پاتوق ها دردوره قاجار

[MR_Jentelman]

انواع پاتوق ها در دوره قاجار:

اولین دوره پاتوق های جدید ، پس ازآشنایی روشنفكران اعم از سیاستمداران ، سیاحان ، تجار و نخبگان فرهنگی با غرب آن زمان ( قفقاز ، عثمانی و اروپا ) آغاز شد . این دوره مصادف با شكل گیری پاتوق ها است . مسئله اصلی مورد نظر روشنفكران دراین دوره " عقب ماندگی " بود . مفهوم عقب ماندگی . درعرصه سیاسی به لحاظ اختناق بود.
«... به علت قلت آزادی سیاسی ، مردم آشكارا برای مباحثات سیاسی آفتابی نمی شدند و تقریباً جوامع مخفی یا نیمه مخفی تشكیل می دادند .»
این اجتماعات با فعالیت های رسمی گذشته روشنفكران پیوستگی داشت . به عبارت دیگر فعالیت آنها از درون حاكمیت شكل گرفته و درجریان تغییر در ساختار سیاسی و قوت جریان روشنفكری ، به امری مستقل و معارض با حاكمیت تبدیل شد. در این دوره روشنفكران میلی به حضور در پاتوق های سنتی از قبیل زورخانه و خانقاه نداشتند ، بلكه به تشكیل اجتماعات و محفل های دوستانه و جریانی اقدام نمودند .
نمونه هایی از محفل ها و پاتوق ها در دوره قاجار در زیر می آید :





اصلی ترین كاركرد زورخانه ، اشاعه جوانمردی و پهلوانی بود . نویسنده ای به این امر اشاره كرده است . وی ازمراسمی تحت عنوان " گلریزان " یاد می كند . این مراسم با حضور ورزشكاران و نظارت آنها ودعوت ازمردم برای حمایت از نیازمندان ، ورشكستگان ، بیماران ، حبسی ها ، خرج عروسی ، خرج سفرزیارت و امثال آن در زورخانه صورت می پذیرفت .
6- پاتوق های آموزشی : مدرسه و قرائت خانه به شرایط حول و حوش انقلاب مشروطه كه توأم با فضای فرهنگی و سیاسی بود ، زمینه عمده ای در تقویت و شكل گیری پاتوق ها شد . چون نیروی اصلی پاتوق ها دراین دوره بیشتر روشنفكران بودند تا مردم .
حتی اگر قرائت خانه ها با اهداف رسمی و معین برای نوسازی كنترل شده سامان یافته بودند ، در جریان حوادث و وقایع اجتماعی ، جنبش های اجتماعی از قبیل مشروطه محلی برای كسب آگاهی و انجام فعالیت های روزمره شده بودند .
تشكیل انجمن دردوره میانی قاجاریه شروع و تا دوره پایانی آن كه مصادف با انقلاب مشروطه بود ، ادامه یافت


ادوارد براون در كتاب " انقلاب مشروطیت " در مورد نقش انجمن های ملی چنین شاره كرده است : «دیگر عوامل و عناصر صاحب نفوذ هم در تلاش بودند ، خاصه انجمنی سری معروف به " انجمن مخفی " و كتابخانه ملی . كتابخانه ملی اساساً كتابخانه ای آزاد بود كه جهت آموزش عقاید میهن پرستانه به مردم تأسیس و از جمله بانیانش حاجی سید نصراله اخوی ، مردی درستكار و میهن پرستی حقیقی بود كه حال ، نیابت ریاست مجلس را عهده دار است .
این كتابخانه درمقابل ساختمان ارگ قرار داشت و به كلام بدیع تقی زاده " هركس سرش درد می كرد به آنجا می رفت " . از زمره سایر حامیان این كتابخانه میرزا آقا اصفهانی – بعد ها از نمایندگان تبریز در مجلس – حاجی میرزا حسن رشدیه و مجد الاسلام كرمانی ، بعدها سردبیر نشریه " ندای وطن " بودند . »
ازمهمترین قرائت خانه ها درتهران می توان ، قرائت خانه اتفاق ، قرائت خانه جمهور و قرائت خانه كلوپ فرمانیه را نام برد .

اهمیت قهوه خانه ها به چندین دلیل می باشد : سابقه تاریخی ، نوع معماری ، فعالیت اجتماعی و نیروهای حاضر درآن به عنوان مشتری ، كاركن ، تماشاگر و داور.
قهوه خانه ها یكی از اصلی ترین پاتوق های مردمی از دوره قاجار تا دوره معاصر می باشند . شهرت قهوه خانه ها به لحاظ صرف غذا و چای ، محلی برای بحث و گفتگو ، طرح مباحث فكری و فرهنگی و محل تفریح گروههای متعدد اجتماعی می باشد . براون به این معنی اشاره كرده است :
« برجسته ترین مظهر بیداری عمومی ، فزونی عظیم تعداد جراید است ، مطبوعاتی نه به سبك خشك ، قدیمی و بیهوده گذشته ،‌كه جرایدی مردمی با زبانی نسبتاً ساده ، حال چنان می نماید كه همه روزنامه می خوانند . در بسیاری از قهوه خانه ها ، نقالان حرفه ای به جای نقل داستانهای اساطیری شاهنامه ، مشغول محفوظ كردن ، مستمعین با اخبار سیاسی هستند. »
ازمهمترین قهوه خانه های دوره قاجار كه جنبه اجتماعی آنها بردیگر جنبه ها غلبه داشت می توان به قهوه خانه سید ولی ، قهوه خانه بازارچه قوام الدوله و قهوه خانه پستخانه درتهران را نام برد .
8- تكیه دولت : ناصرالدین شاه قاجار دراثر رفت و آمد به غرب ، با مظاهر تمدنی آشنا شده و پس ازمشاوره با درباریان ، به تأسیس مظاهر تمدنی در ایران اظهار علاقه نمود . تأسیس راه آهن تهران ، شهر ری ، تأسیس گمركات ، حمایت ازنقاشی مدرن و طراحی نظام اداری اصلی ترین تلاش های وی می باشد . توسعه فضای فیزیكی برای دولت كه نماد قدرت و شوكت شاه و دربار باشد ، مورد نظر بود . ساختن ارك شاهی در كنار مسجد و بازار و دیگر مراكز سیاسی دولتهای خارجی ، در این دوره از اهمیت بسیار برخوردار شد . یكی ازعناصر اصلی ارك شاهی كه حكایت از علاقه شاه و در باریان به امور دینی داشت . درمحلی به نام تكیه دولت دنبال می شد :
« دیگر از اماكن پیوسته به ارك شاهی ، تكیه دولت بود كه ماههای محرم از طرف دربار و سلاطین در آن روضه خوانی و تعزیه داری به عمل می آمد و ساختمان سه طبقه مدوری از روی نقشه تماشاخانه های فرنگ كه سقف آن با چادری بر روی آهن پوشیده می شد .»
«... به علت قلت آزادی سیاسی ، مردم آشكارا برای مباحثات سیاسی آفتابی نمی شدند و تقریباً جوامع مخفی یا نیمه مخفی تشكیل می دادند .»


9- انجمن ( فراموشخانه ) : شكل گیری ،‌ توسعه و فراگیری انجمن ها در صدر مشروطه حكایت از میل آشكار و شدید مردم و نخبگان به مشاركت در زندگی سیاسی و كشور داری داشت . دراین شرایط انجمن ها اولین و ابتدایی ترین صورت تشكل سیاسی – اجتماعی محسوب شد و عامل ساماندهی نیروها بود . ازاین رو انجمن ها را باید پیش درآمد احزاب سیاسی بعدی در ایران معاصر دانست .
تشكیل انجمن دردوره میانی قاجاریه شروع و تا دوره پایانی آن كه مصادف با انقلاب مشروطه بود ، ادامه یافت . این انجمن ها دو صورت داشتند :
1- انجمن های رسمی و قانونی : انجمن های رسمی ازطریق قانون و با نظارت دولت تاسیس گردیدند . در دوره قاجار انجمن های رسمی سه صورت داشتند . انجمن های بلدی ، انجمنهای ولایتی و انجمنهای ایالتی . این نوع انجمن ها بنا به میل و اهداف دولتمردان در ایران تاسیس و منحل می شد .
2- انجمن های غیررسمی ، مردمی و انتخابی : انجمن های غیر رسمی صرفاً باشگاهها یا انجمن های متعلق به افرادی با برخی منافع مشترك محلی – سیاسی انسان دوستانه یا غیره بود . انجمن های غیررسمی یا كلوپها ، سابقه ای طولانی دارند.
در شرایط قبل ازانقلاب مشروطه تا تحقق آن ، پاتوق ها وضعیت خاصی داشتند ؛ زیرا پاتوق ها سازنده اساسی اندیشه ترقی خواهی ، پیشرفت ،‌كانون توسعه و اصلاحات بودند ، اكثر این پاتوق ها در حاشیه روزنامه ها و مساجد و با نام انجمن های حرفه ای و با حمایت روشنفكران ، سیاستمداران و روحانیون تشكیل شدند . مسئله اصلی مورد توافق اكثریت افراد پاتوقی ، اصلاح و سپس انقلاب بود .


منابع :
1- ادوارد براون ،‌ انقلاب مشروطیت ایران ، ترجمه مهری قزوینی ، تهران : كویر ،1380 .
2- تقی آزاد ارمكی ، پاتوق و مدرنیته ایرانی ، چ2 ، تهران : آوای نور ، 1390.
3- جعفر شهری ، طهران قدیم ، ج1، تهران : معین ، 1381.