تاپیک تخصصی ..::مار ها::..

[بهـمن]

مشخصات اختصاصی مارها





شرح کالبد شناسی و طبقه بندی کامل مارها که بسیار مفصل و پیچیده است در حوصله این کتاب نیست . مشخصات عمده مارها به شرح زیر است :
1- گوش خارجی ندارند .
2- انتهای قدامی زبان آنها دو شاخه است و در داخل کیسه یا غلافی در دهان قرار دارند .
3- چشم آنها فاقد پلک بالائی است و پلک پائین به طرف بالا امتداد دارد و ضمن اتصال به کره چشم آنرا می پوشاند بنحوی که همیشه چشم مار باز می نماید .
4- فک های پائینی آنها بوسیله وترهای نرم به هم مربوط است . اتصال مفصلی استخوانهای دهانشان طوریست که حرکت آزاده دارند و بلع شکار را سریع و آسان می کند .
5- مارها استخوان جناق سینه ، لگن و دست و پا ندارند مگر در خانواده بوآ و مارهای کرمی شکل که فقط آثاری از دست و پا در اطراف آنال یا مخرجشان مشاهده می شود .
ساختمان داخلی مارها :
اسکلت استخوانی مارها از جمجمه و ستون فقرات و دنده ها تشکیل می شود . نامگذاری آنها تقریبأ شبیه نامگذاری استخوانهای انسان و سایر حیوانات است . از ذکر جزئیات استخوانها و طرز قرار گرفتن آنها صرفنظر می شود ولی باید دانست که شناسائی این استخوانها تقریبأ اساس کار تشخیص و طبقه بندی مارها است . فقدان استخوان جناغ سینه و کثرت تعداد دنده ها (100-400 و حتی بیشتر ولی معمولأ بیش از 200 عدد ) و طرز قرار گرفتن آنها با کمک ماهیچه ها موجب حرکت آزاد دنده ها می شود . بنابراین عمل تنفس و خزیدن و بلع مارها را آسان می کند .
تعداد دندانها و طرز قسرار گرفتن آنها در خانواده های مختلف مارها متفاوتند . شناسائی دندانها ساده ترین و مطمئن ترین راه تشخیص و تفکیک مارهای سمی از غیر سمی است . ماهیچه های ناحیه سر وظائف عمل بلع و ترشح غدد سمی را انجام می دهند . طول مری و معده نسبتأ زیاد ولی طول روده ها کم است و نحوه انیساط آنها یکی دیگر از مشخصات مارها است . کیسه صفرا کمی دورتر از کبد و در سمت چپ طحال قرار گرفته است . غدد سمی در دو طرف استخوان فک فوقانی و زیر ناحیه چشم قرار دارند که بوسیله مجرائی به دندان سمی یا فنگ Fang متصل می شوند .شش جفت غدد بزاقی در ناحیه سر قرار دارد . قلب مار کمی پائین تر از ناحیه سر قرار گرفته است . قلب از دو دهلیز مستقل و یک بطن که بطور ناقص تقسیم شده است تشکیل می شود . تغذیه جسم اغلب از خون مختلط سیاهرگ و سرخرگ انجام می شود . مارها فاقد مثانه اند و دارای دو کلیه در قسمت خلفی بدن و نزدیک آنال یا مخرج هستند . در قسمت خلفی کلیه ها ، لوله حالب قرار دارد . مجرای ادرار مستقیمأ در آنال (یا بالوعه یا مخرج ) باز می شود . بیضه ها در قسمت قدامی کلیه ها قرار گرفته اند و در قاعده آنال و در امتداد دم یک جفت آلت تناسلی تر وجود دارد که دارای خارکهای مخصوص و مجرای اسپرم (نطفه نر)است (هنگام مقاربت از یک آلت تناسلی نر استفاده می شود ).در جنس ماده به جای بیضه ها تخمدان قرار گرفته که به مهبل منتهی و به آنال یا مخرج متصل است . از نظر تولید مثل ظاهرأ مارها یا تخم گذار یا زنده زا هستند و گاهی حد فاصل این دو می باشند . در حالت اخیر تخم دارای جنین زنده ایست که قسمتی از رشد طبیعی آن در داخل شکم و قسمتی در خارج بدن انجام می گیرد .
دستگاه عصبی مارها از یک مغز کوچک و نخاع شوکی بزرگ تشکیل می شود .
قوی ترین حس مار همان لمس با زبان است که صدا و حرکات مختلف را از راه جذب ارتعاشات به استخوان گوش داخلی منتقل و ضعف بینائی را جبران می کند .
تغذیه مارها بر حسب نوع آنها از پستانداران ، قورباغه ها ، ماهی ها ، مارمولک ها ، تخم پرندگان ، کرمها و حشرات تأمین می شود . عمل هضم به کندی صورت می گیرد و جانور به هضم تمام مواد جز ناخن ، مو و پر قادر است .

مارهای ایران

[بهـمن]

شکل ظاهری مارها





یکی از عوامل تشخیص مارها شکل و مشخصات ظاهری آنها است . در اندام مارها سه ناحیه مشخص وجود دارد ( ناحیه سر، ناحیه شکم و ناحیه دم ) . فاصله بین انتهای سر و قلب را گردن می نامند . شکل مارها متفاوت و اکثرأ استوانه ای شکل و قابل انبساط است . دم مارها معمولأ مدور و یا گرد است مگر در مارهای دریائی که دارای دمی مسطح و پهن هستند (همانند پاروی قایق رانی ) . بعضی مارها خیلی بزرگ مانند بوآ و برخی کوچک که با کرمها قابل اشتباه اند . طول مارها از 15 سانتیمتر تا 4/11 متر می رسد . بدن مارها از پولکهائی پوشیده شده است که در قسمتهای مختلف بدن به نامهای مختلفی موسوم اند . دانستن تعداد ، شکل و طرز قرار گرفتن این پولکها روی بدن ، از نظر شناسائی مارها بسیار حائز اهمیت است . این پولکها در ناحیه سر نامهای مختلفی دارند و در ناحیه بدن در قسمت بالائی بنام پولکهای پشتی که ممکن است صاف یا تیغه دار باشند و در قسمت پائینی بنام پولکهای شکمی و در انتهای بدن و ابتدای دم بنام پولک مخرجی یا آنال و در سطح پائینی یا تحتانی از ناحیه آنال تا انتهای دم بنام پولکهای سطح زیرین دم یا سوب کودال موسوم اند . ناگفته نماند که سطح فوقانی این ناحیه را بنام پولکهای فوقانی دم یا کودال می نامند .
بطور کلی طرز قرار گرفتن پولکهای ناحیه سر و بدن ، شکل مردمک چشم یعنی گرد یا بیضی یا عمودی بودند ( مقصود از عمودی بودند حالتی است نظیر حالت مردمک چشم گربه در مقابل نور آفتاب ) ، زیستگاه و منطقه پراکندگی مارها حائز اهمیت است . اندازه مار در متن کتاب به سانتیمتر تعیین شده است . طول بدن مار با اندازه گیری فاصله ما بین نوک پوزه یا قسمت قدامی دهان تا انتهای دم و طول دم از ابتدای آنال یا پولک مخرج تا انتهای دم به حساب می آید .
مارهای بزرگ ایران تا آنجائی که مشاهده و مطالعه شده است در حدود دو مترند و مارهای کوچک از چند سانتیمتر تجاوز نمی کنند . دم مارهای سمی معمولأ کوتاه است ولی گاهی هم ممکن است که بلند باشد . بطور کلی می توان نشانی های مارهای سمی را چنین خلاصله نمود .
در گروه افعیها سر مثلثی شکل یا گوشه دار و از پولکهای کوچک پوشیده شده است مردمک چشم عمودی و دم کوتاه است و دارای گردن مشخصی هستند . در گروه الاپیده یا مارهای کبرا معمولأ سر مار به اندازه بدن و در امتداد آن قرار دارد و از پولکهای مشخصی یا قرینه که با شکل پولکهای بدن متفاوت است پوشیده می باشد .در حالت طبیعی ناحیه گردن کاملأ مشخص نیست . مردمک چشم گرد یا بیضی و دم نسبتأ بلند است . در مارهای نیمه سمی یا اوپیستوگلیف Opisthoglyphous کم و بیش شبیه مارهای گروه الاپیده یا کبرا می باشند . ولی دندانهای سمی در قسمت خلفی دهان قرار دارد و بندرت گزش آنها باعث مرگ می شود . اما در مارهای دریائی که فقط در آبهای شور (خلیج فارس ) دیده می شوند ، سر کوچک است و در امتداد بدن قرار دارد ، دم مار پهن است و به حرکت مار در آب کمک می کند . تمام مارهای دریائی سمی هستند . رنگ بدن مارها متفاوت است گاهی یکنواخت و ساده و گاهی از خطوط و نقوش و خالهای عرضی و طولی که انواع مختلف مارها متفاوت است توأم می باشد .


مارهای ایران

[بهـمن]

زیستگاه مارها





می دانیم که حیات گیاهان و جانوران از خیلی جهات به یکدیگر وابسته است و به همین سبب بصورت مجموعه هائی با هم زندگی می کنند . محل استقرار این مجموعه ها زیستگاه آن گیاهان یا جانوران است . زیستگاه جائی است که در آن یک گیاه یا جانور از شرایط لازم یعنی آب و هوا و غذا و پناهگاه مناسب برای ادامه زندگی برخوردار است . ممکن است این زیستگاه بزرگ یا کوچک باشد . زیستگاه مار هم از این قاعده مستثنی نیست . با مطالعه طرز زندگی مارها و شناخت نوع آب و هوا و شرایط اقلیمی هر منطقه در فصول مختلف سال ، می توان حدس زد که چه نوع مارهایی در مناطق مختلف زندگی می کنند . مارهای زمینی اغلب در بیابانها ، دشتها ، کوهستانها، و لای بوته ها ، زیر تخته سنگها و داخل حفره ها و یا روی درختها و گاهی در باطلاقها یا در آب رودخانه ها زندگی می کنند . اما مارهای دریائی در محیطی جز آب دریاها قادر به ادامه زندگی نیستند . البته بعضی از انواع مارهای دریائی گاهی در سواحل صخره ای به خشکی می آیند ولی از ساحل زیاد دور نمی شوند و مجددأ به دریا مراجعت می نمایند . فشردگی و پهنی ناحیه دم یکی از مشخصات مارهای دریائی است . مارهای زمینی اغلب جاهای آرام و ساکت را برای زندگی انتخاب می کنند . در فصل بهار و تابستان که دوران فعالیت و جنبش آنها است به شکار می پردازند . و در فصل زمستان سستی و رخوت پیدا می کنند و به اصطلاح به خواب زمستانی می روند که این یکی از مختصات حیوانات خونسرد است و بخصوص در مناطق معتدل .
پوست اندازی یکی دیگر از شرایط و عوامل ادامه زندگی مارها است که در اثر آن نشاط و سلامت خود را حفظ می کنند . ضمنأ پوست اندازی با نحوه تغذیه و رشد مار ارتباط دارد . تعیین سن دقیق مارها بعلت رشد سریع و کوتاهی دوران نوزادیشان مقدور نیست . در این کار غالبأ رنگ ، جثه ، طول و سایر مشخصات مارها نیز کمکی نمی کند . بنظر می رسد که مارها از یک عمر طولانی بهره دارند ، برخی از مولفان دوران عمر آنها را 12تا40 سال گزارش کرده اند . البته این رقم بر مبنای مطالعه روی مارهائی که در باغ وحشها نگهداری می شوند به دست آمده است . از شکل ظاهری دم تا حدی می توان جنس مار را تعیین کرد . مارهائی که دمشان بتدریج باریک می شود ماده و آنهائی که دمشان دفعتأ باریک می شود ، نر هستند . البته با بازرسی آنال یا مخرج مار و مشاهده آلت تناسلی این تشخیص تکمیل می گردد .

