نکاتی درباره دانشگاه مجازی منبع: گروه علمی-تحلیلی طیف

در فرآیند گذار به جامعة اطلاعاتی، بسیاری از پدیده‌ها و مفاهیم شكل تازه‌ای به خود می‌گیرند و با تغییر چارچوب، خود را با تحولات ایجادشده سازگار می‌سازند. مسأله آموزش و دانشگاه كه سابقه‌ای طولانی در تاریخ بشر دارد، همزمان با ورود جهان به عصر اطلاعات به صورت آموزش الكترونیكی و دانشگاه مجازی نمود پیدا كرده است. اگرچه از مطرح شدن این مفاهیم در سطح جهان مدت زیادی نمی‌گذرد، فعالیت‌های زیادی در این زمینه صورت گرفته است. در كشور ما نیز چند سالی است كه حداقل به صورت تئوری و در حرف به این مبحث پرداخته می‌شود. در این مقاله، به مرور چند نكته كاربردی برای توسعة هوشمندانه دانشگاه‌های مجازی در كشور پرداخته‌ایم.

زیر‌ساخت‌های دانشگاه مجازی
تحقق دانشگاه مجازی در كشور نیازمند ایجاد زیرساخت‌هایی است؛ از جمله:

• زیرساخت‌های مخابراتی: از آنجا كه فرایند انتقال اطلاعات و انجام عملیات لازم در سیستم فراگیری الكترونیكی از طریق بستر مخابراتی صورت می گیرد، وجود زیر ساخت مخابراتی مناسب از جمله الزامات تحقق دانشگاه مجازی است.

• زیرساخت‌های قانونی: می‌توان گفت مهمترین سرمایة دانشگاه مجازی، محتوای آموزشی آن است. بنابراین، تصویب قوانینی برای حمایت از حقوق پدیدآورندگان و صاحبان محتوای آموزشی و نظارت بر اجرای صحیح این قوانین شرط لازم برای گسترش این قبیل فعالیت‌ها است.

• زیرساخت‌های فرهنگی: از جمله الزامات توسعة فناوری اطلاعات در یك جامعه، فرهنگ‌سازی صحیح و مناسب است. در امر ایجاد و توسعة دانشگاه مجازی، این واقعیت همیت بیشتری پیدا می‌كند. فرهنگ‌سازی صحیح و ارایة تصویر مناسبی از این نوع دانشگاه می‌تواند زمینة پذیرش عمومی و استقبال از آن را فراهم سازد.

مخاطبان دانشگاه مجازی
در سال‌های اخیر، در كشور ما مسألة دانشگاه به نوعی با بحث داوطلبان كنكور گره خورده است. این امر در مورد دانشگاه مجازی، شكل دیگری به خود می‌گیرد؛ در این زمینه این نكات قابل توجه است:

• باتوجه به برطرف شدن محدودیت‌های زمانی و مكانی از طریق آموزش الكترونیكی، نیروهای شاغل و مدیران نیز فرصت مناسبی جهت به‌روز كردن اطلاعات و آموزش ضمن خدمت پیدا می‌كنند.

• در بسیاری از مناطق كشور به علت برخی باورهای حاكم بر خانواده‌ها، دانش‌آموزان دختر از ادامة تحصیل در مقاطع دانشگاهی باز می‌مانند. در چنین مواردی، دانشگاه مجازی می‌تواند فرصتی برای آموزش این افراد ایجاد كند.

• در سال‌های اخیر، تعداد دانشجویان مقطع كارشناسی در كشور افزایش یافته است. افزایش ظرفیت دانشگاه‌های دولتی و توسعة دانشگاه آزاد، پیام نور و مؤسسات غیرانتفاعی، به نوعی در این زمینه نقش داشته است. بنابراین در حال حاضر باید به مقاطع كارشناسی ارشد و كاردانی در دانشگاه مجازی اولویت بیشتری داده شود. در واقع با تأكید بر اصل هدفمند بودن آموزش در دانشگاه مجازی و انطباق آن با نیاز‌های كشور، دانشجویان دوره‌‌های كارشناسی ارشد و كاردانی می‌توانند از مخاطبان اصلی این قبیل دانشگاه‌ها در كشور باشند.

