رابطه علم و دین از دیدگاه علامه طباطبایی

[Majid_GC]

پدید آورنده : نامشخص ، صفحه ۲۶

«و حاشا الشریعة الحقة الالهیة البیضاء ان تکون احکامها مصادمة للمعارف الیقینیة الضروریة و تبا لفلسفة تکون قوانینها غیر مطابقة للکتاب والسنة »(ملاصدرا، اسفار، ج ۱، مقدمه مؤلف)هرگز احکام شریعت حقه الهیه با معارف یقینی ضروری در تعارض نیست و بشکند فلسفه ای که قوانین اش با قوانین کتاب و سنت هماهنگ نیست .پیشگفتار

انسان قرن بیستم با تمام رشد و توانمندی علمی و صنعتی خویش توجه و رویکردی «نظام مند» به پدیده دین پیدا کرده است و به کاوش و پژوهش در ابعاد مختلف دین پرداخته است، متفکران جهان در کنار دین مسکن گزیده اند و به ژرف کاوی در مسائل دینی پرداخته اند و هم چون تشنگانی در پی سیراب نمودن عطش معنوی خویش از اقیانوس بیکران دین هستند گرچه برخی از کاوش ها و تکاپوها جلای انصاف و بی غرضی ندارد لکن اگر دینداران، وظیفه دینی و عقلانی خویش را در روشن ساختن ابعاد و جوانب مختلف دین ایفا کنند و با استفاده از سبک های نوین در تدوین و نگارش کتب و رساله های جدید و حتی استفاده از روش های پیشرفته مباحث علمی جهان، الگوی نوین معرفت و فقاهت را طراحی نمایند و به جبران کاستی های معرفت شناسی و هستی شناسی بپردازند، نقشه های شوم و پلید بدخواهان دین نقش بر آب می شود . یکی از وظایف مهم متفکران دینی و صاحبنظران اسلامی «ارائه نظریات و مبانی معرفت شناسی و آرای دین شناختی همراه با شبهه ^(۱) زدایی » است .مرحوم علامه طباطبایی از متفکران بزرگ دینی است که بزرگ ترین مشغله فکری خود را «مبانی معرفت شناسی و نظام ارزشی » و به عبارت دیگر «دین شناسی و ابعاد و وجوه متعدد آن » قرار داده و آرای عمیق و دقیق و نوینی ارایه داد که به قول حکیم شهید مطهری با گذشت سالیان دراز، عظمت ایشان و افکار و اندیشه های بلند او روشن خواهد شد .بدون شک گردآوری آراء علامه طباطبایی پیرامون دین و دفاع عقلانی از دین و تامل در آرای معرفت شناختی و دین شناختی ایشان، ثمرات و نتایج درخشانی برای محققان و پژوهشگران دین شناس خواهد داشت و زمینه های تحقیق را در امر دین بیش از پیش باز خواهد کرد . در عصر ارتباطات و اطلاعات انسان نمی تواند خود را از امواج فکری برخاسته از سوی دیگران در امان دارد دیر یا زود با این افکار آشنا می شود و در برابر شبهات و افکار دیگران باید عکس العمل از خود نشان دهد یا آن ها را بپذیرد یا رد کند و یا گزینش و انتخاب نماید . در این زمینه نظر و دیدگاه های علامه طباطبایی راه گشاست .مقاله ای که در پیش روی دارید ضمن بیان تاثیر علامه در دفاع عقلانی از دین و تشریح دیدگاه های علامه طباطبایی در دین شناسی می کوشد تا سمت و سوی تحقیقات، پیرامون معرفت شناسی و دین شناسی را برای فضلا روشن سازد و این نکته ظریف را خاطر نشان سازد که پرداختن به مسائل عمیق دین و بررسی مسائل دینی با تاکید بر پاسخ شبهات و در نهایت دفاع عقلانی از دین، در صورتی از آفات و عیوب و نقایص به دور خواهد بود که راه روشن و منش و درایت و علم بزرگانی چون علامه طباطبایی سرمشق ما باشد . فراموش نکنیم که علامه طباطبایی بعد از آگاهی از کتاب «انسان و جست و جوی روان » اثر یونگ، خواستار ترجمه آن می شود و می گوید:«باید جهان را شناخت، ما نمی توانیم خود را در برج های عاجمان محصور و منزوی کنیم .» ^(۲) آن حکیم فرزانه نسبت به دین شناسی تطبیقی از چنان حساسیتی برخوردار بود که یکی از پژوهشگران که مدتی با علامه مصاحبت داشته می گوید: با او تجربه ای را گذراندیم که احتمالا در جهان اسلامی یگانه است، پژوهش تطبیقی مذاهب جهان به هدایت و ارشاد مرشد و علامه ای ایرانی .ترجمه های اناجیل، ترجمه فارسی اوپانیشادها، سوتراهای بودایی و تائوته چینگ را بررسی می کردیم، استاد با چنان کشف و شهودی به تفسیر متون می پرداخت که گویی در نوشتن این متون شرکت داشته است . ^(۳) به امید روزی که مبانی فلسفی و الگوی نوین فقاهت و مدیریت و حکومت اسلامی ما به صورت فرمول ریاضی با استفاده از منطق ریاضی ارائه گردد .تاثیر علامه بر دفاع عقلانی از دین