مارهای ایران

[بهـمن]

شناخت زندگی مارها





مارها ، مناطق آرام و ساکت را برای زندگی ترجیح می دهند . حرکت مارهای سمی معمولأ بطئی است . در حالی که مارهای نیمه سمی مانند مارهای غیر سمی سریع و چابک هستند . نوعی مار وجود دارد که در موقع احساس خطر سر خود را بالا نگه می دارد و با تغییر دادن شکل یا حالت عضلات ناحیه گردن و پهن کردن آن شکل کفچه را می گیرد و به همین دلیل به کفچه مار یا کبرا موسوم است . در حالی که نوع دیگر کبرا که در جنوب ایران پراکنده است با جهشهای کوتاه و صدای مخصوص خود جلب توجه می کند . مار شاخدار با داشتن دو زائده شاخی در قسمت فوقانی چشم مشخص است . مار جعفری علامت صلیبی شکل سفید رنگ در سطح فوقانی سر دارد و مانند مار شاخدار از پهلو حرکت می کند . معمولأ مارها به طور مارپیچ حرکت می کنند .
مارها با کمک عضلات قوی ستون فقرات و ماهیچه های بین دنده ها قادرند انتهای آزاد دنده ها را به حرکت درآورند و عمل خزیدن را انجام دهند . بعضی مارها هوای فشرده و ذخیره شده در ششهایشان را با صدای خاصی خارج می کنند که موجب توجه می شوند . البته این صدا در انواع مختلف آنها متفاوت است . گاهی مارها با ایجاد صدا بر اثر مالش پولکها به یکدیگر مانند مار جعفری و یا به حرکت در آوردن سریع زائده غضروفی دم در افعی قفقازی و یا طلحه مار به تقلید از مار کبرا تا حدودی گردن خود را پهن می کند یا آلو سر بنام بویگا حالت حمله مار جعفری را بخود می گیرد . بعضی از مارهای غیر سمی هم با کشیدن نفیر ادای افعی ها را در می آورند . انواعی از مارها مثل مار آبی هنگام ترس و برای دور کردن دشمن ترشحات بدبویی از غده های واقع در ناحیه آنال یا مخرج خارج می کنند . مارها دارای قدرت تشخیص مکان مناسب برای زندگی هستند و از محل مسکونی خود چندان دور نمی شوند . ولی اگر شرایط محیط ریست آنها تغییری نامناسب داشته باشد ، به مکان مناسبتری مهاجرت می کنند . مارها انگیزه مسکن گزینی دارند و تغییر مکان اجباری آنها تا مدتها موجب اختلال در پوست اندازی ، تولید مثل و حتی تغذیه آنها می شود . اعتصاب غذا در برخی از مارها که از محیط طبیعی خود جدا شده و در شرایط نامساعد نگهداری می شوند مشاهده می گردد . این اعتصاب غذا اغلب تا مرحله مرگ ادامه می یابد . مارها زندگی انفرادی دارند ، تجمع برخی از آنها هم ، که در محل معینی به طور گروهی دیده می شوند ، نتیجه رفتار اجتماعی نیست و این گردهمایی تنها به علت وجود محیط زیست مساعد در مکان ویژه ای است . این جانوران در شرایط اسارت نیز که برای آنها محیطی غیر طبیعی است بمنظور فرار از نور مستقیم بر روی هم انباشته می شوند . گاهی نگهداری از تخم و نوزادان در بین مارها دیده می شود ، ولی نوزادان را در تغذیه کمک نمی کنند . مارها جز در فصول سرد که صبح ها برای آفتاب گرفتن در مقابل اشعه خورشید قرار می گیرند ، از نور مستقیم گریزان اند و به مکانهای نیمه تاریک و عاری از نور شدید پناه می برند . مارهایی وجود دارند که فقط شبها برای شکار و تغذیه از پناهگاه خود خارج می شوند . خلاف بعضی دیگر که در ساعات معین از روز عمل تغذیه را انجام می دهند . مارها معمولأ شناگران ماهری هستند و می توانند مدت نسبتأ زیادی در زیر آب بمانند . این خصوصیت گاهی موجب اشتباه آنها با مارهای آبی می شود . مارهای مناطق گرمسیر غالبأ بدن خود را زیر ماسه ها پنهان و سر خود را بیرون نگاه می دارند و به این ترتیب باعث گمراهی شکار می شوند مانند کک مار یا اریستیکوفیس ماکماهونی . گاهی بعضی مارها در بیابانها طوری سر خود را بلند و بی حرکت نگاه می دارند که پرندگان و حشرات آنها را چوب یا شاخه ای از درخت می پندارند و از این راه مارها طعمه خود را شکار می کنند . قدرت پرش یا جهش مار معمولأ یک سوم طول آن است چنانچه این پرش در جریان باد شدید یا از نقطه مرتفعی انجام شود ممکن است به چند متر برسد .
مارها اصولأ با اشخاص انس یا آشنائی پیدا نمی کنند و هر وقت احساس ترس کنند ، حمله می کنند . برخی از انواع مارها معمولأ حالت غیر طبیعی دارند یا عصبانی هستند و از این رو بی جهت و بدون هدف مشخص طرف مقابل را مورد حمله قرار می دهند . گاهی مشاهده می شود که بعضی افراد چنان بر اعصاب خود مسلط هستند که خطرناکترین مار را بدون ترس ووحشت از زمین بنحوی بلند می کنند که مار کوچکترین احساس ناراحتی نمی کند و هیچ خطری را باعث نمی شود . در هر حال مطالعه طرز رفتار و زندگی مارها و بررسی دقیق آنها ، هم لذت بخش است و هم از لحاظ پیشگیری عواقب گزش بسیار ثمر بخش .

[بهـمن]

تشخیص مارها



بسیاری از اشخاص با اینکه به خزندگان علاقه دارند و خاصه به دیدن مارها اشتیاق فراوان نشان می دهند ، صرفأ به این سبب که نمی توانند یک مار سمی را از مار غیر سمی تشخیص دهند ، از پی گیری در امر شناسائی و مطالعه دقیق مارها خود داری می ورزند و همه مارها را خطرناک تلقی می کنند . گروه دیگر ظاهرأ از نام مارها و اصطلاحات نامأنوس مربوط به مارها گریزانند در حالیکه تمام اینها حاصل ترس بی مورد و عدم آگاهی صحیح از خصوصیات این موجود زنده است .
شاید بخاطر آوردن داستانهای وحشت انگیز و اغراق آمیز که درباره مارها بیان کرده اند ، سهمی در ایجاد بی علاقگی در امر شناسائی مارها داشته باشد . گرچه شناسائی مارها از نظر علمی به اصول فنی مانند مطالعه کالبد شناسی ، استخوان شناسی ، شکل شناسی یا تاکسونومی و زیست شناسی متکی استولی برای تفکیک شناسائی مارهای سمی از غیر سمی احتیاج به مطالعه فراوانی نیست و با توجه به اینکه اغلب مارها غیز سمی هستند یا به عبارت دیگر انواع مارهای غیر سمی به مراتب بیشتر از انواع مارهای سمی است ، با کمی دقت و حوصله در وضع مناطق از حیث نحوه پراکندگی مارها به راحتی می توان مارهای سمی را شناخت و در حوادث اتفاقی با کمک های اولیه خطر را به حداقل رسانید . از هیچ کس انتظار نمی رود که در وهله اول هر ماری را که می بیند بشناسد خاصه اگر مبتدی باشد شناسائی مارها در صورتی میسر است که بتوان مشخصات ظاهری آنها را دقیقأ مشاهده کرد زیرا مارها به محض آنکه انسانی را می بینند غالبأ دچار وحشت می شوند و با حرکتی سریع به پناهگاهی می خزند و مخفی می شوند . البته مارهایی هم هستند که حالت غیر طبیعی پیدا کرده و با حرکات و صداهای مخصوصی که اصطلاحأ فیش فیش یا هیس هیس مار یا نفیر مار می گویند (این صدا در نتیجه ذخیره کردن هوا در ششها و خارج کردن آن با فشار و گاهی همراه با صدائی که در اثر مالش پولکها به یکدیگر ایجاد می شود ) ایجاد ترس می کنند و برای حفظ خود به گزیدن طرف مقابل مبادرت می ورزند .
مارها در زمره جانوران خونسردند و برخلاف حرارت بدن پرندگان و پستانداران با تنظیم شدن متابولیسم بدن تأمین نمی گردد . بلکه درجه حرارت بدن آنها تابع حرارت محیط است چنانچه سرما شدید باشد درجه حرارت بدنشان پائین می آید و دچار نوعی سستی و رخوت می شوند و به خواب زمستانی فرو می روندد . اگر درجه حرارت محیط مناسب و مساعد باشد ، فعالیتشان از سر گرفته می شود . در فصل بهار و تابستان و پائیز در ساعات معینی از شبانه روز، مارها برای شکار و تأمین غذا و گاهی برای استفاده از آفتاب از پناهگاه خود خارج می شوند . در این موقع می توان مارها را مشاهده نمود و به مطالعه پرداخت البته باید دقت کرد که مار هراسان نشود و نگریزد .

مارهای ایران

[بهـمن]

گزش مارهای سمی





اغلب مارها موقعی که بترسند برای دفاع از خود حمله کرده و بوسیله دندان سمی یا فنگ Fang سم خود را به شکار تزریق می کنند . چگونگی تزریق سم به شکار بستگی به طرز قرار گرفتن استخوانهای سر دارد که در انواع مختلف مارها متفاوت است . بطور کلی با حرکت استخوانهای سرو ایجاد فشار بوسیله ماهیچه های مربوط به غده سمی ، مقدار سم لازم از راه کانالی که از یک طرف به غده سمی ، و از طرف دیگر به دندان سمی متصل است ، سم به شکار منتقل می گردد . غده سمی از نظر تشرحی شبیه به غده تغییر شکل یافته پاروتید پستانداران است . این غده در اغلب مارها در فضائی واقع در پشت چشم و روی استخوان فک بالائی که به سمت عقب امتداد دارد قرار می گیرد .سم مار شکار را فلج کرده احتمالأ به هضم مواد غذائی مار کمک می کند . مقدار کشنده سم مار برای انسان متغییر است وبستگی به میزان ترشح سم ، نوع و جثه مار و همچنین خواص سمی آن دارد . با وجود اثرات کشنده مسلم سم مار ، شخصی که دچار مارگزیدگی گردیده ممکن است تلف نشود . از طرف دیگر امکان دارد در شرایط خاصی ماری که دندان سمی آنرا کشیده باشند باعث مرگ مصدوم گردد . معمولأ مارهای غیر سمی سهم بیشتری در بوجود آوردن حوادث مارگزیدگی دارند . چون تشخیص افتراقی این گزشها در اغلب موارد مشکل است ، بنابراین به چند نکته باید توجه کرد :
گزش افعیها موجب یک یا دو سوراخ در محل زخم می شود .
عمق سوراخ بستگی به جثه مار و شرایط گزش دارد . در اینگونه موارد معمولأ آثار دندانهای دیگر روی زخم مشاهده نمی شود . اما در گزش مارهای کبرا معمولأ یکی دو سوراخ کوچک در محل زخم دیده می شود و گاهی آثار یک یا چند سوراخ ممکن است در محل زخم باشد . ولی در گزش مارهای دریائی چندین سوراخ در محل زخم مشاهده می شود .
ضمنأ باید توجه کرد که شخصی ممکن است مورد گزش مار سمی قرار گیرد و هیچگونه علائم مسمومیت را نشان ندهد . در 30-40% حوادث مارگزیدگی که بوسیله مار سمی اتفاق افتاده باشد علائم مسمومیت در آنها پیشرفت نمی کند . این نمایانگر آن است که سم در داخل زخم تزریق نشده است . ولی در حوادث مصنوعی یعنی موقعی که مار را وادار به گاز گرفتن کنند پیشرفت علائم مسمومیت بخوبی مشهود است . با اینکه اغلب مارها غیر سمی هستند و گزش بسیاری از مارهای سمی کشنده نمی باشد معذالک مارها ترس و وحشت بی مورد بین مردم ایجاد کرده اند و چه بسا عده زیادی از مارگزیده ها از شدت ترس نیمه جان می شوند یا جان خود را از دست می دهند . به کرات مشاهده شده فردی مورد گزش کرمی قرار گرفته و تمام علائم بالینی مارگزیدگی را نشان داده است یا اینکه به وسیله سوزن مجروح شده و چون قیافه ماری را می بیند دفعتأ لرزش بر اندامش مستولی می شود و طپش قلب و سوزش در ناحیه جراحت احساس می کند و تمام علائم مارگزیدگی را نشان می دهد ولی بمجرد اینکه اطمینان حاصل می کند که به وسیله کرم بی آزار و یا سوزن معمولی مجروح شده است تمام علائم مارگزیدگی در او از بین می رود و حالت عادی پیدا می کند. این شواهد نمایانگر اثر روانی امر در مصدوم است . با آشنا کردن مردم به نشانیهای مارهای سمی و غیر سمی و تعلیم کمک های اولیه به آنان می توان از بروز اینگونه ترسها و وحشتها جلوگیری کرد .
مارهای ایران

[بهـمن]

