آشنایی با ساز عود یا بربط

[ستاره کویر]

عود یا بربط و یا رود از جمله معمول‌ترین سازهای موسیقی ایران قدیم است با ظاهری به شکل گلابی، از جنس چوب در خت توت یا آبنوس با کاسه طنینی بزرگ و دسته کوتاه
این ساز در گروه سازهای زهی - زخمه‌ای قرار می‌گیرد، طول آن تقریبا 85 سانتی متر است و هنگام نواختن به صورت افقی روی ران پا گذاشته می‌شود.
این ساز در حقیقت‌ نوعی‌ سمبل‌ تاریخی‌ برای‌ سازهای‌ ایرانی‌ به شمار می‌آید و از آن در موسیقی سنتی خاورمیانه و شرق آفریقا استفاده می‌شود.
عود دارای دسته ای کوتاه و کاسه‌ای نسبتاٌ بزرگ به شکل گلابی است و بر خلاف سازهای زهی- زخمه‌ای دیگر ایران فاقد پرده بندی بوده و دارای ۱۰ تا ۱۳ سیم است.
چون سطح ساز بربط از چوب پوشیده شده بود، اعراب آن را عود نامیدند.(العود در زبان عربی به معنای چوب است). این واژه در اصل عربی شده واژه رود فارسی می‌باشد که هم نام دیگر بربط است و هم به معنای سیم در سازهای زهی می‌باشد.

بربط امروزه نقش بسیار کمتری در موسیقی ایرانی دارد. عود عربی بر خلاف بربط ایرانی از اصلی‌ترین سازهای موسیقی عربی است. این ساز پس از اینکه به اروپا برده شد، نام لوت بر آن نهادند. واژه لوت از نگارش کلمهٔ العود به وجود آمده و به تدریج به لوت تبدیل شده است.

کلمه بربط در واقع از دو واژه «بر» و«بط» تشکیل شده به معنی «مانند بط» و بط به معنی مرغابی است. در کل شکل این ساز به مرغابی تشبیه شده چون سینهٔ جلو داده و گردن کوچکی دارد.
دیدگاه دیگر این واژه را برگرفته از نام «باربد» نوازنده رود در دربار خسرو پرویز می‌داند. این واژه به صورت بربت نیز نوشته شده است.
در قدیم بربط را دو نوع به حساب می‌آوردند: یکی‌ بربط‌ با کاسه‌ بزرگ‌ و دستهٔ کوتاه‌ و دیگری با کاسه کوچک‌ اما دسته‌ بزرگ.
امروز به‌ اشتباه‌ ساز دسته‌ بلند را بربط‌ و ساز دسته‌ کوچک‌ را عود می‌نامند.
بربط یا عود، بم‌ترین صدا را در بین سازهای زهی دارد. صدای بربط بم، نرم و در عین حال گرم و جذاب و نسبتاً قوی است. این ساز هم در تک‌نواز و هم‌ در گروه‌نوازی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
از جملهٔ‌ عود نوازان‌ معروف‌ می‌توان به‌ منصور نریمان، حسن‌ منوچهری، محمود رحمانی‌ پور، اکبر محسنی، عبدالوهاب‌ شهیدی، ارسلان‌ کامکار، حسین بهروزی‌نیا، محمد فیروزی‌ و جمال‌ جهانشاه‌‌ اشاره‌ کرد.
از عود نوازان معروف خطه جنوب کشور استادانی چون؛ علی محبوب، علی میرشکال، محمد رفیع اشعری، محمد منصور وزیری از جزیره قشم و حسین وفادار از بندر عباس چهره شاخص هستند.
همچنین عودسازانی چون؛ برادران محمدی، محمد اژدری، عرفاتی، مانی جفرودی، عابدینی، ملکشاهی و نریمان آبنوسی در ساخت عود تبحر دارند.

قسمت‌های مختلف عود عبارتند از:

• کاسه طنینی و صفحه رو: این قسمت به شکل گلابی است و از طول به 2 قسمت مساوی تقسیم شده و از ترک‌های چوبی متعدد به هم پیوسته تشکیل شده است. صفحه روی بربط از جنس چوب است که به منظور صدادهی بهتر از چوب کاج استفاده می‌شود. دو دایره کوچک و یک دایره بزرگتر مشبک از جنس استخوان برای خرج صدا از کاسه روی صفحه تعبیه شده است و خرک در پایین صفحه قرار می‌گیرد
• .
• 
  

• پل: در 5 نقطه از صفحه به طرف داخل کاسه، پل‌هایی افقی متصل به صفحه وجود دارند که از تغییر شکل یافتن صفحه جلوگیری می‌کنند.