علامه طباطبایی به حق بارقه ای از روح الهی را باز نمود و هزاران قافله جان را با خود ربود و در سالیان قحطی تفکر، اندیشه ناب اسلامی را مطرح کرد، به دفاع عقلانی از دین پرداخت و تاثیرات درخشانی داشت که به اختصار عبارت اند از:۱ – احیای تفکر دینی:

احیای دین و تفکر دینی از مسائل بنیادی و ریشه ای است که با رشد و گسترش اسلام در پیوند بوده و از وظایف مهم عالمان دینی و منادیان توحید به شمار می آید، علامه طباطبایی در ادامه حرکت رهروان دینی و فرهیختگان اسلامی، به تبیین تشریح گزاره های دینی پرداخت و ضمن اشاره به مفهوم احیا و تحریف مفاهیم دینی، علل و عوامل اسلامی افول معرفت دینی و تفکر ناب اسلامی را مطرح کرده به عوامل و موجبات احیای دین در تمامی اعصار و امصار را برای ره پویان دین و معارف اسلامی روشن ساخت .وی اسلام ناب را معرفی کرد و در آثار خود به پیوند اسلام با سیاست اشاره کرد . علامه پس از رحلت آیة الله العظمی بروجردی (ره) حکومت اسلامی را موضوع درس خود قرار داد و مقالاتی در این زمینه نگاشت و ضمن بیان جامعیت اسلام، ضرورت پویایی اجتهاد، الگوی نوین مدیریت اسلامی و توانایی حکومت اسلامی را در اداره جامعه در ابعاد مختلف اثبات کرد و قدرت ولایت فقیه را مطرح ساخت به طوری که هنوز طراحان الگوی نوین فقاهت و مدیریت و حکومت اسلامی از آثار وی تغذیه می کنند . ^(۴) ۲ – شبهه شناسی و نقد و بررسی شبهات علیه دین:

علامه با آگاهی از مکاتب غربی و فلسفه غرب دقیقا شبهاتی که در اروپا، شرق و غرب جهان علیه دین مطرح بود شناسایی کرد و در زمان غربت، یکه و تنها با همتی بلند و اخلاصی بی نظیر به نقد وبررسی آنها پرداخت، آثاری چون «اصول فلسفه و روش رئالیسم » و «بدایة الحکمة » و «نهایة الحکمة » ، «تعلیقات اسفار و شفاء» و «مجموعه مقالات فارسی و عربی » دلیل این مدعی است .ایشان در تفسیر «المیزان » به مناسبت های مختلف با اشاره به افکار بی اساس برخی از دانشمندان غربی و یا روشنفکران غربزده، معارف ناب اسلامی را مطرح می کنند و ضمن شناخت مقتضیات زمان و مکان، در سال های دهه ۲۰ و ۳۰ هدایت جامعه را با رفع شبهات به عهده می گیرند و افکار جاهلان و مغرضان را پیرامون معارف دینی مورد نقد قرار می دهند .کتاب های «شیعه در اسلام » ، «فرازهایی از اسلام » ، «اسلام و انسان معاصر» ، «بررسی های اسلامی » «بدایة و نهایة الحکمة » و دیگر مقالات ایشان یادآور این مطلب است .۳ – نوآوری و خلاقیت:

علامه طباطبایی نه تنها در مبانی فلسفی (معرفت شناسی، هستی شناسی، نظام ارزشی)، دارای نوآوری و خلاقیت است بلکه در مبانی فقهی و اصولی و روایی، تفسیری، نکات دقیق و ظریف و عمیقی را ارائه داده است که آیندگان به ابعاد مختلف دقت و عمق و ظرافت آن پی خواهند برد، کلام حکیمانه شهید مطهری در این زمینه معروف و مشهور است . به حق این حکیم فرزانه خطوط اساسی طرح های جامع، کلان، دقیق، عمیق را در اکثر موضوعات اسلامی ترسیم نمودند و منشا خدمات بزرگی شدند .۴ – مکمل علت محدثه و علت مبقیة انقلاب اسلامی ایران:

علامه طباطبایی با تحقیقات عمیق خویش نسبت به دین و اندیشه های دینی منشا خدمات عظیمی شده و با پرورش شاگردانی چون حکیم شهید مطهری، بهشتی، قدوسی، ربانی و . . . نه تنها در پدید آوردن انقلاب همگام با امام خمینی نقش مهمی اشت بلکه در حفظ و تداوم انقلاب نیز، اساسی ترین و ثمربخش ترین مسئولیت را بر عهده گرفت، زیرا حرکت اسلامی و نهضت امام خمینی به عنوان مؤسس اصلی انقلاب یک حرکت الهی – سیاسی بود، که اگر از «پشتوانه عمیق دینی و معرفتی » برخوردار نبود و از مبانی عمیق فلسفی (معرفت شناسی، هستی شناسی، نظام ارزشی) که علامه آنها را به صورت برهانی ارائه داده بود، خالی بود، از درون و بیرون متلاشی می شد و در حفظ و استمرار با آفاتی مهلک مواجه می شد . بنابراین یکی از تاثیرات مهم علامه ارائه مسائل ایدئولوژیک اسلام به صورت عقلی و فلسفی بود، وی معارف قرآن را برهانی کرد و با استفاده از مکتب ملاصدرا این اصل مهم را به اثبات رساند که قرآن و برهان و عرفان از هم جدایی ندارند و کاملا هماهنگ اند .افکار علامه طباطبایی در پژوهش های علوم انسانی و محافل علمی و دانشگاهی تحت عناوین دین و توسعه، اصول تمدن سازی اسلامی، حاکمیت دین در دانشگاهها، الگوی نوین فقاهت، رابطه علم و دین، رابطه عقل و دین، انتظارات بشر از دین و صدها پروژه دیگر مورد بهره برداری قرار می گیرد خلاقیت و نوآوری علامه را در معارف ناب اسلامی می توان در کتاب های خلاصه تعالیم اسلام، روابط اجتماعی اسلام، آموزش دین، المیزان، بررسی های اسلامی، شیعه در اسلام، مذاکرات با پروفسور هانی کربن و رساله انسان قبل از دنیا و در دنیا بعد از دنیا، لب اللباب و حواشی بر اسفار و شفا مورد پژوهش و بررسی قرار داد .مسئولین محترم نظام نوپای جمهوری اسلامی از آغاز تاکنون یا به طور مستقیم و بی واسطه افتخار تلمذ در محضر علامه طباطبایی و امام (ره) را دارند و یا با یک واسطه به این فیض عظیم مفتخرند . بسیاری از مراجع تقلید فعلی و مدرسین برجسته حوزه علمیه قم و کثیری از مفسران و حکماء و متکلمان و فقهاء و ریاضی دانان و هیات شناسان حوزه و دانشگاه از شاگردان علامه به حساب می آیند . ^(۵) ۵ – ارائه روشی نوین در تفسیر قرآن:

نوع نگرش مفسران به قرآن مختلف است عده ای با نگرشی ادبی، تاریخی تجربی به قرآن نگاه می کنند و عده ای با نگرشی نقلی، روایی، فلسفی، کلامی، عرفانی .علامه طباطبایی در تفسیر قرآن «طرح نو» درانداخت و این نظریه که بهترین روش در تفسیر قرآن تفسیر قرآن به قرآن است را به اثبات رساند، نقطه آغازین این تالیف به برکت غور و بررسی روایات بحارالانوار بود، علامه این روش و سبک را از مرحوم قاضی آموخت و مقدمات و مراحل و شرایط و نتایج و اهداف این روش را به صورت مبسوط در مقدمه المیزان بیان کرد، شیوه و روش علامه در این دائرة المعارف بزرگ اسلامی، اثری سترگ بر مباحث اعتقادی، تاریخی، فلسفی، اجتماعی، اقتصادی، سیاست و مدیریت گذاشت که استاد شهید مطهری ۶۰ سال یا ۱۰۰ سال دیگر را زمان درک دقیق و پی بردن به عمق این کتاب می داند . ^(۶) ما در این مقاله مختصر به برخی از همین تاثیرات اشاره کرده و تفصیل و بسط کلام در این زمینه را به مجالی دیگر می سپاریم و به تبیین نظرات علامه پیرامون «دین و عقل » می پردازیم .معانی لغوی و اصطلاحی دین

دین در لغت به معنای انقیاد و تسلیم، خضوع و اطاعت و پیروی و جزاء ^(۷) آمده است و در اصطلاح به مجموعه مقررات و قوانین، عقاید و اخلاق و برنامه ای اطلاق می شود که برای اداره امور جامعه بشری و تربیت و پرورش انسان ها باشد .ممکن است دینی حق باشد و ممکن است باطل اگر مجموعه مقررات و قوانین و عقاید و اخلاق و برنامه از سوی خداوند نازل شده باشد، حق است و در غیر این صورت باطل یا مخلوطی از حق و باطل که آن هم باطل خواهد بود .دین حق با نیازهای فطری انسان و جامعه هماهنگ است و ریشه در اعماق جان آدمی دارد و چون برای اداره امور انسان و جامعه و پرورش و تکامل بشر آمده است، میزان حقانیت آن، همان هماهنگی برنامه ها و مقررات و قوانین اش با نیاز واقعی انسان و جامعه و مطابقت و توافق آن با سرشت و سیر جوهری انسان می باشد، جعل چنین قوانین و مقرراتی که با فطرت و سرشت آدمی هماهنگ باشد تنها از کسی برمی آید که به همه خصوصیات و مشخصات گوهر انسان و شئونات مختلف او از گذشته تا حال و آینده خبیر و عالم باشد، قافله انسانیت که نشئه ای را طی کرده و هدف و مقصدی در پیش دارد و مانند مسافری به سوی آن هدف در پیش است، تافته جدا بافته نسبت به اجزاء جهان هستی نیست بلکه جزیی از اجزاء منسجم جهان است که بر جهان اثر می گذارد و از جهان اثر می پذیرد، به همین جهت کسی می تواند انسان را رهبری کند که او را به خوبی بشناسد و از ارتباط عمیق انسان و جهان آگاه باشد و او تنها آفریدگار انسان و جهان خواهد بود همان مبدا حکیم و وحیدی که صلاحیت هدایت مجموعه جهان و راهنمایی تمام اجزاء آن را دارد به گونه ای که هیچ کدام از مقصود و هدف خود باز نمانند و مزاحم رهیابی دیگران به مقصد و هدف نگردند و آن کسی جز ذات اقدس حضرت حق، نخواهد بود و هر دینی که از ناحیه او نباشد باطل است بنابراین دین حق، دینی است که برنامه ها و قوانین و دستوراتش از ناحیه خداوند متعال تنظیم شده است و دین باطل ^(۸) دینی است که برنامه ها و مقررات و دستورالعمل آن از ناحیه غیر خداوند جعل شده است . ^(۹)
علامه طباطبایی در آثار بسیاری دین و دین شناسی را از محورهای اساسی مباحث خویش قرار داده است و ضمن بیان اهداف و ویژگی های دین حق به جامعیت شریعت و هماهنگی دین و سیاست پرداخته و توان و قدرت دین و حکومت دینی را برای اداره جامعه در زمینه های فرهنگی اجتماعی، اقتصادی، نظامی و . . . به اثبات رسانده است . ^(۱۰) تعریف دین از دیدگاه علامه طباطبایی