کلیاتی درباه مارهای ایران



سرزمین ما در حدود 1648000 کیلومتر مربع وسعت دارد . در این سرزمین پهناور هزاران نوع گیاه و جانور گوناگون وجود دارد که همه آنها جالب توجه و دیدنی هستند . اما این گیاهان و جانوران به طور تصادفی و اتفاقی در این سرزمین پراکنده نشده اند . مارها غالبأ به علت عوامل مختلف طبیعی مثلأ اختلاف شدید درجه حرارت در فصول مختلف یا کمیاب بودن شکار برای تأمین غذا از منطقه ای به منطقه دیگر مهاجرت می کنند . کارشناسان و محققین ، سرزمین ایران را از حیث خصوصیات آب و هوا به چند منطقه تقسیم کرده اند که هر یک از این مناطق دارا ی شرایط و خصوصیات اقلیمی خاص خود می باشد . هر منطقه دارای شرایط و خصوصیات اقلیمی خاص خود می باشد . هر منطقه از نظر درجه حرارات و میزان بارندگی با سایر مناطق تفاوت دارد . در سراسر قسمتهای هر منطقه طول فصلهای سال تقریبأ یکسان است و این می رساند که مقدار نور خورشید در روز در هر منطقه یکسان است . این عوامل مجموعأ اوضاع و احوال مناسبی را در هر منطقه برای زندگی انواع خاصی از گیاهان فراهم می کند که این خود موجب بوجود آمدن محیط زیست مطلوبی می شود برای زندگی انواع معینی از جانوران .
این منطقه ها را که از حیث آب و هوا ، درجه حرارات ، میزان بارندگی ، طول فصلها ، مقدار تابش خورشید ، نوع گیاهان و جانوران یکسان هستند ، در اکولوژی به بیوم Biome می گویند .
اما نباید بیوم را با بیوسفر اشتباه کرد. می دانیم که سراسر پوشش بیرونی کره زمین ، که در آن گیاهان می رویند و جانوران زندگی می کنند ، بیوسفر نامیده می شود . بنابراین بیوسفر مجموع بیومهای مختلفی است که در روی کره زمین یافت می شوند . در سرزمین پهناور ایران اختلاف شب و روز در مناطق شمالی ، مرکزی و جنوبی تا اندازه ای متفاوت است . در ضمن درجه حرارت و میزات بارندگی نیز در نقاط مختلف این سرزمین اختلاف زیادی دارد . البته رشته کوههای البرز در شمال ، کوههای زاگرس که از شمال غربی به جنوب شرقی کشیده شده و همچنین دریای خزر در شمال و آبهای خلیج فارس و دریای عمان در جنوب و بخصوص جریانهای هوائی که از فلات ایران می گذرد در اختلاف درجه حرارت و میزان بارندگی تأثیر بسزائی دارند .
بطورکلی از نظر اکولوژی قریب سه چهارم سطح ایران نیمه خشک تا خشک محسوب می شود که شامل کوهستانهائی با گیاهان کم و پراکنده و استپ های خشک و بیابان است این مناطق خشک وسیع بخشی از یک کمربند بیابان بزرگ را تشکیل می دهند که از صحرای آفریقا شروع می شود و به سمت مشرق تا ماوراء قفقاز ، افغانستان و آسیای مرکزی ادامه پیدا می کند . در نتیجه مارهائی که در بخش وسیعی از ایران یافت می شوند از گونه های بیابان زی می باشند . از بین این گونه ها می توان افعی یا گرزه مار ، مار جعفری ، مار شاخدار ، کبرا ، یله مار ، تیرمار ، طلحه مار ، آلوسر ، افعی پلنگی ، کورمار، مار شتری ، مار درفشی و کوتوله مار را نام برد . البته باید در نظر داشت که نواحی خشک و بیابانی مجموعأ تعداد گونه ها خیلی محدود است . در حقیقت تنها پنج گونه از مارهای سمی و 14 گونه از مارهای غیر سمی که ایران زاد و ولد می کنند مختص این گونه نواحی گرم و خشک هستند . با وجود این ، کشور ایران به نسبت مساحتش دارای زیستگاه یا فون مارهای زیاد و شایان توجهی است . نویسنده با جمع آوری بیش از یکصد و چهل هزار نمونه مار از مناطق مختلف کشور و تحقیق و مطالعه درباره آنها به این نتیجه رسیده ام که بیش از 21 گونه مار سمی و نیمه سمی و 35 گونه مار غیر سمی و بیش از پنج گونه مار دریائی در ایران زادو ولد می کنند .
این تنوع قابل ملاحظه در گونه های مار بعلت وضع جغرافیائی خاص ایران در بین چند منطقه زیست جغرافیائی مهم است که هر یک از آنها مارهای مخصوصی بخود دارند . شاید بتوان گفت که بیشتر مارهای ایران در ا صل به مناطق جغرافیائی دیگر تعلق داشته و در آن مناطق تکامل یافته اند و سپس به قسمتهائی از ایران که شرایط آن با زیستگاه اصلی آنها مطابقت بیشتری داشته است کوچ کرده و گسترش یافته اند . بنابراین شش گونه از مارهای سمی و یازده گونه از مارهای غیر سمی که در دشتها و جنگلهای نسبتأ خنک ناحیه خزر و آذربایجان یافت می شوند ، در واقع به مناطق وسیع جنگلی و استپهای مرطوب اروپای معتدله و آسیا تعلق دارند که این قسمت از شمال ایران حد جنوبی منطقه پراکندگی آنها را تشکیل می دهد . در بین اینها می توان افعی قفقازی ، افعی زنجانی ، افعی البرزی و کفچه مار ، تیر مار ، گوند مار، مار آبی ، مار پلنگی ، لوس مار ، گرگ مار ، سیاه سوجه و مار آتشی را نام برد . در حدود چهار گونه که در اصل و البته به جنگلهای نواحی البرز ، آذربایجان و زاگرس دیده می شوند . از آن جمله اند افعی البرزی ، افعی زنجانی ، افعی قفقازی و طلحه مار ، ده گونه دیگر که مربوط به فون خاص بوته زارهای گرم منطقه مدیترانه می باشند به غرب ایران به جنگلهای تنگ منطقه زاگرس و دامنه جنوبی کوههای البرز که دارای شرایط محیطی مناسب برای زندگی آنها بوده است ، روی آورده اند . این ده نوع عباتند از :
مار شاخدار ، طلحه مار ، مار جعفری ، گرزه مار ، افعی پلنگی ، کور مار ، قمچه مار ، مار قیطانی ، مار گورخری ، و کوتوله مار . نه گونه متعلق به استپهای گرم ترکستان و جنوب روسیه هستند که منحصرأ در نواحی استپی مشابه به شمال و شمال شرقی ایران یافت می شوند مانند گرزه مار ، تیر مار ، کفچه مار ، افعی قفقازی ، افعی پلنگی ، طلحه مار ، کور مار و گوند مار . کوهیتانهای مرتفع رشته البرز و تا اندازه ای رشته زاگرس ، منطقه زیست تعدادی از گونه های کوهستانی است مانند افعی دماوندی ، افعی قفقازی ، افعی البرزی ، طلحه مار ، تیر مار ، افعی پلنگی و گرزه مار . در حدود پنج گونه که شامل گرزه مار ، مار جعفری ، طلحه مار ، تیر مار و آلوسر می باشند به فون وسیعی تعلق دارند که از جنوب اروپا تا سلسله جبال هیمالیا گسترش دارد . در حالی که گونه مار جعفری صرفأ مربوط به فون هیمالیا می باشد که حد غربی آن تا ایران و آفریقای شرقی می رسد . در جنوب ایران گونه هائی یافت می شوند که اصل آفریقائی یا آسیائی دارند و حد شمالی پراکندگی آنها به سواحل دریا و همچنین دامنه های جنوبی زاگرس کشیده می شود . از این گونه اند مار کبرا ، کور مار ، مار خالدار ، شتر مار ، گرگ مار، مار جعفری ، تیر مار ، طلحه مار ، گرزه مار و کک مار . سواحل جنوبی ایران که از نظر جغرافیائی حد شمالی اقیانوس هند را تشکیل می دهند ، زیستگاه مناسبی برای مارهائی از نوع دریائی ، جعفری ، شاخدار ، و تیر مار می باشد . انواعی از مارهای کبرا ، جعفری ، شاخدار ، گرزه مار ، طلحه مار ، تیرمار در منطقه خاور میانه بیشتر دیده می شوند بعضی از انواع مارهای سمی معمولأ در محیطهای خشک زندگی می کنند ولی قادرند که خود را با شرایط زیستی دیگر محیطها نیز تطبیق دهند . بنا به گزارش بعضی از محققان خارجی دو نوع مار سمی دیگر بنام های کک مار (Eristicophis macmahoni) کرگدن مارVipera ammodytes در ایران وجود دارد . نویسنده کک مار را از منطقه زابل در موزه های خارج دیده ام و چند نمونه ای از مرز ایران و پاکستان مطالعه کرده ام ولی تاکنون نتوانسته ام در ایران به آنها دسترسی پیدا کنم . چه بسا مارهای سمی و غیرسمی دیگر نیز در ایران وجود داشته باشد که هنوز ناشناخته مانده اند زیرا تا به امروز تمام مناطق ایران از نظر جمع آوری مارها مورد بازرسی و مطالعه قرار نگرفته است . مارهائی که منحصرأ به ایران مربوط می باشند عبارتند از : افعی دماوندی (Vipera latifii) افعی تکابی (Vipera r.kordistanica) افعی آذربایجانی (Vipera wagneri) افعی زنجانی (Vipera albicornuta) مار گورخری (Spalerosophis microlepis) مار کوتوله (Eirenis rechingeri) مار خاکی (Leptotyphlops hamulirostris) و مار شاخدار ایرانی (Pseudocerastes p.persicus) .
شناخت مارهای ایران :
تعدادی از مارها از روی رنگ و علامت مشخصی که دارند به آسانی شناخته می شوند ، مانند مار شاخدار Pseudocerastes با زائده شاخی که در ناحیه فوقانی چشم دارد ، افعی قفقازی Agkistrodon intermedius که حفره ای یا پیت Pit بین چشم و بینی دارد ، مار جعفری Hydrophidae با رنگ قرمز آجری و خطوط و نقوش سفید رنگ و علامت صلیبی شکل که در ناحیه سر دارد ، کفچه مار خراسانی Naja naja که در صورت زنده بودن گردنش را به شکل کفچه در می آورد و هنگام خشم چنبره زده هان، به طور ناگ ی به طرف دشمن حمله می کند و مار دریائی Hydrophidae با داشتن سری کوچک و دمی پهن (همانند پاروی قایق رانی ) مشخص می شوند . و برای تشخیص بیشتر انواع مارها باید به نشانیهای ویژه آنها در طبیعت توجه کرد .
الف – مارهای غیر سمی یا اگلیفا(Aglypha):
توجه به شکل ، وضع قرار گرفتن و تعداد پولکهای بدن مار ، تشخیص را تا حدی آسان می کند . مارهای غیر سمی دارای دندانهائی ساده هستند که راهی به غده سمی ندارند . شکل پولکهای ناحیه سر با شکل پولکهای ناحیه بدن کاملأ متفاوت است . به عبارت دیگر پولکهای ناحیه سر و تنه مشخص و قرینه و غالبأ مانند هستند . در بعضی از مارها پولکهای ناحیه ظهری یا پشتی بدن صاف است بر عکس در بعضی دیگر پولکهای ناحیه ظهری تیغه دار است یعنی در وسط این پولکها خطی برجسته یا تیغه مانند مشاهده می شود پولکهای سطح شکمی صاف و بزرگتر از پولکهای ناحیه ظهری است .
مردمك چشم اغلب گرد و دم مار معمولاً گرد و دراز است . پولك‌هاي زير ناحيه دم در يك يا دو رديف قرار دارند و پولك آنان يا مخرج ممكن است يك عدد يا دو عدد يا به عبارت ديگر منفرد يا منقسم باشد . بطور كلي قرار گرفتن اين پولكها و شمارش آنها در تشخيص مارها حائز اهميت است . مارهاي غير سمي اصولاً در حركت خيلي سريع و چابك هستند .
ب – مارهاي نيمه سمي يا اوپيستوگليف (Opisthoglypha):
اين مارها كم و بيش شبيه مارهاي غير سمي هستند و يكي از وجوه تمايز آنها داشتن فنگ Fang يا نيش دندان خلفي شيار دار است . فنگ كه از سيار دندان‌ها بزرگتر و داراي كانال باز يا شيار است در قسمت عقب دهان ، در فك بالايي قرار دارد و به غده سمي متصل است . از نظر ظاهري مردمك چشم اين مارها عمودي يا گرد است . تير مار كه يكي از انواع اين مارها محسوب مي شود با داشتن چهار خط سفيد رنگ كه در سر تا سر بدنش امتداد دارد مشخص مي شود . آلوسر (سگ مار) هم كم و بيش حركات مار جعفري را تقليد مي كند و از نظر شكل ظاهري خيلي شبيه به آن است . آلوسر فاقد علامت صليبي شكل در ناحيه سر مي باشد . ناحيه سر اين مار كلاً سياه رنگ است . براي شناسايي اين مارها مي توان از كليد شناسايي مارهاي ايران و شرحي كه بعداً براي هر يك از مارها داده مي شود استفاده كرد .
ج – مارهاي سمي (Venomous snakes):
تمام انواع اين مارها داراي فنگ يا نيش دندان لوله اي شكل يا مجوف هستند كه در قسمت قدامي دهان و در فك بالايي قرار دارد و به غده سمي متصل است . سر اين مارها غالباً مثلثي شكل و ناحيه گردن كاملاً مشخص است . اكثراً دمشان كوتاه و در حركت كمي تنبل هستند . در بعضي از انواع اين مارها ،‌حفره اي بين چشم و بيني وجود دارد كه به سادگي قابل تشخيص است . اكثراً پولكهاي ناحيه سرشان ريز و قرينه نمي باشند . در برخي ديگر پولكهاي ناحيه سر قرينه هستند مانند كفچه مار كه هنگام خشم چنبره زده و يك مرتبه به طرف دشمن حمله مي كند . در اين حال ناحيه گردن متسع مي شود و به اين ترتيب سطح بزرگي ايجاد مي كند . اين سطح به نام كفچه ناميده مي شود . در مواردي كه شناختن مار از نظر شكل ظاهري براي مبتديان دشوار نباشد ، بايد غالباً به زيستگاه خاص هر مار توجه شود كه كار را آسان تر مي كند . منطقه پراكندگي مارها از نظر جغرافيايي ، زيستگاه ،‌رويش‌هاي گياهي و ديگر شرايط محيطي فرق مي كند و در هر زيستگاهي جز به هنگام مهاجرت مارهاي غير بومي كمتر ديده مي شوند . در صورت ترديد در تشخيص يك مار همواره به عكس يا تصوير و نقشه پراكندگي و مطالبي كه براي هر مار در متن كتاب آورده شده مراجعه شود . در ايران چهار گروه مار سمي به شرح زير وجود دارد كه ممكن است گزش آنها عوارض نامطلوبي به بار آورد :
• گروه افعيها : ويپريده (Viperidae) با 12 گونه خطرناك و كروتاليده (Crotalidae) با بيش از يك گونه خطرناك .
• گروه مارهاي كبرا يا الاپيده (Elapidae) با دو گونه خطرناك .
• گروه مارهاي دريايي يا هيدروفيده (Hydrophidae) با 8 گونه سمي (احتمالاً تعداد گونه‌ها بيشتر است). گروه مارهاي نيمه سمي يا اوپيستوگليف (Opisthoglypha) با 8 گونه نيمه سمي .
وضع ظاهري مارهاي سمي چنين خلاصه مي شود : وجود حفره اي بين چشم و بيني ،‌ عمودي يا بيضي بودن مردمك چشم ( مانند گربه‌هايي كه در آفتاب نگاه مي كند ) ، سر غالباً مثلثي شكل است و از پولكهاي كوچك و نا‌قرينه پوشيده شده ، دم كوتاه و گردن كاملاً مشخص است . كبراها داراي بدني كشيده ، قهوه اي رنگ و تيره و متمايل به سياه هستند و مردمك چشمشان بيضي شكل است و دم نسبتاً بلندي دارند . كبراي خراساني داراي كفچه و كبراي جنوب و غرب كشور فاقد كفچه با بدني تقريباً سياه و براق است و جهششان تند و كوتاه است . مارهاي دريايي سرشان كوچك و دمشان پهن همانند پاروي قايق راني است و در خليج فارس و درياهاي آزاد زندگي مي كنند . طول مارهايي سمي تا اندازه اي كوتاه و بدني ضخيم دارند و در حركت قدري تنبل هستند . افعي‌ها معمولاً زنده زا هستند . در اغلب گونه‌هاي اين خانواده نيش دندان يا فنگ‌ها تيز و بلند و به سمت عقب متمايل است . موقع گزش احتياجي به گاز گرفتن ندارند و با فرو بردن نيشها مي توانند سم خود را به شكار تزريق كنند. تمام گونه‌هاي اين خانواده سمي و خطرناك هستند . گزش اين مارها باعث تحريك نسوج زير جلدي و خونريزي مي شود كه در بعضي از موارد نتيجه آن از كار افتادن قلب و مرگ است . خانواده الاپيده مانند كبرا و كفچه مار تخم گذار است ، سر در امتداد بدن قرار دارد و گاهي گردن مشخص نيست ، مردمك چشم گرد يا بيضي است ، نيش دندانها يا فنگ منحني است و براي انتقال سم به شكار بايد دو فك پائيني و بالايي بهم متصل شود . سم اين مارها خطرناك است و عوارض عصبي از قبيل فلج تكلم ، سرگيجه و فلج قسمت محركه ماهيچه‌ها را همراه دارد و سر انجام مصدوم را در اثر خفگي يا فلج دستگاه تنفسي تلف مي كند .
مارهاي نيمه سمي شبيه مارهاي غير سمي بوده بدنشان استوانه اي شكل و كشيده است ، دمي نسبتاً بلند دارند ، پولك‌هاي ناحيه سرشان قرينه و مردمك چشمشان غالباً مدور است و در حركت خيلي سريع هستند . از نظر ظاهري گاهي شبيه خانواده الاپيده اند ولي دندانهاي سمي آنها در قسمت خلفي دهانشان قرار دارد و به ندرت گزش آنها باعث مرگ مي شود . علائم باليني گزش آن مارها به درستي روشن نيست و كم و بيش شبيه گزش خانواده الاپيده مي باشد و گاهي ممكن است گزش اين نوع مارها باعث عوارض نامطلوبي شود . گزش مارهاي دريايي باعث اختلال در ماهيچه‌ها مي شود كه بيشتر شبيه عوارض ناشي از گزش مارهاي الاپيده است ولي به علت كوچك بودن غده سمي و كوتاه بودن فنگ‌ها يا دندان‌هاي سمي اغلب مقدار سمي كه تزريق مي كنند كافي و كشنده نيست . در حالي كه قدرت كشندگي سم مارهاي دريايي به مراتب بيش از مارهاي سمي ديگر است .
تشخيص و طبقه بندي مارها :
اصولاً شناساي مارها و تفكيك آنها از نظر سمي و غير سمي گاهي مشكل است . ساده‌ترين راه براي شناسايي مارها همان بررسي وضع دندان‌ها است و از اين نظر مارها به سه گروه تقسيم مي شوند :
1- مارهاي غير سمي داراي دندانهاي ساده اي هستند كه راهي به غده سمي ندارند و به نام اگليفا Aglypha موسومند ،‌مانند مار آبي.
2- مارهاي نيمه سمي داراي فنگ Fang يا نيش خلفي شيار دار هستند اين فنگ كه از ساير دندانها بزرگتر و داراي كانال باز يا شيار است در قسمت عقب دهان ، در فك بالايي قرار دارد و به غده سمي متصل است مانند يله مار
3- مارهاي سمي خطرناك كه داراي فنگ يا نيش دندان قدامي لوله اي شكل و مجوف هستند و به دو دسته تقسيم مي شوند :
• مارهايي كه استخوان فك بالايي در آنها ثابت است و به نام پروتروگليفا (Protheroglypha) ناميده مي شوند . اين مارها چنانچه داراي دمي گرد يا مدور باشند از خانواده الاپيده (Elapidae) خواهند بود ؛ مانند كفچه مار يا كبرا و اگر دم پهن يا مسطح باشد از خانواده هيدروفيده (Hydrophidae) مي باشند ؛ مانند مار دريايي.
• مارهايي كه استخوان فك فوقاني آنها متحرك است و به نام سولينوگليفا Solenoglypha موسومند و خانواده ويپريده (Viperidae , Crotalidae) را تشكيل مي دهد . اين مارها چنانچه داراي حفره اي بين چشم و بيني باشند از خانواده كرئتاليده (Crotalidae) خواهند بود مانند افعي قفقازي . اگر فاقد اين حفره باشند از خانواده ويپريده (Viperidae) مي باشند مانند گرزه مار يا افعي .



