کودهای آلی و جاصلخیزی خاک:

[05288]

کودهای آلی و جاصلخیزی خاک

نقش کودهای آلی در کشاورزی پایدار: با مصرف روزافزون كودهاي شيميايي و برگشت ندادن بقاياي گياهي به خاک و سوزاندن، ساليانه از مقدار ماده آلي ناچيز خاك های ایران نيز كاسته شده و خاك به كلوخه‌هاي غير قابل نفوذ و غير قابل كشت در مي‌آيد. در چنين شرايطي استفاده از شيوه هاي مديريتي متناسب با هر منطقه آب و هوائي مي تواند در به مرحله اجرا درآوردن اهداف مربوطه تسريع بعمل آورد. هر نوع ماده آلي و اصلاحگر خاك مي‌تواند مفيد باشد. در سالهاي اخير آمار پرشماري حاكي از كاهش شديد مواد آلي در خاكهاي زراعي ایران بوده است در حاليكه خاكهاي مرغوب مي‌بايست در حدود 2% ماده آلي در لايه سطحي خاك داشته باشند. اکثر اندازه‌گيري‌هايي كه در سالهاي اخير در مورد مقدار اين مواد در خاكهاي مختلف انجام شده حاكي از آن است كه متوسط مواد آلي خاک در حدود5/0 درصد بوده، و در مواردي بسيار پائين‌تر از ان است. چنين وضعيتي در خاكهاي كشور بي ترديد توان توليد خاكها را محدود كرده و دستيابي به اهداف افزايش توليد و پايداري آن را بسيار دشوار و حتي دست نيافتني مي‌نمايد. در سيستم زنده خاك مواد آلي نقشي مشابه خون در رگهاي يك پيكر زنده براي تغذيه سلولها و بافتهاي مختلف آن و يا نقشي معادل مواد سوختي و انرژي‌زا را به عنوان نيروي محركه لازم براي گردش در آوردن چرخه‌هاي حياتي را بر عهده دارد. مشكل اصلي سيستم مزبور نيز از شدت همين وابستگي منشاء مي‌گيرد، زيرا در درون خاك، عدم تعادل بسيار شديدي بين توليد و مصرف مواد آلي انرژي‌زا وجود دارد. اكثريت اعضاي جامعه زنده خاك را مصرف كننده‌ها و تجزيه كننده‌ها و هتروتروفها تشكيل مي‌دهند و توليد كننده‌ها ( اتوتروفها ) در اقليت بسيار كوچكي قرار دارند . بنابر اين كمك به برقراري توازن بين توليد و مصرف، از طريق تأمين پيوسته و متعادل مواد آلي به درون سيستم، از شرايط اصلي حيات، پويايي و پايداري و بالاخره بازدهي يا بارخيزي مطلوب آن به حساب مي‌آيد. با توجه با اين كه ماده آلي قلب كشاورزي پايدار تلقي مي‌شود ضرورت افزايش تدريجي ميزان مواد آلي خاكهاي ايران بيش از پيش احساس مي شود. از اين روست كه وزارت جهاد كشاورزي در نظر دارد در برنامه چهارم توسعه با استفاده از كليه منابع ماده آلي و همچنين بهبود مديريت كشت و كار، ميزان ماده آلي خاكهاي كشور را افزايش دهد تا توليدات كشاورزي پايدار گردد و خاك قدرت باروري خود را حفظ نمايد. نتیجتا حيات خاك به وجود ماده آلي به عنوان منبع انرژي خاك بستگي دارد و بدون ماده آلي چيزي جز شن و سيلت و رس در يك كالبد بي‌جان نيست و تداوم توليد و پايداري كشت بدون ماده آلي غيرممكن است، از اينرو بايد از هر روشي كه بتواند كوچك‌ترين كمكي به افزايش و يا نگهداري آن در خاك نمايد استقبال نمود. اغلب خاك‌هايي كه در اثر مصرف پيوسته كودهاي شيميايي و اجراي عمليات مداوم زراعي از مواد آلي تهي مي‌گردند. بعد از مدتي بصورت اراضي لم‌يزرع رها مي‌شوند كه اين امر اغلب به خالي شدن روستاها و مزارع زيركشت منتهي مي‌شود كه از نظر اقتصادي و اجتماعي به تنهايي به عنوان يكي از عوامل كوچ مي‌تواند مورد مطالعه قرار گيرد. مشاركت زارعين در انتخاب روشهاي كاربردي و متناسب با هر منطقه مي تواند در عملي ساختن سياست هاي مديريت بهينه از منابع موثر واقع شود . از طرف ديگر توليد كمپوست از ضايعات كشاورزي خود مي‌تواند به عنوان يك منبع درآمد براي زارعين و افزايش دهنده مواد آلي در خاك می باشد و مي‌تواند سبب رونق زراعت و اقتصاد كشاورزي گردد . منابع عمده مواد آلي مورد استفاده در كشاورزي شامل انواع كود هاي دامي ، زباله‌هاي شهري و ضايعات كشاورزي است ‏،كه در هر كدام از اين منابع مقدار و زمان مصرف آن بسيار متغيرمی باشد و احتیاج به تحقیقات بیشتری دارند . اهميت مواد آلي و نقش آن در حاصلخيزي خاك : مواد آلي تركيبات كربني مي باشند كه بوسيله گياهان ‏، ريز جانداران و جانوران در خاك توليد مي شوند. وجود مواد آلي علاوه بر اينكه نشان دهنده سلامت و كيفيت خاك است ، شاخص مناسبي براي باروري آن به شمار مي آيد كه حاصل بر همكنش فرايند هاي فيزيكي ، شيميائي و بيولوژيكي