• خرک و سیم‌گیر: خرک بربط قطعه‌ای چوبی به طول تقریبی 10 سانتی متر است که در قسمت پایین کاسه قرار می‌گیرد و روی آن شیارهای کم عمقی و ترها ایجاد شده‌اند. در ساخت برخی بربط ها، وترها به سیم‌گیری که در انتهای بدنه کاسه است وصل می‌شوند و در برخی دیگر، خرک وظیفه سیم‌گیر را نیز به عهده دارد، به این صورت که وتر روی سوراخ‌هایی که روی وتر قرار دارند گره می‌خورند و به طرف گوشی‌ها می‌روند. معمولا خرک را مستقیما روی صفحه نمی‌چسبانند و بین خرک و صفحه، تکه‌ای چوب یا صدف قرار می‌دهند.

• دسته: بربط دارای دسته کوتاه چوبی، تقریبا به اندازه یک سوم طول کاسه و قطر حدود 10 سانتی‌متر است. در قدیم روی دسته بربط دستان‌بندی می‌شد ولی امروزه دسته این ساز فاقد دستان بندی است.

• سر پنچه: سرپنجه یا جعبه گوشی‌ها محفظه‌ای است تو خالی که در ابتدای طول دسته قرار دارد و کمی متمایل به طرف عقب ساخته می‌شود. سر پنجه محل قرار گرفتن گوشی‌هاست و در هر طرف 5 گوشی قرار دارد.

• شیطانک: قطعه چوب باریک و کم ارتفاعی است به عرض دسته و ار تفاع حدود یک میلی‌متر بین دسته و سر پنجه قرار می‌گیرد و وترها از درون شیار های کم عمق آن عبور می کنند.

• تعداد و جنس وترها: بربط دارای 10 وتر است که 2 به 2 با هم همصدا کوک می‌شوند. در بعضی بربط‌ها بم‌ترین وتر را تکی می‌بندند و بیشتر برای صدای واخوان در نظر گرفته می‌شود. جنس وترها از زه (روده تابیده گوسفند) یا ابریشم تابیده با روکش فلزی و یا سیم‌های نایلونی با ضخامت‌های مختلف است.

• وسعت: وسعت معمول صدای بربط حدود 2 اکتاو است که به علت کوتاهی دسته ساز، حدود یک اکاو و نیم از منطقه صوتی وسط، صدادهی بهتری دارد.

• مضراب: جنس مضراب بربط از پر پرندگان بزرگ یا پلاستیک نرم است که با انگشتان دست راست گرفته می‌شود.

[ستاره کویر]

[ستاره کویر]

تاریخچهٔ بربط

از آن جا پیشینه ٔ این ساز به ۱۹۷۰ سال پیش از میلاد مسیح بازمی گردد، می توان آن را از اصیل ترین سازهای موسیقی ایران زمین به شمار آورد. آثار باستانی میان رودان متعلق به هزارهٔ دوم پیش از میلاد، نگارهٔ مردی ایستاده را نشان می دهد که به نواختن بربط مشغول است.
در حقیقت سومری های باستان نخستین مردمی هستند که در آثار به جای مانده از آن ها ردپایی از این ساز در دیده می شود. ساز عود در ایران پیش از اسلام به نام بربط شناخته می شد و پس از سومری ها و در دوران هخامنشیان رواج داشته است. این ساز در عهد ساسانی بیش از همه ادوار متداول بوده است.



گویا در اوایل اسلام به کشورهای عربی راه یافته و جانشین سازی به نام «مزهر» شده است. بر پایهٔ بعضی از اسناد «ابن سریح ایرانی نژاد» نخستین کسی است که در عربستان و در قرن اول هجری عود فارسی یا بربط را نواخته و نوازندگی آن را آموزش داده است. الاغانی می گوید:آشنایی او با عود از آنجا شروع شد که «عبدالله ابن زبیر» جمعی از ایرانیان را به مکه دعوت کرده بود تا خانهٔ کعبه را تعمیر کنند. دیوارگران ایرانی عود می زدند و اهل مکه از ساز و موسیقی ایشان لذت می برند و آن را تحسین می کردند، ابن سریح پس به عود زدن پرداخت و در این صنعت سرآمد هنرمندان زمان گشت