مارهای ایران

[بهـمن]

مختصري راجع به سم مار



سم مار عمدتاً براي بي حركت كردن و كشتن شكار مي باشد و از نظر دفاعي احتمالاً اهميت حياتي دارد . نيش دندان يا فنگ Fang را به دندان تغيير شكل يافته مار گويند كه شيار دار يا مجوف است (همانند سوزن تزريقات) .
فنگ‌ها در گروه افعيها بزرگ هستند و روي استخوان فك بالا قرار دارند و توسط ماهيچه‌ها حركت مي كنند . در صورتيكه فنگ‌ها در گروه الاپيده مانند كبراها كوتاهتر و به طور ثابت روي استخوان فك بالايي قرار مي گيرند . اين فنگ‌ها در مار دريايي كوتاهتر و همراه چند دندان معمولي روي استخوان فك بالايي قرار دارند .
مارهاي نيمه سمي گروه كلوبريده غالباً داراي فنگ‌هاي شيار دار و در قسمت خلفي فك بالايي قرار مي گيرند .
سم مار كه به آن ونوم Venom مي گويند ، مخلوطي از مواد بيولوژيكي متشكل از پلي پپتيدهاي آنزيمي و غير آنزيمي كه عملشان در انسان موجب بروز مسموميت‌هاي مار گزيدگي مي شود . در اغلب مارها سم توليد شده در يك جفت غده سمي ذخيره مي گردد . غده سمي مار از نظر تشريحي شبيه به غده تغيير شكل يافته پاروتيد پستانداران است . اين غده در اغلب مارها در فضايي واقع در پشت چشم و روي استخوان فك بالايي كه به سمت پائين و عقب چشم امتداد دارد به عبارت ديگر بين چشم و گوشه دهان قرار مي گيرد . با حركت سريع استخوان‌هاي سر و فشار وارده توسط ماهيچه‌ها به غده سمي ، مقداري سم از راه كانالي كه به دندان سمي متصل است به شكار منتقل مي شود .
سم مار حاوي فسفوليپاز A و يا تركيبي از آنست (Phospholipase A) بعضي از فسفوليپازها نسبتاً غير سمي و برخي ديگر به شدت سمي و عصب گرا (Neurotoxic) و ماهيچه گرا (Myotoxic) هستند . سم اغلب افعي‌ها داراي اندوپپتيداز و ارژنين استرهيدروليز مي باشد (Endopeptidases and arginine esterhydrolases) كه در بروز كاهش فشار خون ، خونريزي و نكروز كمك مي كنند . سم مار جعفري (Echis carinatus) احتمالاً داراي اكارين (Ecarin) است كه اثر شديد پروترومبين را دارد و اختلالات انعقادي را باعث مي شود . ظاهراً سم افعي شاخدار يا (Cerastes) اثر مشابهي دارد . سم كبراي جنوب (Walterinnesia) و كفچه مار (N.naja oxiana) مانند ساير گروه الاپيده داراي پلي پپتيد نروتوكسين همراه با فلجي پس سيناپس اعصاب ماهيچه اي است . سم مار شاخدار ايراني خاصيت پيش سيناپسي نروتوكسين و فسفوليپااز را دارد . سم مارها دريايي داراي خواص نروتوكسين و مايوتوكسين و فسفوليپاز مي باشند .
پراكندگي و ويژگيهاي مارهاي سمي جهان در جدول شماره 3 تحت عنوان رده بندي مارهاي سمي جهان نشان داده مي شود .
علاوه بر آنزيمها ، مقادير مختلفي از تركيبات پلي پپتيدي يا ليپيدها ، كربوهيدراتها و يونهاي فلزي مانند سديم ، پتاسيم ، منيزيم ، روي ، كلسيم ، مس ، منگنز و از عناصر غير فلزي سموم مي توان فسفر و كلر را نام برد كه به نسبت‌هاي مختلف در بعضي از سموم مارها وجود دارد . بطور كلي 90 تا 92 درصد وزن خشك سم مار حاوي بيش از يك توكسين اصلي است . اثر سم مار در انواع مارها بر روي نسوج زنده متفاوت و ممكن است يك يا چند خاصيت سمي در سم يك نوع مار موجود باشد . با تزريق سم مار به حيوانات آزمايشگاهي آثار ظاهر شده با نشاني هاي باليني از تمام خواص سم خواهد بود . به عبارت ديگر سم مار از نظر آزمايشگاهي از يك سري عوامل و فاكتورهاي مختلف تشكيل مي شود . بنابراين تصوير نهايي مسموميت با سم مار حاصل فعل و انفعالات پيچيده متقابل بين پلي پپتيدهاي زهري با آنزيمهاي گوناگون و محيط داخلي بدن انسان است .
به طور كلي آثار مسموميت با سم مار به دو گروه موضعي و سيستميك تقسيم مي شود آثار مسموميت موضعي عبارت از ورم موضعي ، نكروز بافت ، طاول و غيره مي باشند . از آثار مسموميت سيستميك مي توان از مسموميت عصبي ، مسموميت خوني ، مسموميت عضلاني و مسموميت‌هاي قلبي و كليوي نام برد .
از نظر باليني زهر افعيها خون گرا يا موثر در خون (Vasculotoxin) و زهر مارهاي الاپيده مانند كبرا عصب گرا يا موثر در عصب (Neurotoxin) و زهر مارهاي دريايي ماهيچه گر يا موثر در ماهيچه (Myotoxin) ميباشند .
به طور خلاصه سم مار ممكن است حاوي فاكتورهاي نروتوكسين ، پروتئوليتيك ، انعقاد كننده خون ، فسفاتازها ، كولينسترازها ، هيالورونيدازها ،‌ امينو اسيد اكسيداز و آنزيمهاي ديگر باشد كه مي توان آنها را جداگانه مورد مطالعه قرار داد .
براي مطالعه فاكتورهاي مختلف سم از روشهاي متفاوتي استفاده مي شود . روشهاي فيزيكي و شيميايي مانند كروماتوگرافي ، ژا فيلتراسيون به وسيله سفادكسها ،‌جدا سازي پروتئين‌ها توسط الكتروفورز ، اسپكتروفوتومتري و تعيين PK‌ها ، مطالعه متابوليكي مانند اندازه گيري فعاليت آنزيمي ، روشهاي ايمونوشيميايي مانند ايمونوديفوزيون اوكترلوني Ouchterlony، ايمونوالكتروفورز و غيره .
مي دانيم كه مايعات بيولوژيك حاوي مجموعه اي از پروتئين‌هاي مختلفي بوده و به منظور بررسي پروتئين به خصوص ، روش جداسازي مي بايستي به گونه اي انتخاب شوند تا نسبت به پروتئين مورد نظر كاملاً ويژگي داشته باشند . تهيه پادتن بر عليه پروتئين‌هاي بخصوص داراي ويژگي بوده و بر همين اساس مي توان پروتئين مورد نظر را از يك نظر را از يك مجموعه جدا نمود .
روشهايي كه در حال حاضر مورد استفاده قرار مي گيرند همگي بر مبناي كمپلكس بين پادتن – پادگن استوار مي باشند و روشهاي ايمونولوژي با اندازه گيري يك و يا تعدادي از تركيبات نظير سيستم پادتن ، پادگن و مجموعه زينهاري انجام مي شوند كه در زير اختصاراً به آنها اشاره مي گردد :
1-Recovery of immune complex
(a) Assay of weight
(b) Assay of volume (immunocrit)
(c) Measurement of protein of nitrogen .
2- Gel precipitation
(a) Radial immunodiffusion (Mancini)
(b) Double diffusion (Oucterlony)
(c) Immunoelectrophoresis
3- Labelled antigen or antibody
(a) Radioimmunoassay
(b) Haemagglutination
(c) Enzyme linked immunoabsorbent assay (ELISA)
4- Light Scatterung
(a) Immunonephelometry
(b) Immunoturbidimetry
5- Other
(a) Changes in viscosity
(b) Changes in sedimentation
براي كسب اطلاعات بيشتر و به خصوص از جزئيات روشهاي متداول به كتاب بيوشيمي كاربردي ،‌1370، انتشارات دانشگاه تهران ، ترجمه استاد محترم آقاي دكتر اسماعيل علمي آخوني مراجعه شود .
اثر سم روي عناصر سلولي و مايعات بدن :
سموم منعقد كننده به دو گروه تقسيم مي شوند : گروه اول كه با استفاده از روش آزمايشگاهي يا اين ويترو (invitro) فيبرينوژن خالص را بدون حضور كلسيم يا عصاره سلولي و پروترمبين منعقد و آنزيمهاي پروتئولتيك اين سمها مانند پاپائين فيبرينوژن را به ژل فيبريني تبديل مي كند . گروه دوم قادر به انعقاد فيبرينوژن نيستند و آنها پروترومبين را ترومبين تبديل مي كنند و مي توان گفت كه خاصيت آنها مانند تريپسين ولي به مراتب قويتر و موثرتر است . آنزيمهاي پروتئولتيك اين سم‌ها تخريب سلولهاي ماهيچه اي را افزايش مي دهند و از رساندن خون به سلولها جلوگيري مي كنند و احتمالاً هيستامين را آزاد مي نمايند . فسفاتازها رل بسيار مهمي در مسموميتها دارند و باعث هموليزخون و ناراحتي هاي قلبي مي شوند . هموليزي كه در اثر سم ظاهر مي شود به علت تبديل شدن ليستين به ليزوستين است كه روي ماهيچه‌هاي قلب و عمل فيبرين سازي اثر دارد و با ايجاد نقصان در پتاسيم و آب بدن و همچنين مورد حمله قرار دادن سلولهاي اندوتليوم باعث خونريزي ششها مي گردد .
چنانچه سم كبرا رقيق باشد اين عمل ساده تر انجام مي گيرد . از نظر باليني سمهاي منعقد كننده خون اگر به مقدار زياد و به تدريج و آهسته وارد جريان خون شوند خاصيت انعقاد خون را از بين مي برند يعني خون را دفيبرينه نموده باعث عدم انعقاد خون مي گردند . اگر مقدار اين سم زياد باشد و به سرعت وارد جريان خون گردد باعث انعقاد خون در عروق شده و سرانجام مرگ فرا مي رسد . در مورد سمهاي پروتئولتيك مقدار سم چنانچه كم باشد در محل گزش تورم و درد ايجاد مي شود و اگر زياد باشد موجب قانقرايا يا نكروز موضعي مي گردد . در مورد سمهاي همولتيك وجود هموكلوبينوري يا خونريزي در ادرار و كم خوني از نشاني هاي باليني بشمار مي روند . معمولاً سمي كه خون را منعقد مي كند خاصيت پرتئولتيك را نيز دارد .
سم عصب گرا يا نروتوكسين عوارض مختلفي مانند فلجي و غيره در سلولهاي عصبي ايجاد مي كند تقريباً 21 درصد پروتئين اصلي سم كبراي را فاكتور نروتوكسين تشكيل مي دهد . از نشاني‌هاي باليني اين سم اختلال بينايي ، فلج و تنگي نفس مي باشد . در اين حالت بيمار با يك چشم اشياء را بهتر تشخيص مي دهد و چنانچه از او پرسش‌هايي شود مانند اشخاص مست پاسخ مي گويد و خيلي آهسته صحبت مي كند . علائم مسموميت سيستميك توسط مار كبرا به سرعت آشكار شده ( در مدت 5 تا 10 دقيقه) و مراجعه سريع بيمار به بيمارستان را ايجاب مي نمايد . سم اين گروه از مارها عوارض عصبي محيطي و مركزي دارند . در مورد اعصاب محيطي اثر اين سم مانند كورار بوده اختلال انتقال عصبي در سيناپس عصبي – عضلاني از پي آمد آن است . علائم عصبي محيطي اين مسموميت عبارتند از فلج عضلاني ( از جمله ماهيچه‌هاي تنفسي ) ، اختلال در اعصاب جمجمه اي مانند افتادگي پلكها Ptosis، لوچي Strabismus تنگي مردمك چشم ، ناتواني در اداي صحيح كلمات ، اختلال در عمل بلع و ريزش آب دهان ، علائم سيستميك مسموميت به صورت توقف مراكز عصبي تنفسي ، گيجي ، تهوع و استفراغ شديد ، خواب آلودگي ، بيهوشي و ندرتاً با جملات تشنجي توام مي باشد . علت مرگ معمولاً توقف تنفس به علت فلج عضلات تنفسي است كه ممكن است حتي در كمتر از 30 دقيقه پس از گزش اتفاق بيافتد .
بعضي از بيماران به علت عوارض مسموميت مراكز عصبي در حالت اغماء و بيهوشي مي ميرند . مهمترين تظاهرات باليني زهر افعيها ،‌ورم و درد موضعي همراه با نكروز و گانگرن اندام است . زهر افعيها از طريق عروق لنفاوي سطحي پوست منتشر مي شود و در مسير خود سبب درد و تورم شديد ،‌گاهي همراه با طاول ، تراوشات خونابه اي و ترمبوزهاي سطحي مي باشد كه به آهستگي گسترش مي يابند .
از علائم مسموميت با زهر مار جعفري (اكيس) ، پيدايش ورم ، درد و نكروز است . تهوع ، استفراغ ، سرگيجه و سر درد در عده اي ديده شده است . افزايش ضربان قلب ، بزرگ شدن غدد لنفاوي و دردناك بودن آنها ،‌پيدايش طاول و نكروز بافت اطراف محل گزش را مي توان از آثار باليني بشمار آورد . عوارض خوني سم مار جعفري در اثر آنزيم انعقاد زا سبب تبديل پروترومبين به ترومبين و در نهايت با رسوب فيبرينوژن همراه با پلاكت‌ها به صورت لخته‌هاي كوچك و در نتيجه كاهش فاكتورهاي انعقادي ظاهر مي گردد . اين مجموعه همزمان فيبرينوليز ثانويه و يك فاكتور مخرب عروقي (Vasculotoxin) به نام Hemorragin سبب خونريزي عمومي در بيماران مي گردد .
سم مار دريايي سبب مسموميت عضلاني ، فلج عضلات چشم ، گشادي مردمك چشم ،‌قفل شدن دهان ، اختلال بلع ، گاهي نارسايي حاد كليوي به علت ميوگلوبينوري و بالاخره نارسايي كبدي مي گردد . سم مار حاوي آنزيمهاي ديگري مانند پروتئاز (Protease) كه در سم كفچه مار و بعضي انواع افعيها وجود دارد عملش مانند تريپسين بوده ولي قدرت و اثرش به مراتب بيشتر است . ارپسين (Erepsin) و فسفواستراز Phosphosterase و كولين استراز Cholinsterase آنزيمهاي ديگري هستند كه در سم كبرا وجود دارند و باعث پيدايش كولين و اسيد استيك مي گردند . احتمالاً اين آنزيمها در سم گروه افعيها وجود ندارند . هيالوذونيداز Hyaluronidase آنزيمي است كه باعث افزايش بيماري‌هاي جلدي نزد پستانداران مي شود . اسيد هيالورونيك مقاومت سلولها و بافتهاي مختلف را افزايش مي دهد و از نفوذ مواد خارجي به سلولها جلوگيري مي كند . در صورتيكه هيالورونيداز اين مقاومت را تقليل مي دهد و باعث نفوذ مواد خارجي و جذب سلولي كي گردد . ژل داخل سلولي و نسج همبند مانند سد محكمي است كه مانع نفوذ سم به داخل بافتها مي شود و احتمالاً اين سد توسط هيالورونيداز كه يك آنزيم حلال است شكسته مي شود .
آنزيمهاي ريبونوكلئاز و ديزوكسي ريبونوكلئاز (Ribonuclease and Desoxyribonyclease) عمل هيدروليز را افزايش مي دهند و اغلب در سم مارهايي كه داراي خاصيت عصب گرا يا نروتوكسين هستند مانند كبرا وجود دارند . آنزيم افيواوكسيداز Ophio-oxidase به تنهايي سمي نيست ولي موجب آزاد شدن پروتئاز و باندهاي چربي و در نتيجه اتوليز و عفونت را باعث مي گردد . به طور كلي هيالورونيداز جذب سلولي را تسريع و افيواوكسيداز به اتوليز و فاسد شدن مواد كمك مي كند . سم عصب گرا شكار را فلج كرده و لستياناز Lecithinase قسمت داخلي و شفاف اندوتليال را مورد حمله قرار مي دهد و ليزوستين توليد شده در تخريب و از بين بردن سلولها موثر است و سرانجام پروتئاز به گلبولهاي قرمز حمله مي كند و موجب تخريب آنها مي شود . به عبارت ديگر سم اغلب مارها داراي خواص منعقد كننده و پروتئولتيك است كه از اجزاء مختلف تشكيل مي شود . اين اجزاء را همانطوري كه گفته شد مي توان با روشهاي آزمايشگاهي مورد بررسي قرار داد . سم مار خاصيت اسيدي دارد و وزن مخصوص آن بين 1030-1070مي باشد سم خشك شده در آب مقطر و سرم فيزيولوژي به خوبي قابل حل است . جدول شماره 4 مقايسه وزن مولكولي و سم نوروتوكسين در نمونه‌هايي از چهار گروه اصلي مارهاي سمي جهان را نشان مي دهد .
تهيه سم مار :
براي تهيه سم مار در گروه الاپيده مانند كبرا از يك شيشه مخصوص استفاده مي شود . درب شيشه را با يك ورقه لاستيك نازك مي بندند (مثلاً از جنس تيوپ موتور سيكلت) ، با يك چوب يا عصايي كه در پس گردن مار قرار مي گيرد آنرا مهار مي كنند . بدين ترتيب مار كبرا را با دست مي گيرند و دهانش را به شيشه نزديك مي كنند و در اين موقع مار پوشش لاستيكي را گاز مي گيرد و چند قطره سم داخل شيشه مي ريزد .
در انواع افعيها احتياجي به پوشش لاستيكي نيست و دندان سمي يا فنگ مستقيماً داخل شيشه قرار داده مي شود و با فشار مختصري به غده سمي محلول سم داخل شيشه ريخته مي شود .
غلظت و مقدار سم بستگي به انواع و جثه مار‌ها و فصل سم گيري دارد . سم حاصل را در شرايط خاصي در دستگاه خشك كننده يا در مجاورت P2O5 يا كلروكلسيم در ديسكاتور تحت خلاء يا بدون خلاء خشك مي كنند كه دور از نور ، رطوبت و حرارت مي توان آنرا براي مدت زيادي حفظ كرد . رنگ سم در انواع مارها متفاوت است. ممكن است سفيد روشن يا كدر يا زرد روشن يا نارنجي متمايل به قهوه اي باشد . گاهي سم مترشحه از غده‌هاي چپ و راست مار از حيث كميت و كيفيت با هم اختلاف دارند و اين تفاوت در جنسهاي نر و ماده مارهايي كه از يك نوعند نيز مشاهده مي شود . مقدار سم كبراي نر بيشتر از سم كبراي ماده است ولي اين نسبت در گروه افعيها صدق نمي كند . سم كبراي مسن و تيره رنگ بيشتر از كبراي جوان و كم رنگ مي باشد . مقدار سم مار كبرا بيش از انواع ديگر مارهاي ايراني است .
بطور كلي با توجه به ميزان ترشح سم و قدرت كشندگي يا LD50 آن ، ‌مار كبرا ، مار جعفري ، افعي يا گرزه مار و مار شاخدار به ترتيب از ساير انواع ديگر مارهاي سمي ايران خطرناك تر هستند .
مقدار سم نوزادان مارهاي سمي گاهي براي كشتن يك فرد بالغ كافي مي باشد و گاهي مقدار تزريق سم به شكار كمتر است . اين كيفيت بستگي به بلندي و كوتاهي دندان سمي ، ‌جثه ، تغذيه ،‌فصل و نحوه گزش دارد .
بر حسب گونه‌هاي مار ، علائم مار گزيدگي متفاوت است . حجم مار ، سن ، مقدار تزريق سم ، قدرت كشندگي سم ، محل تزريق سم در بدن و فاكتورهاي متفاوت ديگر همگي قابل بررسي هستند . علائم باليني شناخته شده از مسموميت مار گزيدگي در ايران در جدول شماره 9 بطور فشرده بيان شده است . گزش هاي خطرناك مار گزيدگي در ايران اكثرا مربوط به گروه افعيها و مخصوصاً گزش گرزه مار يا افعي است كه غالباً در چراگاه‌ها و مناطق كشاورزي اتفاق مي افتد . علائم باليني اين مارها معمولاً حدود 15 دقيقه يا كمي بيشتر پس از گزش ظاهر مي شوند . نشاني‌ها غالباً با درد ، تورم ، تشنگي ، تهوع و گاهي اسهال همراه هستند . تورم در ناحيه گزش به سرعت پيشرفت مي كند و غدد لنفاوي مربوطه بزرگ و حساس مي شود . كاهش فشار خون و تاكي كاردي مي تواند پيش درآمد يك شوك باشد . اگر گزش در نواحي فوقاني بدن اتفاق افتد ،‌تورم طي 24 ساعت گسترش مي يابد ، ادرار كم مي شود ، كبودي و طاول در محل گزش و افزايش درجه حرارت بدن حتي بدون عفونت ديده مي شود .
جدول شماره 9 – مهمترين علائم باليني مسموميت‌هاي حاصل از گزش مارهاي سمي ايران كه تا به حال گزارش كرده اند . در مورد علائم باليني مار شاخدار Psedocerastes persicus و كبراي جنوب ايران Walterinnesia aegyptia و ساير مارهاي سمي ايران گزارش مدوني وجود ندارد .
معمولاً تورم حدود يك هفته ادامه دارد . نكروزهاي موضعي كه موجب سلب فعاليت بيمار گردد به ندرت ديده مي شود . خونريزي و شوك باعث مرگ مي گردد و درمان ناقص غالباً باعث ناهنجاري و ميزان تلفات را به 33 درصد افزايش مي دهد .
گزش مار جعفري (Echis carinatus) داراي علائم مشابهي است ولي تورم چندان گسترش ندارد و شوك زودرس ندرتاً ديده مي شود . طي 6 ساعت سير بيماري پيشرفت مي نمايد و اختلالات انعقادي ظاهر مي شود . خونريزي هنگام سرفه كردن ، خونريزي از بيني و در ادرار و مدفوع خون وجود دارد .
اختلالت انعقادي 3 تا 4 هفته خاتمه مي يابد . مواردي از مرگ به علت خونريزي داخلي تا 3 هفته بعد از گزش هم گزارش كرده اند . با وجود مراقبت هاي بيمارستاني ممكن است 5 تا 10 درصد بيماران تلف شوند . علائم باليني گزش افعي شاخدار (Cerastes) چندان مشخص نيست . درد موضعي ، تورم و طاول را معمولاً از نشاني هاي باليني گزش اين مار مي دانند . موارد مرگ ناشي از گزش اين افعي خيلي كم است . چون در تشخيص نوع مار شك و ترديد دارند لذا جزئيات علائم باليني كاملاً مشخص نمي باشد . در مورد علائم باليني مار شاخدار ايراني Pseudocerastes) اطلاعات كافي وجود ندارد . از نتايج بررسي سم اين مار بر روي حيوانات آزمايشگاهي چنين استنباط مي شود كه گزش اين مار براي انسان خطرناك است . همچنين در مورد گزش كبراي جنوب و غرب كشور (Walterinnesia) اطلاعات كافي وجود ندارد .
ولي در گزش كفچه مار (Naja naja oxiana) همانند ساير كبراها ، متعاقب گزش مار ، درد و تورم موضعي همراه با علائم عصبي از قبيل افتادگي پلكها ، تاري ديد و اختلال بينايي و اتساع مردمك چشم و اختلال تكلم و مشكل بلع ممكن است در طي 30 دقيقه ظاهر شود . فلج شامل تمام عضلات و از بين رفتن رفلكس‌هاي تاندوني ،‌خواب آلودگي و گيجي را به دنبال دارد . مشكل تنفس ، تشنج و اغماء و در نهايت مرگ را باعث مي شود . چون سم كبراي جنوب و غرب كشور (Walterinnesia) شبيه سم كفچه مار است لذا ممكن است اين نوع مار علائم باليني مشابهي داشته باشند .
گزش مار دريايي موجب درد و تورم نمي شود . در حدود 50 درصد از گزش هاي مار دريايي مسموميت قابل توجهي را نشان نمي دهند . اولين تظاهرات مسموميت حاصل از سم دريايي به صورت دردهاي عضلاني است كه الزاماً در نزديكي محل گزش نمي باشد . بروز يا احساس درد معمولاً طي دو ساعت بعد از گزش است و عضلات در لمس دردناكند . علائم عصبي همانند آنچه در مسموميت با كبرا گفته شده ممكن است ديرتر پديد آيد . نارسايي تنفسي ،‌ايست قلبي در اثر هيپركالمي يا نارسايي كليوي ممكن است باعث مرگ بيمار شوند . اثرات سموم تمام مارهاي دريايي ظاهراً مشابه اند .
گزش مارهاي نيمه سمي ندرتاً باعث مسموميت مي شود . تظاهرات مسموميت معمولاً به صورت درد ، تورم و خون مردگي در اطراف ناحيه گزش است و گاهي باعث تورم غدد لنفاوي ناحيه مي شود . همچنين مواردي از گز گز و انقباضات غير ارادي عضلاني ، افتادگي پلكها ، مشكل بلع و اختلال تنفسي و حتي مرگ گزارش شده است .

مارهای ایران

[بهـمن]

كمك‌هاي اوليه مار گزيدگي



متاسفانه كمك‌هاي اوليه غالباً باعث گمراهي در تشخيص و درمان مناسب مي شود . از طرفي نوع مار گزنده ، محل گز ، شرايط و امكانات محلي ، زمان لازم براي رساندن مصدوم به مراكز درماني ،‌وسيله نقليه ،‌شدت مسموميت ،‌ تجهيزات مراكز درماني نزديك به محل حادثه و ساير موارد همگي متفاوت هستند . لذا ارائه يك دستورالعمل كلي و قابل اجرا در تمام موارد مار گزيدگي و براي تمام مناطق و كشورها مقدور نمي باشد . كمك‌هاي اوليه بستگي به شرايط محلي دارد و بايد حتي‌المقدور سريع ، ساده ، سودمند و به بيمار آسيب نرساند و انجامش براي هر كس مقدور باشد . بهترين نوع كمك‌هاي اوليه همان رساندن بيمار هر چه سريعتر به مراكز درماني است تا از امكانات و مراقبت‌هاي لازم پزشكي بهره مند گردد . ضمناً در طي اين مدت بيمار را در محلي كه به اندازه كافي هوا داشته باشد ، گرم و بي حركت و در استراحت كامل قرار دهند . از هر گونه شرح و بياني كه باعث هيجان در بيمار شود بايد خودداري كرد . رفتار آرام و برخورد محبت آميز و جلب اعتماد بيمار از هيجان او مي كاهد .
استفاده از روش‌هاي قديمي كمك‌هاي اوليه از قبيل شكاف دادن زخم (Incision)، بريدن زخم (Excision)، سوراخ كردن زخم (Pinches)، مكيدن زخم (Suction)، گذاردن كيسه يخ ، داغ كردن محل گزش ، قطع عضو ، شوك الكتريكي ، بستن تورنيكه محكم و ماليدن يا تزريق مواد شيميايي يا دارويي در محل گزش امروزه توصيه نمي شود و معتقدند كه مخاطرات و عوارض اين گونه اعمال بيش از منافع آنها است . بطور كلي كمك‌هاي اوليه را به شرح زير مي توان خلاصه كرد :
1- به منظور جلوگيري از نفوذ و جذب سم بايد از روش بانداژ استفاده نماييد . ولي اگر امكانات محلي تنها روش بست يا تورنيكه را ترجيح و اجازه مي دهد در اين صورت بهتر است اصول مشروحه زير مراعات و عملي گردد :
بعد از گزش مار ، فوراً بالاي محل گزش را با بست يا تورنيكه (Tourniquet) مي بندند . براي بستن مي توان از نوار پارچه اي (به عرض سه سانتيمتر) استفاده كرد . تا زمانيكه بست مناسب تهيه شود ، ناحيه بالاي گزش را بايد با دست و با فشار مناسب گرفت تا مانع نفوذ سم شود . توصيه مي شود كه ميزان محكم بستن تورنيكه بايد به اندازه اي باشد كه يك انگشت دست نه به سهولت و نه به سختي از زير آن رد شود. پس از بستن بالاي موضع هر 15 دقيقه آنرا به مدت چند ثانيه (يك و نيم دقيقه) باز نموده و مجدداً بست و بيمار را به درمانگاه يا پزشك رساند . اگر بست پهن و ضخيم باشد ، مي توان به مدت يك و نيم تا دو ساعت از آن استفاده كرد .
در موارد زير از بست يا تورنيكه استفاده نمي شود :
• موقع تزريق سرم ضد مار گزيدگي
• موقع بروز تورم ناشي از مار گزيدگي
• بيش از يك ساعت از گزش مار گذشته باشد .
• نوع مار غير سمي باشد.
• 2- روش بانداژ و بي حركت نگهداشتن اندام : محل گزش و اطراف آنرا (حداكثر ممكن از اندام مصدوم) فوراً بايد باند پيچي نمود. براي بانداژ از باند يا نوار پارچه اي نسبتاً پهن مانند مچ پيچ استفاده مي شود (باند از پارچه كرپ يا هر پارچه نرمي مانند حوله كه به صورت بريده يا نوار پهن باشد ، انتخاب مي كنند) . عضو مصدوم را بايد ثابت نگهداشت . براي ثابت كردن يا بي حركت نمودن اندام از تخته شكسته بندي يا چوب و غيره نيز مي شود استفاده كرد اندام مصدوم را بايد روي تخته مزبور قرار داد و مجدداً باند پيچي نمود و او را هر چه زودتر به درمانگاه يا پزشك رسانيد . تا رسيدن به مراكز درماني يا پزشك ، عضو مصدوم را بايد ثابت و بي حركت نگهداشت و بانداژ را باز نكرد . در صورت انجام اين روش (Bandage and immobilization) ديگر از روش بست يا تورنيكه استفاده نمي شود .
3- اگر گزش مستقيم و عمقي باشد ، محل گزش را سوراخ نمي نمايند و شكاف نمي دهند .
4- در صورت امكان مار گزنده را بكشند و همراه بيمار به مراكز درماني يا پزشك ببرند .
5- روش بانداژ تا حدي از نفوذ و حركت سم در بدن جلوگيري مي كند و در حالات خفيف گزش ، اصولاً روش مناسبي مي باشد .
6- اگر بانداژ ناحيه كتف مقدور باشد ، انجام آن نبايد مانع حركت آزاد قفسه سينه شود .
7- گزش در ناحيه گردن و سر كمك‌هاي اوليه ندارد .
8- در روش بانداژ دو موضوع ناخوشايند وجود دارد (1) اگر گزش مار داراي اثر تخريب كننده موضعي باشد در اين صورت مشكل شدت پيدا مي كند (2) اگر باند پيچي محكم تر از حد معمول انجام شود به گردش خون آسيب مي رساند و درد را افزايش مي دهد .
9- روش بانداژ به عنوان كمك‌هاي اوليه از 3 لحاظ مفيد و مورد توجه است (1) اگر بيمار در مدت 3 ساعت نتواند به مراكز درماني برسد (2) اگر گزش توسط مارهاي كبراي جنوب كشور يا كفچه مار يا مار دريايي انجام پذيرد (3) اگر گزش توسط مارهاي ناشناخته انجام شود .
10-بطور كلي هيچ نوع ماده خوراكي اعم از غذا و نوشيدني نبايد به بيمار خوراند . در صورت نياز و ضرورت مقدار كمي آب براي رفع تشنگي و با احتياط مي توان به بيمار خوراند . در صورت نداشتن علائم عصبي تجويز مقدار كمي آرام بخش مانند ديازپام خوراكي ضرري ندارد ولي از مصرف آسپرين بايد خودداري شود . از مصرف مشروبات الكلي و يا تجويز مرفين جداً بايد خودداري شود .
تشخيص مار گزيدگي :
اصولاً دست يا پا بيشتر در معرض گزش مار مي باشد . چنانچه تصادفاً سرخ رگها يا سياهرگي مورد حمله مار قرار گيرد و سم مستقيماً و به مقدار كافي وارد جريان خون شود ، غالباً مرگ با يك تشنج سريع در چند دقيقه فرا مي رسد . بطور كلي مسموميت با زهر مار يك حالت اورژانس دارد كه مستلزم مراقبت فوري و داشتن تجربه كافي در تشخيص و درمان است . تاخير در مداوا يا درمان ناقص چه بسا عواقب وخيمي به بار خواهد آورد
گاهي ممكن است دندان مار آلوده به ميكروب ،‌ويروس يا انگل باشد در اين صورت گزش آن باعث جراحات سخت و احياناً سبب انتقال بعضي بيماري‌هاي ميكربي ،‌ويروسي يا انگلي خواهد بود . شك و ترديد در سمي و غير سمي بودن باعث ناراحتي فردي مي شود و احتمال دارد با گزش يك مار سمي زهر وارد بدن شكار نشود يا برعكس گزش مار غير سمي باعث احساس هيجان و حتي عوارض عصبي و رواني گردد . اين هيجانات ممكن است سستي و ناتواني و سرگيجه ايجاد كند و موجب تشديد و بي نظمي تنفس و نبض و گاهي هم بروز يك حالت شوك ابتدايي شود . از طرفي تمام اين علائم ممكن است بعد از يك مسموميت واقعي ظاهر شود بنابراين در موقع درمان يك مصدوم بايد تمام نشانيها را به خاطر داشت .
اصولاً زهر مار از نظر آزمايشگاهي از يك سري عوامل مختلف تشكيل مي شود در حالي كه از نظر باليني زهر افعي‌ها روي خون (Vasculotoxin) و زهر مارهاي دريايي روي ماهيچه‌ها (Myotoxin) اثر مي كند .
گزش‌هاي ناشناخته اي كه در مار گزيدگي غالباً موجب ترديد مي شوند عبارتند از :
(1) آسيب‌هاي حاصله از برخورد با اشياء (تيغ ، خار و اشياء نوك تيز و غيره )
(2) آسيب‌هاي حاصله از گزش و نيش عقرب ، رتيل ، حشرات ، جوندگان و جانوران آبزي .
(3) مار گزيدگي با علائم يا بدون علائم مسموميت .
(4) مار گزيدگي با داشتن علائم خفيف مسموميت و يا داشتن علائم شديد مسموميت كه منجر به مرگ مي شود .
درد و تورم در آسيب‌هاي حاصله از اشياء غالباً پيشرفت مستمر ندارد و محدود مي باشد . گزش و نيش بند پايان به ندرت باعث خونريزي مي شوند و سوراخ زخم كمتر قابل جستجو است و غالباً ديده نمي شوند .
گزش مارهاي زميني دردناك و سوراخ ريز دندان‌ها روي زخم مشهود و خون آلود است . گزش مار دريايي دردناك نيست و مشاهده سوراخ جاي دندان كار روي زخم خيلي مشكل است .
گزش مار افعيها با درد موضعي ، تورم و تغيير رنگ موضع گزش غالباً طي 15 دقيقه بعد از گزش شروع مي شود و مسموميت به تدريج پيشرفت مي نمايد . حساس شدن غدد لنفاوي مربوطه غالباً طي يك ساعت بعد از گزش آشكار مي گردد و از علائم مسموميت محسوب مي شود . مشاهده تورم در مسموميت‌هاي شديد كمي مشكل است لذا محيط يا حجم عضو مصدوم و غير مصدوم بايد اندازه گيري شود و با هم مقايسه گردد . در گزش افعي‌ها معمولاً ادرار خوني يا هموكلوبينوري و بعد عدم انعقاد خون ظاهر مي شود . در شرايطي كه تجهيزات و امكانات آزمايشگاهي در اختيار نباشد ، آزمايش ساده زمان لخته شدن خون كامل بسيار مفيد خواهد بود . براي اين منظور مقدار چند ميلي ليتر از خون بيمار را داخل لوله تميز آزمايشگاهي قرار مي دهند و آن را به مدت 20 دقيقه در حرارت اطاق بطور عمودي نگهداري مي نمايند چنانچه در طي اين مدت خون منعقد نگردد دليل بر اختلالات انعقادي است .
بعضي از كارشناسان به منظور سرعت عمل اظهار مي دارند كه چنانچه خون بيمار را در لوله‌هاي بسيار نازك يا لوله‌هاي شعريه به مدت 2 تا 3 دقيقه در حرارت اطاق قرار دهند اگر خون منعقد نشود دليل بر اختلال در فيبرينوژن خون است . در هموكلوبينوري رنگ پلاسماي بيمار قرمز يا تيره مي باشد سم بعضي افعي‌ها اثري روي انعقاد خون ندارند . گزش گروه افعي‌ها غالباً همراه با تورم شديد و علائم خونريزي همراه با تورم شديد و علائم خونريزي موضعي و ظهور دانه‌هاي قرمز و چسبندگي خون در يكي دو ساعت اول است .

ولي اگر بستن تورنيكه (Tourniquet) به عنوان كمك‌هاي اوليه بكار برده باشند ظهور اين نشانيها 4 تا 5 ساعت به تاخير مي افتد . بطور كلي تورم شديد موضعي ،‌تاول و نكروز همراه با وضعيت غير عادي انعقاد خون مربوط به گزش مارهاي گروه افعي‌ها مي شود .
در گزش گروه الاپيده مانند كبرا يا كفچه مار ،‌سستي و خواب آلودگي و فلج حلق از علائم مهم به شمار مي رود . خونريزي يا هموراژي و عدم انعقاد خون مشهود است . بطور كلي در موارد گزش كبراها ، علائم افتادگي پلكها ، اختلال در بلع و ساير علائم مسموميت عصبي يا نروتوكسين طي يك ساعت اول ظاهر مي شود و به سرعت پيشرفت مي كند . به نحوي كه سستي و اختلال دستگاه تنفسي و احياناً شوك قلبي را همراه دارد . ولي اگر بستن تورنيكه را به عنوان كمك‌هاي اوليه بكار برده باشند اين نشانيها طي ده ساعت ظاهر مي گردد . معمولاً تورم موضعي شديد ، تاول و نكروز همراه با وضعيت عادي انعقاد خون و داشتن علائم عصبي مربوط به گزش مارهاي گروه كبرا يا الاپيده است . در گزش مارهاي دريايي ،‌وجود درد و حساس بودن عضلات در لمس تيره شدن رنگ ادرار كه نتيجه خونريزي داخل ماهيچه اي و وجود ميوگلوبين در ادرار است از علائم مسموميت با سم مارهاي دريايي است . در خونريزي داخل ماهيچه اي اصولاً رنگ ادرار قرمز يا قهوه اي مي شود كه نبايد آن را با هموكلوبينوري حاصل از سموم همولتيك اشتباه كرد . چه وجه افتراق هموكلوبينوري و خونريزي داخل ماهيچه اي در رنگ پلاسما است . در هموكلوبينوري رنگ پلاسما تيره مي باشد در صورتي كه در خونريزي داخل ماهيچه اي رنگ پلاسما طبيعي ولي ادرار خوني بوده و در ماهيچه‌ها خونريزي مشاهده مي شود . گزش مارهاي دريايي همراه با پيدايش خون در ادرار در يكي دو ساعت اول بوده و بعد سستي و اختلال تنفس ظاهر مي شود . تهيه الكتروكارديوگرام به منظور پيش بيني و جلوگيري از بروز حوادث نامطلوب در حالات مختلف مفيد است . تورم اطراف گزش و همچنين ادامه توسعه تدريجي آن دليل بر نفوذ مقدار زياد سم است . نكروز موضع دليل ديگر بر مسموميت است كه بيشتر در شست انگشتان ظاهر مي شود . گاهي پيشرفت نكروز يا قانقرايا تا تاندونها و ماهيچه‌ها و حتي استخوانها مي رسد . عفونت‌هاي ميكروبي گاهي تا حد مفاصل پيشرفت مي كند . در بعضي موارد چنانچه به عنوان كمك‌هاي اوليه موضع را شكاف نداده باشند اين عفونت مشاهده نمي شود .
بررسي‌هاي آزمايشگاهي :
در اكثر موارد درمان بيماران بدون انجام تست‌هاي آزمايشگاهي صورت مي پذيرد و از طرفي اغلب گزش‌هاي مار گزيدگي به عنوان مار ناشناخته درمان مي شوند . در حالي كه اگر امكانات لازم فراهم باشد و درمان با تشخيص مار و نتايج تستهاي آزمايشگاه تكميل گردد ،‌اطلاعات ارزشمندي فراهم خواهد شد . بطور گلي با توجه به امكانات موجود و شرايط محلي و وضعيت بيمار ممكن است نياز به انجام يك و يا چند مورد از آزمايشات زير باشد :
آزمايش ادرار (Urinalysis) – هموگلوبين (Hemoglobin) – هماتوكريت (Hematocrit) – شمارش گلبولب يا Cell Blood Count) CBC – تعيين گروه خون (Blood typing) – سديمنتاسيون يا Sedimentation) ESR – مقدار اوره (Urea) – گازهاي خون شرياني (ABG) – اختلالات انعقادي : زمان پروترومبين يا Prothrombin time) PT – زمان نسبي ترمبوپلاستين يا (Partial thromboplastin) PTT – فيبرينوژن (Fibrinogen) – سطح فراورده‌هاي حاصل از تخريب فيبرين (Fibrin split product level) – آزمايش ساده يا 20 دقيقه اي لخته شدن خون كامل (The 20 minutes whole Blood clotting Test) معمولاً اين آزمايشات در مورد گزش افعيها و مارهاي ناشناخته انجام مي شود و در 48 ساعت اول هر 6 تا 8 ساعت يك بار تكرار مي شود . اندازه گيري الكتروليتهاي سرم Electrolytes غالباً مفيد است .
در مواردي كه گزش مار باعث نكروز عضلاني مي شود سطح كراتين فسفوكنياز يا (Creatine Phosphokinase) و لاكتيك دي هيدروژينار يا (Lactic dehydrogenase) LDH به مقدار قابل توجهي افزايش مي يابد و اين امر اهي در تشخيص افتراقي كمك كننده است . در انواع مار گزيدگي‌ها به خصوص گزش مارهاي دريايي ،‌گرفتن نوار قلبي يا ECG از بيماران بيش از 45 سال توصيه مي شود .
درمان مار گزيدگي :
هر بيمار مار گزيده كه طي دو ساعت اول گزش دچار تورم و تغيير رنگ موضع به شعاع 15-10 سانتيمتر در محل گزش شد ، يا دچار درد و حساسيت در غدد لنفاوي ناحيه مربوطه بشود ، يا علائم سيستميك مسموميت را نشان دهد بايد در واحد مراقبت‌هاي ويژه (ICU) بستري شود . معمولاً از طريق راه وريدي (i.v.) تزريق محلول كريستالوئيد يا قندي 5%‌برقرار مي شود . علائم حياتي بايد دقيقاً كنترل شود . برون ده ادراري بايد در حد قابل قبولي حفظ شود . مسكن‌ها (Analgesic) در موارد مقتضي براي تسكين درد تجويز مي شوند . از مصرف آسپرين خودداري شود و گاهي در صورت نياز ،‌ديازپام (Diazepam) خوراكي به عنوان آرام بخش توصيه مي شود . سرم ضد مار گزيدگي يا آنتي ونوم (antivenom) به مقدار كافي باعث برطرف شدن تظاهرات خطرناك سيستميك سم مار مي شود ولي روي علائم موضعي چندان اثر ندارد . لذا طبيعي شدن علائم حياتي و بر طرف شدن اختلالات انعقادي بدون توجه به تورم موضعي نشانگر تاثير و كفايت مقدار سرم است . موثرترين سرم ضد مار گزيدگي سرمي است كه اختصاصاً بر ضد همان مار تهيه شده باشد . ولي معمولاً اين سرمها در دسترس عموم نمي باشند اصولاً استفاده از سرم ضد مار گزيدگي براي خنثي كردن سم است و دقيقاً نمي توان در تمام موارد دستور واحدي براي شروع درمان توصيه كرد .
بطور كلي موارد استعمال سرم ضد مار گزيدگي (1) در گزش افعيها شامل كاهش ناپايداري قابل توجه فشار خون ، ادم انژيونوروتيك (Angionourotic edema)، اسهال و اختلالات انعقادي با خونريزي‌هاي خارجي است (2) در گزش كبراها يا مسموميت‌هاي عصبي شامل علائم درگيري اعصاب جمجمه از قبيل افتادگي پلكها ، اختلال بلع ، اختلال تنفس و بينايي است (3) در مسموميت با سم مارهاي دريايي شامل سوزش و دردناك بودن عضلات هنگام لمس و ميوگلوبينوري است . از آنجاييكه سرم مار گزيدگي منشاء حيواني (غالباً سرم اسب) دارد لذا مصرف آن ممكن است موجب انافيلاكسي و ساير واكنش‌هاي حساسيتي شود .
در اغلب كشورها آزمايش مقدماتي حساسيت پوستي براي سرم انجام مي شود . گرچه تست منفي مويد قطعي عدم حساسيت نيست و تست مثبت هم حتماً از پيدايش انافيلاكسي خبر نمي دهد .
افرادي كه داراي سابقه بيماريهاي حساسيتي نظير آسم ، تب يونجه ، اگزما و حساسيتهاي غذايي و دارويي مي باشند يا افرادي كه داراي سابقه واكنش به سرم اسبي هستند ، بيشتر از سايرين مستعد بروز واكنش‌هاي شديد تزريق سرم ضد مار گزيدگي مي باشند . در اين موارد برخي معتقدند كه بري پيشگيري از بروز واكنش‌ها و يا كاهش شدت آن قبل از تزريق سرم مار گزيدگي ، آدرنالين ، آنتي هيستامين و كورتيكواستروئيد تجويز گردد .
سرم ضد مار گزيدگي بهتر است به صورت داخل وريدي و رقيق شده به نسبت 5/1 يا 10/1 طي 15 تا 30 دقيقه تزريق شود . تجويز سريع سرم توصيه نمي شود و تجوز دز اوليه سرم بستگي به نوع و خلوص سرم مصرفي و فاكتورهاي متفاوتي از قبيل سن ، وضعيت فيزيكي و حال عمومي بيمار دارد و بايد زير نظر پزشك انجام شود . در حالات خفيف بيماري ، تزريق يك يا دو واحد در حالات سخت بيماري 2 تا 6 واحد و حتي بيشتر از سرم پلي والان ضد مار گزيدگي ساخت ايران تجويز مي شود . در اغلب موارد مار گزيدگي در ايران ،‌تزريق سرم پلي والان توصيه مي شود مگر در موارد كبرا يا كفچه مار ترجيحاً‌ از سرم اختصاصي يا منووالان استفاده شود (سرم پلي والان ايران نيز موثر است ) .
توجه به نمودار شماره 1 براي بررسي كلي درمان مار گزيدگي مفيد خواهد بود .
بعضي هر يك شيشه يا آمپول را يك واحد دانسته و برخي هر صد (LD50) خنثي شدن سم را يك واحد و برخي خنثي شدن 1/0 ميلي گرم سم را يك واحد مي دانند . همچنين عده اي معتقدند كه هر واحد سرم ضد مار گزيدگي مقدار سرمي است كه اگر درون رگ تعداد معيني موش آزمايشگاهي (به وزن 18 تا 20 گرم) تزريق شود و بلافاصله پس از 5 تا 10 MLD (حداقل مقدار كشنده) از سم مورد نظر تزريق گردد و قدرت نگهداشتن 50% از اين موشها را داشته باشد . اين واحد سرمي را با علامت (Antivenom Unit) Au نشان مي دهند .
همانطور كه اشاره شد در موارد سخت گاهي بيش از 6 آمپول مثلاً ده واحد و حتي بيشتر و گاهي تا 45 واحد يعني 450 ميلي ليتر سرم براي يك بيمار مصرف شده كه اين مقدار خطرناك است و نبايد تجويز شود .
هنگام تزريق سرم ضد مار گزيدگي مي بايستي سرنگ محتوي آدرنالين 1000/1 جهت مقابله با انافيلاكسي آماده و در دسترس باشد . به دنبال تزريق سرم ضد مار گزيدگي احتمال بروز بيماري سرم Serum Sichness) وجود دارد . بسياري از سرمهاي ضد مار گزيدگي خاصيت پيروژني يا تب زدايي دارند . اگر سرم ضد مار گزيدگي در دسترس نباشد بايد به درمانهاي علامتي متوسل شد . شوك معمولاً با اقدامات رايج مثل استفاده از مايعات و الكتروليتها و تجويز مناسب داروهاي واز و پرسور (Vasopressor) درمان مي شود . تزريق پلاسماي منجمد تازه يا (Fresh Frozen Plasma) FFP ، فاكتورهاي انعقادي و پلاكت ممكن است در اختلالت انعقادي موثر باشد . تاثير مثبت هپارين (Heparin) ثابت نشده است . گاهي در مار گزيدگي به علت نارسايي كليه‌ها ممكن است نياز به دياليز باشد ولي نارسايي دائمي كليه به ندرت ديده مي شود . فلج تنفسي ناشي از سموم نروتوكسين ممكن است به سختي با تجويز سرم ضد مار گزيدگي برطرف شود و گاهي نياز به اقدامات حمايتي تنفسي و تراكئوستومي است (Tracheostomy).
ادروفونيوم هيدروكلرايد يا تنزيلون Edrophonium (Tensillon) hydrochlorise موقتاً در بلوك عصبي عضلاني ناشي از سم كبرا اثر دارد . بعضي معتقد به تزريق همزمان سرم مار گزيدگي و كوردتيكواستروئيدها (Corticosteroids) هستند ولي معمولاً اين روش توصيه نمي شود . در مار گزيدگي فاسيوتومي Fasciotomy توصيه نمي گردد . ولي به ندرت در موارد ضروري از آن استفاده مي نمايند .
بروز عفونت در مار گزيدگي معمولاً شايع نيست مگر در مواردي كه به عنوان كمك‌هاي اوليه محل گزش را بريده يا شكاف مي دهند و به نحوي باعث آلودگي موضع مي شوند . در عفونت‌هاي حاصله كه گاهي گرم منفي هستند پس از كشت و انتي بيوگرام ، آنتي بيوتيك انتخابي تعيين مي شود . مگر در حالات حاد و شديد كه مستقيماً آنتي بيوتيك مناسب تجويز مي گردد . در مورد افرادي كه قبلاً مايه كوبي عليه كزاز شده اند يك تزريق يادآور يا تزريق يك دز واكسن كزاز كافي است ولي اگر مايه كوبي نشده باشند و احتمال آلودگي كزاز وجود داشته باشد ، تزريق يك دز واكسن كزاز همراه با سرم ضد كزاز توصيه مي شود .
پيش بيني وضع بيماران:
تا زماني كه ضربان قلب وجود دارد مي توان به بهبود بيمار اميدوار بود . گاهي مصدوم يا مار گزيده بدون درمان اصلي بهبود پيدا مي كند و نيز ممكن است مرگ خيلي سريع بعد از گزش گروه الاپيده فرا رسد . حد متوسط زمان فرا رسيدن مرگ معمولاً پنج ساعت بعد از گزش است ولي ممكن است مرگ تا هفت روز پس از گزش نيز به تاخير بيافتد . توجه به پائين آمدن فشار خون و مشاهده علائم باليني ، اختلالات دستگاه تنفس و گردش خون موضوع را تا حدي روشن مي نمايد . در گروه الاپيده يا كبرا اساساً مرگ در اثر فلج دستگاه تنفسي است . ضعف ماهيچه‌ها ‌، ازدياد ترشح بزاق و استفراغ بيش از حد مزيد بر علت و گاهي موجب خفگي مي شود . در حاليكه در گروه افعي‌ها خونريزي و شوك بيشتر باعث مرگ مي گردد . در صورت عدم مشاهده نكروز ممكن است درد به طور نادر تا دو هفته ادامه يابد . معمولاً تورم تا دو هفته از بين مي رود و به ندرت مشاهده شده است كه يكي دو ماه اين تورم ادامه يابد . چنانچه زخم را ضد عفوني كنند و آزاد بگذارند در طي يكي دو هفته خشك خواهد شد ولي اگر به عللي زخم بسته شود ممكن است عفوني شده و بهبودي طولاني تر شود و حتي ديده شده كه زخم چند ماه ادامه داشته و سرانجام به مراقبت و عمل جراحي احتياج پيدا كرده است . به افرادي كه سرم اختصاصي براي درمان تزريق مي شود گاهي علائم در طي يكي دو روز از بين مي رود و به ندرت بيش از دو هفته اين علائم باقي مي ماند .
دوران بيماري در گزش مارهاي دريايي كمي طولاني تر بوده و شايد چندين ماه طول بكشد تا بيمار سلامت خود را باز يابد . در گزش افعي‌ها كه سم آنها خاصيت خونريزي داشته باشد معمولاً بيمار طي يك هفته بهبود پيدا مي كند . اما گزش افعي‌هايي كه سم آنها خاصيت انعقاد خون را تغيير مي دهد و سرم غير اختصاصي در مورد آنها تجويز مي گردد دوران بيماري دو سه هفته طول خواهد كشيد تا بهبود حاصل گردد . در حالات سخت بيماري ، ابتدا جريان خون سريع مي شود و بعد اين جريان به كندي صورت مي گيرد . در چنين وضعي خون به قلب و مغز به كندي مي رسد و ممكن است اين عمل در اثر شوك (12 تا 72 ساعت بعد از گزش) يا در اثر خونريزي داخلي يا از محل گزش باشد .

مارهای ایران

[بهـمن]

آمار مار گزيدگي در ايران


سم مارهاي دريايي به مراتب قويتر و كشنده تر از سموم افعي‌ها و كبراها مي باشد . جدول شماره 5 قدرت كشندگي (LD50) و حد متوسط سم هر يك از مارهاي ايران را نشان مي دهد . اين ارقام با توجه به بررسيهاي نويسنده در طي بيش از سي سال اخير روي بيش از يكصد و سي هزار مار سمي ايران استخراج شده است . متاسفانه آمار مدون و دقيقي از تلفات يا بطور كلي از حوادث مار گزيدگي در ايران وجود ندارد ، آنچه را كه از مراكز مختلف درماني و متفرقه جمع آوري كرده‌ام غالباً از نظر فني ناقص و غير قابل بررسي است . در بسياري موارد مار گزنده ناشناخته بوده و يا مريض پس از درمان سر پايي و تزريق سرم مرخص شده است . بنابراين آماري كه داراي پايه و اساس علمي باشد فعلا در اختيار نيست يا از آن اطلاعي ندارم . جدول شماره 10 آماري كه از مارهاي شناخته شده ايران بين سالهاي 1339 تا 1370 و جدول شماره 11 تركيب و تنوع مارهاي ايران و جدول شماره 12 مقايسه جمع آوري جانوران را در يك دهه از مناطق مختلف كشور به وسيله انستيتو رازي نشان مي دهد .
بيان دو نكته زير تا حدي مي تواند مورد توجه باشد . طي سالهاي 1340 تا 1370 تحويل سرم ضد مار گزيدگي از طرف انستيتو رازي به سازمانهاي بهداشتي كشور گاهي متجاوز از بيست و سه هزار آمپول در سال بوده است . بدون شك اين رقم تماماً به مصرف درمان مار گزيدگي نرسيده است بلكه در اثر گسترش شبكه درماني كشور و به خصوص اعزام كارشناس به نقاط دور افتاده مقداري از اين سرمها به عنوان پيشگيري و احتياط مورد استفاده بوده است . با توجه به جدولهاي 10 تا 12 كه تعداد مارهاي سمي و نسبت آن را در سطح كشور و بخصوص جدول شماره 5 و 13 كه در آن مقدار سم هر مار و قدرت كشندگي (LD50) سم را نشان مي دهد احتمالاً به ترتيب موارد گزش مار جعفري ، افعي يا گرزه مار ، مار شاخدار و كفچه مار بيش از انواع ديگر است . اغلب معتقدند كه گزش مار سمي باعث مرگ مي شود در حالي كه عملاً چنين نيست ،‌زيرا اصولاً مارها به دو منظور حمله مي كنند : اول اينكه حمله و گزش را براي شكار تغذيه انجام مي دهند كه در اين صورت قسمت بيشتر سم خود را به شكار تزريق مي كنند ، تا پس از كشتن آن عمل بلع آسان گردد .
دوم اينكه از ترس و براي دفاع از خود عمل گزش را انجام مي دهند كه در اين حالت فقط قسمتي از سم خود را تزريق مي كند و ممكن است مصدوم از مرگ نجات پيدا كند . در نوع اول (كه تقريبا 4/1 از مار گزيدگي‌ها از اين نوع است) بيمار حالت سخت مسموميت را نشان مي دهد و در اين مورد تاخير در درمان غالباً موجب مرگ مي شود . گاهي مرگ در اثر ترس است كه حالت نامطلوبي دارد . ترس درجات مختلفي دارد و اغلب موجب مي شود كه حتي يك دقيقه بعد از گزش ، علائم مسموميت ظاهر شود . در صورتي كه در مسموميت كلاسيك معمولاً ظهور نشاني‌هاي مسموميت نيم ساعت تا يك ساعت بعد از گزش طول مي كشد . افرادي كه بيش از حد ترسيده باشند دچار سردي پوست و بعد سستي نبض و سرعت تنفس مي شوند و در آنان درد در محل گزش خيلي زود ظاهر مي شود كه گاهي يك تزريق بي اثر مثلاً سرم فيزيولوژي تا حدي آلام مريض تسكين مي يابد . بطور كلي ترس اثر مهمي در تلفات ناشي از مار گزيدگي دارد . آن دسته از افراد علاقمند و محقق و مسئول كه مي خواهند در آتيه با مطالعات ارزنده خود مسئله مار گزيدگي را در ايران دقيقا از نظر آماري مطالعه كنند توجه خواهند داشت كه علاوه بر ثبت سوابق درماني بيمار و مشاهدات باليني و آزمايشگاهي كه بايستي متكي بر تشخيص نوع مار و عوارض مسموميت باشد ،‌موضوع واكنش‌هاي سرمي را مد نظر بگيرند . به عنوان مثال واكنش‌هاي سرم ضد مارگزيدگي در سنين مختلف بررسي شود و عوارض ناشي از تزريق سرم‌ها در بيماران در مناطق مختلف جغرافيايي مشخص گردد . متاسفانه از اين قبيل آمار هنوز در مورد گزش مارهاي ايران تهيه نشده است .

مارهای ایران