خاك است. ماده آلي با بهبود شرايط خاكدانه سازي ، وضعيت تخلخل و نفوذ پذيري خاك را بهبود مي بخشد. در حالتي كه خاك فشرده و داراي نفوذ پذيري كمي باشد تجمع دي اکسيد كربن پيرامون ريشه افزايش يافته و اين امر علاوه بر اينكه سبب خفگي ريشه ميشود در ضمن از جذب عناصر غذائي كه نياز به انرژي متابوليك دارند ممانعت به عمل مي آورد . همچنين مواد آلي به علت داشتن گروه هاي عامل مختلف از جمله كربوكسيلي، فنلي ، الكلي و هيدروكسيلي ظرفيت تبادل كاتيوني خاك را افزايش داده و سبب مي گردد عناصر غذائي در خاك بهتر نگهداري شوند و گياه دسترسي بيشتري به آن داشته باشد . از طرف ديگر مواد آلي در اثر معدني شدن مقدار قابل توجهي از عناصر غذائي پر مصرف و كم مصرف را در خاك آزاد نموده و به تغذيه متعادل گياه كمك زيادي مي نمايند. در يك خاك حاصلخيز ميليونها موجود زنده از جمله قارچها ، باكتري ها ، اكتينو ميستها و … زندگي مي كنند . اين موجودات نقش مهمي در تجزيه و تخريب مواد آلي خاك و معدني شدن آن دارند . با ادامه فرايند معدني شدن تركيبات پايدارتر مواد آلي در خاك تجمع مي يابند ، اين مواد به نام عمومي هوموس شناخته مي شوند . در يك خاك فاقد و يا مقدار كم ماده آلي جمعيت ميكروبي بشدت كاهش يافته و جذب بسياري از عناصر غذائي كه قابليت فراهمي آنها براي گياه وابسته به اكسيداسيون بيولوژيكي در خاك مي باشد مختل مي گردد. در بسياري از خاك هاي زراعي و بكر ميزان مواد آلي خاك به يك مقدار ثابت متعادل گشته است . مقدار مواد آلي خاك تابعي از عوامل مختلف منجمله اقليم ، خصوصيات خاك ، مديريت زراعي و ….. مي باشد . واقع شدن ايران در منطقه خشك و نيمه خشك و استفاده از نهاده هائي مانند كود هاي شيميائي براي دستيابي به عملكرد بالا ، سبب گرديده است تا اهميت مواد آلي كمتر در نظر گرفته شود به نحوي كه در بيش از 60 در صد خاك هاي زير كشت در ايران ميزان كربن آلي كمتر از يك در صد و در بخش قابل توجهي از كشور كمتر از 5/0 در صد باشد . امروزه توجه ويژه اي به ساماندهي تلفيقي تغذيه گياه يا IPNS معطوف شده است كه در آن از منابع آلي و بيولوژيك به همراه كاربرد بهينه كود هاي شيميائي مورد نظر بوده و منجر به بهبود و حفظ حاصلخيزي خاك مي شود. توجه به توليد و مصرف محصولات ارگانيك در سال هاي اخير در جامعه هاي پيشرفته ناشي از نگراني از مصرف بيش از حد نهاده هاي كشاورزي است. در سال هاي اخير نگراني از تخريب خاك ها به عنوان تنها منبع تامين كننده غذا در سطح جهان مورد توجه قرار گرفته است . به طوري كه در بيانيه جهاني غذا ، از حاصلخيزي خاك به عنوان يكي از فاكتور هاي كليدي تحقق امنيت غذا و كشاورزي پايدار ياد شده است. حاصلخيزي خاك توصيف كننده توانائي و قابليت خاك براي تامين شرايط رشد پايا ، بهينه و مطلوب گياه است. در گذشته حاصلخيزي خاك صرفا تامين نياز غذائي NPK بوده است . پس از آن اهميت ماده آلي مورد توجه قرار گرفت. وضعیت موجود :1- در بیش از 60% خاکهای ایران مقدار کربن آلی کمتر از یک درصد است.2- مقدار تبخیر آب از سطح خاک بیش از نزولات آسمانی است ( اقلیم خشک و نیمه خشک) .3- به علت قلیائیت بالای خاک و نیز تجمع املاح ، قابلیت استفاده عناصر غذائی نظیر فسفر ، روی ، آهن برای گیاه کم می باشد.4- به علت مقدار کم ماده آلی در خاک و تجمع املاح ، مصرف بی رویه حشره کش ها ، علف کش ها و کودهای شیمیائی فعالیت بیولوژیکی خاک ناچیز می باشد.5- به دلیل اقلیم خشک ، فقر ماده آلی ، سوزاندن بقایای گیاهی و چرای بیش از حد مجاز ، فرسایش بادی شدید است.6- در صد بالائی از خاک های کشاورزی ایران به دلیل فقر مواد آلی ، دارای ظرفیت نگهداری آب کمی می باشند. ب – راهکارهای اجرائی :1- استفاده از تناوب زراعی و کود سبز در مزارع .2- آموزش مدیریت مواد آلی به کشاورزان و سایر بهره برداران بخش کشاورزی .3- روش های مناسب استفاده از بقایای گیاهی پس از برداشت در کشت بعدی .4- استاندارد سازی صنعت تولید کمپوست در کشور.5- مطالعه وضعیت موجود مواد آلی در کشور با توجه به اقلیم منطقه .6- همگانی کردن مصرف کودهای آلی در بخش کشاورزی.7- ارائه مدل های مناسب چگونگی معدنی شدن مواد آلی در اقلیم و خاک های مختلف.