به طور قطع بزرگ ترین مسئله فکری علامه طباطبایی مساله دین و ابعاد و جهات مختلف آن و بررسی شبهات و دفاع عقلانی از دین بوده است .ایشان در مباحث مختلف به مناسبت، به مساله دین پرداخته و تعریفی از دین ارائه نموده و ضمن تاکید بر این که دین «سنتی عملی که بر اساس مساله جهان بینی و معرفت شناسی بنیان گرفته » ، به تفاوت این اعتقاد با علم استدلالی و یا تجربی که پیرامون عالم و آدم بحث می کند اشاره می کند و می فرماید: دین به معنای سنت اجتماعی است که انسان در زندگی اجتماعی اش بر طبق آن سیر می کند و سنت های اجتماعی، متعلق به عمل است و زیر بنای آن، اعتقاد در حقیقت هستی عالم و هستی خود انسان که یکی از اجزای عالم است، می باشد و به همین جهت است که می بینیم در اثر اختلاف اعتقادات درباره حقیقت هستی، سنت های اجتماعی مختلف می شود اجتماعی که برای عالم «ربی » سراغ دارد که هستی عالم از او و برگشت آن نیز به اوست و معتقد است که آدمی فناپذیر نیست و حیاتی ابدی دارد که با مرگ باطل نمی شود، چنین اجتماعی در زندگی روشی دارد که در آن سعادت حیات باقی و تنعم در دار جاودان آخرت، تامین می شود و اجتماعی که معتقد است برای عالم «اله » یا «آلهه » ای است که عالم را به دلخواه خود اداره می کند به طوری که اگر راضی باشد به نفع انسان ها وگرنه به ضرر آنها می گرداند، بدون این که معادی در کار باشد، چنین اجتماعی زندگی خود را بر اساس تقرب به «آلهه » و ارضای آنها تنظیم می کند تا آن «آلهه » وی را در زندگی اش موفق و از آن چه که انسان ها از امتعه حیات می خواهند، بهره مندشان سازد و اجتماعی که نه به مسئله ربوبیت برای عالم اعتقاد دارد و نه برای انسان ها زندگی جاویدی معتقد است و مانند مادیین هیچ گونه اعتقادی به ماورای طبیعت ندارد او سنت حیات و قوانین اجتماعی خود را براساس تمتع از حیات دنیا، که با مرگ پایان می پذیرد، وضع و بنا می کند .پس دین عبارت است از: سنتی عملی که بر اساس مسئله جهان بینی و زیست شناسی بنیان گرفته و این اعتقاد با علم استدلالی و یا تجربی که پیرامون عالم و آدم بحث می کند تفاوت دارد، برای این که علم نظری به خودی خود مستلزم هیچ عملی نیست ولو این که عمل کردن، به علم نظری احتیاج دارد بر خلاف اعتقاد که عمل را به گردن انسان می گذارد و آدمی را محکوم می کند که بایستی بر طبق آن عمل کند و اگر بخواهید چنین تعبیر کنید که: علم نظری و استدلالی آدمی را مثلا به وجود مبدا و معاد رهنمون می شود و اعتقاد آدمی را وامی دارد که آن معلوم نظری را پیروی نموده و عملا هم ملتزم به آن شود .پس اعتقاد، علم عملی است مانند این که می گوید به هر انسان واجب است که مبدا این عالم یعنی خدای تعالی را بپرستد و در اعمالش سعادت دنیا و آخرت خود را با هم رعایت کند و معلوم است که دعوت دینی متعلق به دینی است که عبارت از سنت عملی ناشی از اعتقاد است بنابراین، ایمان هم که دین به سوی آن دعوت می کند عبارت است از : التزام به آن چه که اعتقاد حق درباره خدا و رسولانش و روز جزا و احکامی که پیغمبران آورده اند اقتضاء دارد که در کلمه «علم عملی » خلاصه می شود . ^(۱۱) بررسی دیدگاه علامه طباطبایی پیرامون علم و دین پروژه ای مستقل می طلبد که در این مختصر نمی گنجد اما در صفحات آینده به بخشی از نظرات وی در این زمینه اشاره می کنیم .