگم
وزن رو همین در نظر بگیرید
قافیه هم یه چیر عادی باشه حتی از روی شعری کپی کنید
بالاخره برای یادگیری باید از یه جایی شروع کرد دیگه
شما تو دفعه اول نمیتونید دیوان حافظ بسرایید که!!!!!!!!!!!!!
شروع کنید به شعر گفتن
وقتی بیت اول رو گفتید میبینید که چقدر لذت بخشه
و حافظ و امثالهم چه معجزاتی در دل شعراشون هست
و اون موقع تازه میفهمید که شعر گفتن یعنی چی؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟
این همیشه یادتون باشه
شعر بدون قواعد مفت نمی ارزه
و اصلا بهش شعر نمیشه گفت
و اگر در یه جمع ادبی بخونیدش مطمئن باشید که با بیل و کلنگ میوفتن دنبالتون!!!!!!!!!!
هر چیزی قواعد و قوانینی داره که باید رعایت بشه
همونطور که اگر یه مهندس برق قوانین رو ندونه و رعایت نکنه دیگه بهش نمیشه گفت مهندس برق
اوکی؟
پس همین الان شروع کنید به یاد گرفتن
کسی اجازه مسخره کردن شما رو نداره
و کسی هم کتکتون نمیزنه
شما شق القمر قرار نیست بکنید
شروع کنید به خوندن و یاد گرفتن و مطمئن باشید که بعد از چند وقت دیگه بدون شعر کلافه و بی حوصله میشید
شروع کنید
موفق خواهید شد