ایجاد نگرش صحیح نسبت به دانشگاه مجازی
استفاده از فناوری‌های جدید، مستلزم تغییر نگرش‌ها و رویكردهای اجرایی امور است. غفلت از این موضوع سبب بروز مشكلاتی در استفاده از یك فناوری می‌شود. در زمینة دانشگاه مجازی نیز دركشور ما نگرش‌ها‌ی مختلفی وجود دارد كه اغلب بر مبنای تفكرات سنتی استوار است. بر اساس این نگاه، دانشگاه مجازی ظاهر جدیدی برای سیستم‌ دانشگاه سنتی است و هستة اصلی و اجرایی امور همچنان بر پایه قوانین نوشته و نانوشته این قبیل دانشگاه‌ها استوار است. ایجاد نگرش صحیح نسبت به فراگیری الكترونیكی می‌تواند زمینه‌ساز رفع بسیاری از مشكلات و ابهامات باشد.


اصلاح سیستم آموزش تركیبی
در دانشگاه مجازی علاوه بر فراهم كردن محتوای آموزشی مناسب باید راهكار‌هایی جهت ارزیابی و نظارت بر كار دانشجویان و نیز رفع اشكال آنها درنظر گرفته شود. درحال حاضر در كشور چندین دانشگاه مجازی مشغول به فعالیت هستند و از جمله معضلات گریبانگیر این دانشگاه‌ها، مسألة برگزاری آزمون، رفع اشكال و نیز ارایة واحد‌های عملی و آزمایشگاهی است. برای رفع این مشكل، راهكار آموزش تركیبی پیشنهاد شده است؛ بدین معنا كه ارایة مطالب و آموزش از طریق اینترنت صورت می‌گیرد و امور مربوط به رفع اشكال، برگزاری آزمون و دوره‌های آزمایشگاهی و عملی به صورت حضوری انجام می‌گیرد. اما باید توجه كرد كه یكی از اساسی‌ترین اهداف و مزایای توسعة دانشگاه‌های مجازی، گسترش عدالت اجتماعی با فراهم شدن امكان بهره‌مندی همه افراد در سراسر كشور از بهترین امكانات و محتوای آموزشی است.
طرح آموزش تلفیقی می‌تواند دستیابی به این هدف را با مشكلات متعددی روبه‌رو سازد؛ زیرا برگزاری دوره‌ها و آزمون‌های حضوری، مسائلی از قبیل رفت‌ و آمد دانشجویان غیربومی، فراهم كردن امكانات خوابگاه و نظایر آن، به همراه خواهد داشت.

برای حل این مشكلات، می‌توان به این راهكار‌ها اشاره كرد:

• نیاز‌های آموزشی در دانشگاه‌های مجازی می‌تواند متناسب با مخاطبان آن تغییر كند. بنابر‌این، در صورت در نظر گرفتن نیرو‌های شاغل و دانشجویان كارشناسی ارشد به عنوان مخاطبان اصلی، دغدغه ارایة دروس عملی و آزمایشگاهی برطرف می‌شود.

• در حال حاضر، بسیاری از دروس آزمایشگاهی با رایانه قابل شبیه‌سازی هستند كه امكان انجام آزمایش‌ها در شرایط مناسب‌تر را فراهم می‌آورد. بنابراین، اصولاً نیازی به برگزاری دوره حضوری برای این قبیل درس‌ها وجود ندارد.

• همانگونه كه در ابتدای این بحث ذكر شد، در بسیاری از موارد، استفادة صحیح از یك فناوری نیازمند اصلاح روال‌های انجام امور است. آموزش مجازی به اصطلاح "دانشجو-‌محور" است؛ به این معنا كه نحوة آموزش و مدیریت سیستم به گونه‌ای است كه گویی تمام سیستم درخدمت یك دانشجو است و فعالیت‌ها و پیشرفت او را تحت نظر دارد. در یك سیستم آموزش مجازی ایده‌آل، ارزیابی فعالیت‌ها و پیشرفت دانشجو و نیز تعیین علاقه‌مندی‌های او تحت نظارت یك سیستم نرم‌افزاری قرار دارد و دانشجو مراحل یاد‌گیری و رشد را مرحله به مرحله پشت سر می‌گذارد؛ در واقع رسیدن به یك مرحله تأییدی است بر یاد‌گیری مفاهیم مطرح در مراحل قبل. به این ترتیب، ارزیابی دانشجو در تمام مدت آموزش صورت می‌گیرد و در این صورت، دیگر نیازی به برگزاری آزمون حضوری نیست. موارد مربوط به رفع اشكال نیز با استفاده از امكاناتی نظیر پست الكترونیكی قابل انجام است.

• درنهایت، درصورت نیاز به برگزاری آزمون یا دوره‌های حضوری، می‌توان از همكاری بین دانشگاه‌های كشور بهره جست. یعنی هر دانشجو برای گذراندن واحدهای عملی و شركت در امتحانات بتواند به نزدیكترین دانشگاه محل سكونت خود مراجعه كند.

اجرای طرح آزمایشی دانشگاه‌های مجازی
با توجه به جدید بودن مبحث دانشگاه مجازی و بالا بودن ریسك سرمایه‌گذاری در این حوزه، اجرای یك طرح آزمایشی با همكاری چند دانشگاه و بهره‌گیری از این تجربه در برنامه‌ریزی‌های بعدی، می‌تواند گامی مؤثر و كارساز باشد؛ در واقع بهتر است به جای ایجاد چند دانشگاه با نواقص و مشكلات متعدد و اغلب مشابه، در مرحلة اول، ایجاد یك دانشگاه مجازی به صورت اصولی مورد توجه قرار گیرد.


ایجاد پرتال دانشگاه‌های مجازی در كشور
پرتال ابزاری مناسب جهت دسترسی به اطلاعات به صورت طبقه‌بندی شده است. ایجاد پرتال دانشگاه‌های مجازی كشور می‌تواند یكی از اولویت‌های برنامه‌های وزارت علوم، تحقیقات و فناوری باشد.


تدوین استاندارد‌های لازم
تدوین و گردآوری استانداردهای لازم در زمینة ایجاد و توسعة دانشگاه مجازی، یكی از مهمترین لوازم این امر است. این استانداردها مباحثی نظیر مسائل فنی، محتوا، امنیت، كیفیت ارایة خدمات و غیره را شامل می‌شود و می‌‌تواند چارچوبی مناسب برای تصمیم‌گیری در این حوزه فراهم آورد.


تعیین معیارهای دقیق برای شهریه
ارایة یك تحلیل دقیق اقتصادی در مورد دانشگاه مجازی و بررسی عواملی چون دورة بازگشت سرمایه در فعالیت آنها، می‌تواند معیارهای مناسب و دقیقی برای تعیین شهریه این دانشگاه‌ها فراهم سازد؛ این موضوع با در نظر گرفتن مزیت‌های دانشگاه مجازی نظیر عدم نیاز دائمی به ساختمان و مكان فیزیكی جهت تشكیل كلاس، امكان استفاده تعداد زیادی دانشجو از مطالب یك دوره در مقایسه با دوره‌های حضوری و نیز قابلیت استفاده مجدد از محتوا، اهمیت بیشتری می‌یابد. البته باید توجه كرد كه مسألة خودكفایی مالی دانشگاه‌ها می‌تواند زمینة افزایش بی‌قاعدة شهریة دانشگاه‌های مجازی وابسته به آنها را فراهم سازد.


فراهم كردن زمینة رقابت بین دانشگاه‌های مجازی
شكی نیست كه بهبود كیفیت محتوا و ارایة خدمات در گرو حاكم بودن جو رقابتی بین دانشگاه‌های مجازی و از بین بردن انحصار در این زمینه است. لذا ایجاد زمینة رقابت سالم و حمایت صحیح دولت از این قبیل فعالیت‌ها می‌تواند موجبات رشد و توسعة دانشگاه‌های مجازی را در كشور فراهم سازد؛ در این صورت، هزینه و كیفیت خدمات می‌‌تواند به عامل رقابت بین دانشگاه‌های مجازی تبدیل شود.

مراجع:
1- "گزارش بررسی دانشگاه مجازی و سیستم‌های یادگیری الكترونیكی"، مركز فناوری ‌اطلاعات و ارتباطات دانشگاه شریف، تهران، 1381.
2- م. عطاران، "دانشگاه مجازی:تحول از آموزش به یادگیری"، مجله تكفا، سال اول، شماره پنجم و ششم، صص 81-89، 1382.
3- م. قدیری بشردوست، "دانش‌آموز پژوهنده، سازمان یادگیرنده"، مجله تكفا، سال اول ، شماره پنجم و ششم، ص 113- 114، 1382.
4- IMS, Instruction Management System, http://www.imsglobal.org.
5- Learning Circuits, Web site at http://www.learningcircuits.org.
6- E-learning Centre, Web site at http://www.e-learningcentre.co.uk.