● و اما عود

بربط امروزه نقش بسیار کمتری در موسیقی ایرانی دارد. عود عربی بر خلاف بربط ایرانی از اصلی ترین سازهای موسیقی عربی است. این ساز پس از اینکه به اروپا برده شد، نام لوت بر آن نهادند. واژه لوت از نگارش کلمه ی العود به وجود آمده و به تدریج به لوت تبدیل شده است. ابن خلدون در قرن ۸ هجری قمری آن را به ترکه های چوبینی که انعطاف پذیر است معنی نموده.
خود کلمه ی بربط در واقع از دو کلمه ی "بر" و بط" ساخته شده یعنی "مانند بط" و بط به معنی مرغابی است. در کل شکل این ساز به مرغابی تشبیه شده چون سینه ی جلو داده و گردن کوچکی دارد.
اصولا بربط یا همان عود در اندازه های مختلف ساخته می شود که اندازه متداول و معمول همان عودهای ساخت ایران است. نمونه های ساخت کشورهای عربی دارای کاسه ای بزرگ و عودهای ترکیه کوچک و عودهای ایرانی متوسط است.
پ.ن: برگرفته از مجموعه رسوای دل کار مشترک شجریان و پیرنیاکان

● انواع بربط

در قدیم بربط را دو نوع به حساب می آوردند: یکی بربط با کاسه ٔ بزرگ و دسته ٔ کوتاه و دیگر با کاسهٔ کوچک اما دستهٔ بزرگ. امروز به اشتباه ساز دسته بلند را بربط و ساز دسته کوچک را عود می نامند. در حالی که اینگونه نیست و براساس تحقیقاتی که انجام شده توسط استاد سیگارچی هر دو عود یا همان بربط هستند و از یک ساختمان صدایی برخوردارند.

● ساختار بربط

شکم این ساز بسیار بزرگ و گلابی شکل و دسته آن بسیار کوتاه است. به طوری که قسمت اعظم طول سیم ها در امتداد شکم قرار گرفته است. سطح رویی شکم از جنس چوب است که بر آن پنجره هایی مشبک ایجاد شده است. عود فاقد «دستان» است و خرک ساز کوتاه و تا اندازه ای کشیده است. عود دارای ده سیم یا ۵ سیم جفتی است البته در برخی مواقع استادان قالب شکنی کرده و دو یا یک سیم در قسمت پایین قبل از سیم دو به ساز اضافه می کنند که این سیم ها فا زیر کوک می شود. سیم های جفت با هم همصدا (کوک) می شوند و هر یک از سیم های دهگانه، یک گوشی مخصوص به خود دارد؛ گوشی ها در دو طرف جعبه گوشی (سر ساز) قرار گرفته اند.
عود بم ترین ساز بین سازهای زهی است؛ نت نویسی آن با کلید سل است که جمعا دو اکتاو است. «اکتاو» بم تر از نت نوشته شده حاصل می شود. سیم بم (سُل پائین) معمولاً نقش «واخوان» دارد و گاه این سیم جفت نیست. صدای عود به نحوی است که صدای اکتاو چهارم پیانو از راست به چپ برابری دارد و در اصل باید عود را با کلید «فا» نواخت یعنی صدای اصلی عود یک اکتاو پایین تر از آن است که امروز متداول شده است .
مضراب عود از پر مرغ (یا پر طاووس و شاه پر عقاب ) تهیه شده است و گاه نیز نوازنده با مضراب دیگری ساز را می نوازد. نوازنده های امروزی از مضراب های پلاستیکی استفاده می کنند.
صدای عود بم، نرم و در عین حال گرم و جذاب و نسبتاً قوی است. این ساز نقش تک نواز و هم نواز هر دو را به خوبی می تواند ایفا کند.

[ستاره کویر]

لینک هایی برای ساز بربـــــط

Majid Nazempour
Hossain Behroozinia
Iranian Oud
Farid el Atrache
Naseer Shamma
Munir Bashir
Salem Abdulkarem
Anour Brahem
nikos Dimitriadis
mike oud
Ali Ghaemmaghami
Middle Eastern Sheet Music Archive
shoja addin ashari qeshmi
Ghaemmaghami - weblog
Ali pejooheshgar - weblog
Mansour nariman
Amir - weblog
Negar Bouban