علامه در جای دیگر ضمن تاکید بر این نکته که دین از نظر منطق قرآن یک روش ^(۱۲) زندگی اجتماعی است که به منظور سعادت ابدیه و نجات سرمدیه انسان به صورت قوانین و مقررات هماهنگ با تکوین برنامه برنامه ریزی شده می فرماید: «دین الله سبحانه هو تطبیق الانسان حیاته علی ما تقتضیه قوانین التکوین و نوامیسه حتی یقف بذلک موقفا تتحراه نفسیة النوع الانسانی » . ^(۱۳) از نظر علامه: حیات طیبه که قرآن برای انسان ترسیم می کند حیاتی است جاودانی که با مرگ قطع نمی شود و در نتیجه انسان باید روشی را در زندگی اتخاذ نماید که هم به درد این سرای گذران و هم به درد آن سرای جاودان بخورد، راهی را برود که وی را به سرمنزل سعادت دنیا و آخرت برساند، این روش همان است که قرآن به نام دین می نامد و این روش همان روشی است که از نیروی عمومی و اقتصادی کلی دستگاه آفرینش الهام و سرچشمه می گیرد .دین از نظر منطق قرآن یک روش زندگی اجتماعی است که انسان اجتماعی به منظور تامین سعادت زندگی اتخاذ نموده است اما نظر به این که زندگی انسان محدود به این جهان پیش از مرگ نیست این روش باید هم مشتمل بر قوانین و مقرراتی باشد که با اعمال و اجرای آن سعادت و خوشبختی دنیوی انسان، تامین شود و هم مشتمل بر یک سلسله عقاید و اخلاق و عبادات باشد که سعادت آخرت را تضمین نمایدو نظر به این که حیات انسان یک حیات مستمر و متصل است هرگز جنبه دنیوی و اخروی از هم دیگر جدا نمی شوند . ^(۱۴) پی نوشت ها:۱) اقتباس از پیام مقام معظم رهبری به نخستین کنگره علمی – تخصصی دائرة المعارف فقه بر مذهب اهل بیت علیهم السلام . ر . ک مجله فقه اهل بیت (ع) ش ۱، ص ۱۹ – ۲۳۲) زیر آسمان های جهان، گفت و گوی رامین جهانبگلو با داریوش شایگان ترجمه نازی عظیما، نشر فرزان، ص ۷۰ .۳) همان، ص ۷۰ به نقل از مجله نقد و نظر شماره ۲، ص ۴ .۴) روزنامه جمهوری اسلامی ۱۶/۲/۱۳۶۹ از حجة الاسلام والمسلمین هاشمی رفسنجانی و یادگارها از آیت الله جوادی آملی ص ۷۳ .۵) یادنامه علامه طباطبایی، به قلم جمعی از فضلا و دانشمندان ص ۵۳ .۶) احیای تفکر دینی از استاد مطهری .۷) مراجعه شود به لسان العرب، تاج العروس، مجمع البحرین، منجد الطلاب، واژه دین . المیزان، ج ۸، ص ۲۹۹ به بعد .
۹) برای آشنایی بیشتر با حقیقت دین نگاه کنید به کتاب «شریعت در آینه معرفت » اثر استاد عبدالله جوادی آملی، مرکز نشر فرهنگی رجاء ص ۲۴۲ – ۹۳ .۱۰) همان و روزنامه جمهوری اسلامی ۱۶/۲/۱۳۶۹ از حجت الاسلام والمسلمین هاشمی رفسنجانی، یادها و یادگارها از آیة الله جوادی آملی، ص ۷۳، یادنامه علامه طباطبایی، مهر تابان از علامه تهرانی .۱۱) علامه طباطبایی تفسیر المیزان، ج ۸، ص ۲۹۹، اسماعیلیان و ذیل آیه ۱۹ آل عمران و ذیل آیه ۳۰ روم .۱۲) ما دیدگاه علامه را درباره علم و دین و عقل و دین در دو مقاله مستقل آورده ایم که به زودی تحت عنوان «کلام جدید» منتشر خواهد شد . برای آشنایی با بحث «عقل و دین و رابطه آن با زمان و مکان » به مقاله نگارنده تحت همین عنوان که در مجموعه مقالات کنگره بین المللی بررسی مبانی فقهی امام خمینی «نقش زمان و مکان در اجتهاد» ج ۸، ص ۳۴۷ – ۴۱۴ به چاپ رسیده است مراجعه کنید .۱۳) المیزان، ج ۸، ص ۲۹۹، اسماعیلیان .۱۴) همان و علامه طباطبایی، بررسی های اسلامی، ص ۳۵ و ۳۶ به کوشش سید هادی خسروشاهی، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی .