انواع تکواژ

[نازخاتون]

انواع تکواژ
تکواژ آزاد free morpheme یا واژه‌ی بسیط: واژه‌هایی را که فقط از یک تکواژ تشکیل شده باشند تکواژ آزاد می‌گویند. مانند کتاب، میز، به، از، open و tour.
تکواژهای آزاد به دو طبقه تقسیم می‌شوند. طبقه اول مجموعه‌ای از اسم‌ها، صفت‌ها و فعل‌های معمولی است که "محتوای" پیام را می‌رسانند. به این تکواژهای آزاد، تکواژهای واژگانی/قاموسی lexical morphemes می‌گویند. مانند کتاب، سبز، house، open و غیره. گروهی دیگر از تکواژهای آزاد را تکواژهای نقش‌نما/دستوری functional morphemes می‌نامند. این مجموعه از واژه‌هایی مانند حروف ربط، حروف اضافه، حروف تعریف و ضمایر تشکیل شده است.
هرگاه تکواژهای آزاد را همراه تکواژهای مقید به کار ببریم، صورت واژه‌ای اصلی دخیل در این امر را از نظر فنی ستاک یا بن یا پایه stem می‌نامند، برای مثال در "کارمند" و "مهربان" تکواژهای "کار" و "مهر" ستاک و "-- مند" و "-- بان" تکواژهای مقید هستند.
تکواژ مقید bound morpheme: تکواژهایی که هیچ‌گاه به‌تنهایی ظاهر نمی‌شوند. تکواژ مقید یا باید با تکواژ مقید دیگر و یا با یک تکواژ آزاد همراه باشد. مانند گاه در دادگاه، بان در نگهبان، مند در کارمند، ly- در badly، ness- در goodness، -ed، -ing.
تکواژهای مقید به سه دسته تقسیم می‌شوند. دسته‌ی نخست تکواژهای تصریفی inflectional morphemes هستند که به خاطر الزامات صرفی و دستوری به واژه افزوده می‌شوند. کلیه‌ی شناسه‌های فعلی ]ام، ای، ... و –ed، -s در زبان انگلیسی[، نشانه‌های جمع ]-ان، -ها، -ات و –s در جمع انگلیسی[، نشانه‌های تفضیلی و عالی ]-تر، -ترین و –er ، [-est. دسته‌ی دوم تکواژهای اشتقاقی derivational morphemes هستند که حضور آن‌ها نه ناشی از الزامات دستوری بلکه برای تغییر مقوله‌ی دستوری است. مانند –آنه در مردانه، -ناک در دردناک و ly- در badly، ness- در goodness، -ed، -ing. دسته سوم، طبق نظر برخی، تکواژهای مخفف هستند مانند "س" در "حسن خونه س" که س مخفف "است" است یا 'll، 's، 'm، 've.
تکواژهای مقید یا وندها affixes از نظر محل قرارگیری نسبت به ستاک واژه به سه دسته تقسیم می‌شوند: پیشوند prefix، پسوند suffix و میانوند infix.
"پیشوند" وندی است که پیش از ستاک قرار می‌گیرد، مانند "نا-" در "نادان".
"پسوند" وندی است که پس از ستاک قرار می‌گیرد، مانند "—بان" در "مهربان".
"میانوند" وندی است که در درون ستاک جای می‌گیرد، در زبان فارسی و انگلیسی میانوند نداریم ولی در زبان عربی میانوند داریم، مثلاً ثلاثی مجرد کَتَب که با افزودن میانوند /â/ به صورت کاتب در می‌آید.