فلسفه چيست و چرا ارزش مطالعه و تحصيل دارد؟
ريشه واژه فلسفه از كجاست؟
تعريف دقيق «فلسفه» غير عملي است و كوشش براي چنين كاري، لااقل در آغاز، گمراه كننده است. ممكن است كسي از سر طعنه آن را به همه چيز و/ يا هيچ چيز، تعريف كند و منظورش آن باشد كه تفاوت فلسفه با علوم خاص در اين است كه فلسفه مي‌كوشد تصويري از تفكر انسان به‌طور كلي و حتي از تمام واقعيت تا آنجا كه امكان داشته باشد، ارائه دهد؛ ولي عملاً حقايقي بيش از آنچه علوم خاص در اختيار ما مي‌گذارند، عرضه نمي‌كند، تا آنجا كه به نظر بعضي براي فلسفه ديگر چيزي باقي نمانده است. چنين تصويري از مسئله گمراه كننده است. ولي در عين حال بايد پذيرفت كه فلسفه تاكنون در اينكه به ادعاهاي بزرگ خويش دست يافته و يا در مقايسه با علوم، دانش و معرفتي مقبول و برخوردار از توافق عام حاصل كرده باشد موفق نبوده است.
اين امر تاحدودي و نه به تمامي مربوط به آن است كه هرجا معرفت مقبول در پاسخ مسئله‌اي به دست آمده، آن مسئله تعلق به حوزه‌ي علوم داشته است و نه به فلسفه. واژه‌ي فيلسوف از نظر لغوي به معناي دوستدار «حكمت» است، و اصل آن مربوط به جواب معروف فيثاغورث به كسي است كه او را «حكيم» ناميد. وي در پاسخ آن شخص گفت كه حكيم بودن او تنها به اين است كه مي‌داند كه چيزي نمي‌داند، و بنابراين نبايد حكيم بلكه دوستدار حكمت ناميده شود. واژه‌ي «حكمت» در اينجا محدود و منحصر به هيچ نوع خاصي از تفكر نيست، و فلسفه معمولاً شامل آنچه امروز «علوم» مي‌ناميم نيز مي‌شود. اين نحوه از كاربرد واژه‌ي فلسفه هنوز هم در عباراتي مثل «كرسي فلسفه‌ي طبيعي» باقي است.
به تدريج كه مقداري اطلاعات و آگاهيهاي تخصصي در زمينه خاصي فراهم مي‌شد، تحقيق و مطالعه در آن زمينه از فلسفه جدا شده رشته‌ي مستقلي از علم را تشكيل مي‌داد. آخرين رشته‌هاي اين علوم روان شناسي و جامعه شناسي بودند. بدين‌گونه قلمرو فلسفه با پيشرفت معرفتهاي علمي روبه محدود شدن گذاشته است. ما ديگر مسائلي را كه مي‌توان به آنها از طريق تجربه پاسخ داد مسئله فلسفي نمي‌دانيم. ولي اين بدان معني نيست كه فلسفه سرانجام به هيچ منتهي خواهد شد. مبادي علوم و تصوير كلي تجربه‌ي انساني و واقعيت تا آنجا كه ما مي‌توانيم به عقايد موجهي در باب آنها دست پيدا كنيم، در قلمرو فلسفه باقي مي‌مانند، زيرا اين مسائل ماهيتاً و طبيعتاً با روشهاي هيچ يك از علوم خاص قابل پي‌جويي و تحقيق نيستند. گرچه اين نكته كه فلاسفه تاكنون درباره‌ي مسائل فوق به يك توافق كلي دست نيافته‌اند تاحدودي ايجاد بدبيني مي‌كند ولي نمي‌توان از آن نتيجه گرفت كه هر جا نتيجه‌اي قطعي و مورد قبول عام به دست نيامده، كوشش و پژوهش در آن زمينه بيهوده بوده است. ممكن است دو فيلسوف كه با يكديگر توافق ندارند، هر دو آثاري با ارزش بيافرينند و در عين حال كاملاً از خطا و اشتباه آزاد و رها نباشند، ولي آراي معارض آن دو مكمّل يكديگر باشد. از اين واقعيت كه وجود هر يك از فلاسفه براي تكميل كار فيلسوفان ديگر ضروري است نتيجه مي‌شود كه فلسفه‌ورزي تنها يك امر فردي و شخصي نيست بلكه يك فرآيند جمعي است. يكي از موارد تقسيم مفيد كار، تأكيدي است كه افراد مختلف از زواياي مختلف بر مسئله‌ي واحد دارند. قسمت زيادي از مسائل فلسفي مربوط به نحوه‌ي علم ما به اشياء و امور است نه مربوط به خود اشياء و امور، و اين هم دليل ديگري است بر اينكه چرا فلسفه فاقد محتوا به نظر مي‌رسد. ولي مباحثي مثل معيارهاي نهايي حقيقت ممكن است به هنگام كاربردشان، مآلاً در تعيين قضايايي كه ما در عمل آنها را صادق مي‌دانيم، تأثير بگذارند. بحثهاي فلسفي درباره‌ي نظريه‌ي شناخت به‌طور غيرمستقيم تأثيرات مهمي در علوم داشته‌اند.
فايده فلسفه چيست؟
پرسشي كه بسياري از مردم هنگام برخورد با مسئله (يعني فلسفه) مي‌پرسند اين است كه فايده فلسفه چيست؟ نمي‌توان انتظار داشت كه فلسفه مستقيماً به تحصيل ثروت مادي كمك كند. ولي اگر ما فرض را بر اين نگذاريم كه ثروت مادي تنها چيز ارزشمند است، ناتواني فلسفه در توليد مستقيم ثروت مادي به معناي اينكه فلسفه هيچ ارزش عملي ندارد، نيست. ثروت مادي في‌نفسه ارزشي ندارد -مثلاً يك دسته كاغذ كه آن را اسكناس مي‌ناميم في‌نفسه خوب و خير نيست- بلكه از آن جهت خوب است كه وسيله ايجاد خوشحالي و شادكامي است. ترديد نيست كه يكي از مهم‌ترين سرچشمه‌هاي نشاط و شادكامي براي كساني كه بتواند از آن بهره‌مند شوند، جستجوي حقيقت و تفكر و تأمل درباره‌ي واقعيت است، و اين همان هدف فيلسوف است. به علاوه آنان كه به خاطر علاقه به يك نظريه خاص همه‌ي لذتها را يكسان ارزيابي نمي‌كنند و كساني كه علي‌الاصول چنان لذتي را تجربه كرده‌اند، آن را لذتي برتر و بالاتر از همه‌ي انواع لذتها مي‌شمارند. از آنجا كه تقريباً همه محصولات صنعتي به جزء آنها كه مربوط به رفع نيازهاي ضروري هستند، فقط منابع ايجاد راحتي و لذت مي‌باشند، فلسفه از جهت فايده بخشي مي‌تواند با بسياري از صنايع رقابت كند؛ خصوصاً زماني كه مي‌بينيم عده‌ي كمي به صورت تمام وقت به پژوهش فلسفي اشتغال دارند شايسته نيست از صرف شدن بخش كمي از استعدادهاي آدمي براي آن دريغ ورزيم، حتي اگر آن را فقط منبعي براي ايجاد نوعي خاص از لذت بي‌ضرر كه ارزش في‌نفسه دارد (نه فقط براي خود فلاسفه بلكه براي آنها كه از ايشان تعليم مي‌يابند و اثر مي‌پذيرند) بدانيم.
ولي اين تمامي آنچه كه در حمايت از فلسفه مي‌توان گفت نيست. زيرا غير از هر ارزشي كه بر فلسفه به‌طور في‌نفسه مترتب است و ما فعلاً از آن صرف‌نظر مي‌كنيم، فلسفه هميشه غيرمستقيم تأثير بسيار مهمي بر زندگي كساني كه حتي چيزي درباره‌ي آن نمي‌دانسته‌اند داشته و از طريق خطابه‌ها، ادبيات، روزنامه‌ها و سنت شفاهي به پالودن فكر اجتماع كمك نموده و بر جهان‌بيني افراد مؤثر واقع شده است. آنچه امروز به نام دين مسيحيت شناخته مي‌شود، تاحدود زيادي تحت تأثير فلسفه تكوين يافته است. ما در بخشي از افكار و عقايد كه نفش مؤثري در تفكر عمومي آن
تا يك نتيجه يا فرضيه‌ي علمي در حوزه‌ي خاص خودْش اعتبار يافت نبايد ما هم آن را بي‌قيد و شرط يك حقيقت فلسفي بدانيم. مثلاً به هيچ عنوان نمي‌توان گفت كه چون زمان فيزيكي غيرقابل انفكاك از مكان است، چنان كه امروزه علم فيزيك ادعا مي‌كند، پس تقدم مكان بر زمان يك اصل فلسفي است. زيرا ممكن است اين امر نسبت به زمان فيزيكي صادق باشد، آن هم به اين دليل كه زمان فيزيكي در مكان اندازه‌گيري مي‌شود.
هم در سطحي وسيع داشته‌اند، مرهون فيلسوفانيم. عقايدي مثل اينكه با انسانها نبايد همچون ابزار و وسيله رفتار كرد و يا اينكه حكومت بايد مبتني بر رضايت حكومت شوندگان باشد.
اين تأثير خصوصاً در حوزه‌ي سياست مهم بوده است. براي مثال قانون اساسي آمريكا تاحدود زيادي يكي از موارد اعمال و پياده نمودن انديشه‌هاي يك فيلسوف يعني جان لاك است، با اين تفاوت كه در آن رئيس جمهور جاي پادشاه موروثي را گرفته است، چنان كه بر سر سهم و تأثير افكار روسو در انقلاب 1789 فرانسه، اتفاق نظر وجود دارد. البته بي‌ترديد فلسفه گاهي بر سياست تأثير سوء مي‌گذارد: فيلسوفان قرن نوزدهم آلمان بخشي از گناه پيدايش ناسيوناليسم افراطي در آلمان را كه سرانجام چنان صورت انحرافي يافت به دوش مي‌كشند، هر چند نسبت به آنچه سرزنش شده‌اند اغلب اغراق شده و تعيين دقيق حد و مرز مسئله به دليل پيچيدگي و غموض آن دشوار است. ولي اگر فلسفه‌ي بد تأثير بدي بر سياست بجا مي‌گذارد، فلسفه خوب نيز داراي آثار خوب است. ما به هيچ روي نمي‌توانيم از تأثير فلسفه بر سياست پيش‌گيري كنيم، پس بايد كاملاً متوجه اين امر باشيم كه چه مفاهيم فلسفي مي‌توانند بر سياست تأثير مثبت به جا گذارند و نه منفي. دنيا چقدر كمتر دچار زحمت مي‌شد اگر آلمانيها به جاي فلسفه‌ي نازيسم تحت‌تأثير فلسفه‌اي بهتر بودند.
با توجه به آنچه گذشت اكنون بايد اين عقيده را كه فلسفه حتي به اندازه‌ي ثروتهاي مادي داراي ارزش نيست به كناري نهاد. يك فلسفه‌ي خوب به جاي فلسفه‌ي بد از طريق تأثيرگذاري بر سياست مي‌تواند ما را حتي در اينكه ثروتمندتر بشويم نيز كمك كند. به علاوه، پيشرفت روزافزون علم و نتايج و منافع عملي آن مربوط به زمينه‌ي فلسفي آن است. حتي اين مطلب (كه بي‌شك مبالغه‌آميز است) گفته شده است كه تمامي پيشرفت تمدن مربوط به تحولي است كه در مفهوم عليت پيدا شده؛ يعني تحول از مفهوم جادويي و خرافاتي آن به مفهوم علمي‌اش، و مفهوم عليت بدون ترديد يكي از مسائل فلسفه است. خود جهان‌بيني علمي، نيز يك فلسفه است و فلاسفه تاحد زيادي در تكوّن آن نقش داشته‌اند.
اما اگر فلسفه را عمدتاً وسيله‌اي كه به‌طور غيرمستقيم براي ايجاد ثروت مادي به كار مي‌رود در نظر آوريم، ديدگاه مناسبي درباره‌ي آن انتخاب نكرده‌ايم. نقش اساسي فلسفه عبارت از ايجاد زمينه فكري و عقلي براي مظاهر خارجي و محسوس يك تمدن و ديدگاههاي خاص آن است. گاه درباره‌ي نقش فلسفه ادعاهاي بزرگ‌تري هم شده است. وايتهد يكي از بزرگ‌ترين متفكران ستايش برانگيز در عصر حاضر، دستاوردهاي فلسفه را ايجاد بصيرت، دورانديشي، ادراكي از ارزش حيات و به‌طور خلاصه چنان احساسي از عظمت كه همه تلاش بشر در راه تمدن را روح بخشيده، حيات مي‌دهد، (1) مي‌داند. وي مي‌افزايد هنگامي كه يك تمدن به پايان راه خويش مي‌رسد، فقدان يك فلسفه‌ي وحدت‌بخش و متوازن كننده كه در سراسر جامعه گسترش يافته باشد متضمن فساد، زوال و تباهي تلاشها و كوششهاست. براي او فلسفه از آن جهت اهميت دارد كه كوششي است براي توضيح باورهاي بنياديني كه جهت‌گيري اساسي هسته‌ي اصلي شخصيت هر فرد را معلوم مي‌كند.
به هر حال اين نكته مسلم است كه خصلت اساسي يك تمدن تاحدود زياد مربوط به ديدگاه كلي آن درباره‌ي حيات و واقعيت است. اين امر تا عصر اخير براي بسياري از مردم به وسيله تعاليم ديني فراهم مي‌شد ولي ديدگاههاي ديني خود تا حد زيادي تحت تأثير تفكر فلسفي بوده‌اند. به علاوه تجربه نشان مي‌دهد كه عقايد مذهبي نيز مادامي كه به وسيله عقل مورد مداقه و بازنگري قرار نگيرد، به خرافات منتهي مي‌شوند. كساني هم كه هر نوع عقيده مذهبي را مردود مي‌شمارند بايد خود ديدگاهي جديد (اگر بتوانند) ارائه كنند تا جانشين باور مذهبي شود، و اشتغال به چنين كاري خود عيناً اشتغال به فلسفه است.
علم نمي‌تواند جانشين فلسفه شود ولي مي‌تواند مسائل فلسفي را مطرح كند. زيرا ظاهراً خود علم نمي‌تواند به ما بگويد واقعياتي كه با آنها سروكار دارد در طرح كلي اشياء و امور چه جايي دارند، يا حتي با ذهن كسي كه آنها را مشاهده مي‌كند چگونه ارتباط مي‌يابند. علم نمي‌تواند حتي وجود جهان مادي را اثبات كند (هرچند آن را مفروض مي‌گيرد) يا صحت استعمال اصول استقراء را براي پيش‌بيني آنچه كه در آينده واقع خواهد شد يا به هر حال براي عبور از مرز آنچه كه به مشاهده درآمده، به اثبات برساند. هيچ آزمايشگاه علمي نمي‌تواند بگويد كه انسان به چه معنا داراي روح است، آيا جهان غايتي دارد يا نه، آيا انسان مختار است يا نه و اگر هست به چه معنا، و مانند آن. من نمي‌گويم كه فلسفه مي‌تواند اين مسائل را حل كند ولي اگر فلسفه نمي‌تواند اين مسائل را حل كند، هيچ چيز ديگر هم نمي‌تواند چنين كاري انجام دهد، ولي ارزش فلسفه لااقل در اين است كه درباره قابل حل بودن يا نبودن اين مسائل به پژوهش مي‌پردازد . علم، چنان كه خواهيم ديد هميشه مفاهيمي را مفروض مي‌گيرد كه آن مفاهيم خود متعلق به حوزه‌ي فلسفه‌اند. ما همان طور كه نمي‌توانيم هيچ پژوهش علمي را بدون داشتن پاسخهايي ضمني براي بعضي مسائل فلسفي آغاز كنيم، مطمئناً نمي‌توانيم استفاده ذهني مناسب از آن علم براي پيشرفت فكري خود بنماييم، بدون آنكه كم و بيش جهان‌بيني منسجمي را در اختيار داشته باشيم. اگر دانشمندان علوم جديد فرضيات خاصي را از فيلسوفان بزرگ وام نگرفته بودند، فرضياتي كه كل روش خود را بر آنها استوار كرده‌اند، پيشرفتهاي علوم جديد هرگز حاصل نمي‌شد. برداشت مكانيستي نسبت به جهان به عنوان وجه مشخصه علم جديد كه در طي سه قرن اخير پيدا شده، عمدتاً ناشي از تعاليم فيلسوفي به نام دكارت است. اين ديدگاه مكانيستي كه به چنان نتايج حيرت‌انگيزي منجر شده بايد تاحدودي به واقعيت نزديك باشد ولي بخشي از آن نيز فرو ريخته، و احتمالاً دانشمندان بايد چشم به راه كمك فيلسوف براي ايجاد يك ديدگاه تازه به جاي آن باشند.
خدمت بسيار ارزشمند ديگر فلسفه (در زمان ما خصوصاً «فلسفه‌ي نقادي») مربوط به ايجاد ملكه‌اي براي كوشش درمورد قضاوتي بي‌طرفانه و همه‌سويه است و ديگر مربوط به اينكه در هر برهان دليل كدام است و چه قسم دليلي بايد مورد كاوش و پي‌جويي قرار گيرد. اين خدمت براي پيش‌گيري از جانبداريهاي احساساتي و نتيجه‌گيريهاي عجولانه اهميت دارد و خصوصاً در مجادلات سياسي كه به ويژه فاقد بي‌طرفي هستند، مورد نياز است. در مسائل سياسي اگر طرفين جدال با روح فلسفي گفتگو كنند، به احتمال زياد بينشان جنگ و مخاصمه‌اي درنخواهد گرفت. موفقيت دموكراسي تاحدود زيادي وابسته به قدرت شهروندان در بازشناسيِ استدلالهاي درست از نادرست و گمراه نشدن با التباسها و ابهامها است. فلسفه انتقادي نمونه‌ي ممتاز تفكر خوب را به دست مي‌دهد و فرد را در رفع ابهامها و آشفتگيها ياري و آموزش مي‌دهد. شايد به همين دليل است كه وايتهد در همان صفحاتي كه قبلاً نقل شد مي‌گويد
فلسفه تنها يك روش ندارد، بلكه به تناسب موضوعات داراي روشهاي متفاوت است و تعريف اين روشها نيز قبل از بيان موارد اطلاق و كاربرد آنها، كار درستي نيست. بلكه چنين كاري بسيار مخاطره‌آميز است. در گذشته نيز غالباً هر چه را كه با روش خاصي قابل بررسي بود از فلسفه خارج مي‌كردند و همين امر منجر به محدود شدن نادرست دامنه‌ي فلسفه مي‌گرديد. فلسفه مستلزم روشهاي بسيار گوناگوني است؛ زيرا بايد تمام انواع تجارب انساني را در معرض شرح و تفسير خود قرار دهد. در عين حال روش فلسفه ابداً تجربي محض هم نيست، زيرا وظيفه فلسفه آن است كه تا حد ممكن تصويري هماهنگ از تجارب انساني و هر آنچه را كه مي‌توان از واقعيت (علاوه بر واقعيتي به نام تجربه) استنتاج كرد، پديد آورد.
كه جامعه دموكراتيك موفق بدون وجود تعليم و تربيت عمومي كه ديدگاهي فلسفي به فرد اعطا كند وجود ندارد.
در حالي كه بايد از اين فرض اجتناب كرد كه آدميان موافق فلسفه‌اي كه به آن عقيده دارند، زندگي مي‌كنند، و در حالي كه بايد قسمت اعظم خلافكاريهاي انسانها را نه ناشي از جهل يا اشتباه محض بلكه ناشي از اين دانست كه آنها نمي‌خواهند برمبناي آرمانها و ايده‌آلها زندگي كنند، اين نكته را نيز نمي‌توان رد كرد كه عقايد كلي درباره‌ي طبيعت و جهان و ارزشها سهم و تأثير بسيار مهمي در پيشرفت يا انحطاط انسان دارند. مطمئناً بخشهايي از فلسفه آثار عملي بيشتري دارند ولي نبايد تصور كرد كه چون بعضي پژوهشها و مطالعات، آثار عملي آشكاري ندارند، پس هيچ ارزش عملي ديگري هم بر آنها مترتب نيست. به گزارش تاريخ دانشمندي كه با تحقير ديدگاههاي عملگرا به خود مي‌باليد، درباره‌ي پژوهشي نظري چنين گفت: مهم‌ترين امتياز اين پژوهش اين است كه هيچ كاربرد عملي براي هيچ كس ندارد. با اين وصف همان پژوهش منجر به كشف الكتريسته شد. آن بخش از مطالعات فلسفي كه ظاهراً كاربرد عملي ندارد و بحثهايي كاملاً دانشگاهي است، ممكن است مآلاً همه‌گونه تأثير بر جهان‌بيني ما داشته باشد و در نهايت بر اخلاق و مذهب مؤثر واقع شود. زيرا بخشهاي مختلف فلسفه و بخشهاي مختلف جهان‌بيني ما به يكديگر وابسته‌اند. اين امر لااقل در يك فلسفه خوب هدف به شمار مي‌رود، هرچند هدفي است كه هميشه حاضر نمي‌شود. به اين ترتيب مفاهيمي كه ظاهراً با علايق و مصالح عملي فاصله بسيار دارند، ممكن است بالضرورة بر علايق و مصالح ديگري كه ربط وثيق با زندگي روزمره دارند، تأثير بگذارند.
بنابراين فلسفه از اين پرسش كه فايده‌ي عملي آن چيست هراسي ندارد. با اين وصف من ابداً ديدگاهي يكسره پراگماتيستي درباره فلسفه را نيز قبول ندارم. ارزش فلسفه تنها براي آثار غيرمستقيم عملي آن نيست، بلكه ارزش فلسفه مربوط به خود آن است؛ بهترين راه تضمين همين آثار عملي نيز آن است كه به خاطر خود فلسفه به فلسفه بپردازيم. براي دستيابي به حقيقت بايد بي‌طرفانه به جستجوي آن پرداخت. هرچند ممكن است پس از آنكه به حقيقت دست يافتيم از آثار مفيد عملي آن هم بهره‌مند شويم، ولي اگر براي دستيابي به اين آثار عملي عجله كنيم، ممكن است به آنچه واقعاً حقيقي است نرسيم. مطمئناً آثار عملي فلسفه را نمي‌توان معيار حقيقي بودن آن قرار داد. عقايد از آن جهت كه حقيقت دارند مفيدند نه چون مفيدند حقيقت دارند.
تقسيمات اصلي فلسفه چگونه است؟
فلسفه را معمولاً به موضوعات فرعي ذيل تقسيم مي‌كنند:
1- مابعدالطبيعه. (2) منظور از اين بحث مطالعه و پژوهش درباره واقعيت در كلي‌ترين وجوه و صور آن است، تا آنجا كه انسان قدرت بر اين امر دارد. برخي از مسائل آن عبارتنداز -ماده (تن) و ذهن چه رابطه‌اي با هم دارند؟ كدام‌يك از آن دو مقدم بر ديگري است؟ آيا انسان مختار است؟ آيا نفس جوهر است يا تنها مجموعه‌اي از تجربه‌هاست؟ آيا جهان متناهي است؟ آيا خدا وجود دارد؟ وحدت و كثرت چه نسبتي با جهان دارند (جهان تا كجا وحدت و اين هماني دارد و تا كجا اختلاف و اين نه آني؟)؟ نظام عالم تا چه حد مبتني بر عقل و خردمندي است؟
2- فلسفه نقادي. در مقابل مابعدالطبيعه (يا فلسفه‌ي نظري، چنان كه گاهي گفته مي‌شود) در عصر اخير غالباً «فلسفه نقادي» قرار دارد. اين فلسفه مشتمل بر تحليل و نقد مفاهيم عقل متعارف و علوم است. علوم، مفاهيم خاصي را مفروض مي‌گيرند كه خود اين مفاهيم را به وسيله روشهاي معمول در خود اين علوم نمي‌توان مورد تحقيق و بررسي قرار داد و بنابراين مفاهيم ياد شده در حوزه فلسفه قرار مي‌گيرند. همه علوم به جزء رياضيات نوعي مفهوم قانون طبيعي را مفروض مي‌گيرند و پژوهش درباره چنين قانوني كار فلسفه است نه هيچ علم خاصي. در عادي‌ترين گفتگوها و مجادلات غيرفلسفي نيز ما مفاهيمي را كه به هر حال با مسائل فلسفي ارتباط دارد به كار مي‌گيريم؛ مفاهيمي مثل ماده، ذهن، علت، جوهر، عدد. تحليل اين مفاهيم و تعيين معاني دقيق آنها و اينكه چنين مفاهيمي را در عقل متعارف تا چه حد به صورت موجه و معقول مي‌توان اطلاق و استعمال كرد، وظيفه‌اي مهم براي فلسفه است. آن بخش از فلسفه انتقادي كه مشتمل بر مباحثي درباره حقيقت و معيار آن و نحوه علم ما به آن است معرفت شناسي (3) نام دارد (نظريه شناخت). اين بخش با چنين مسائلي سروكار دارد: تعريف حقيقت (صدق) چيست؟ علم و عقيده چه تفاوتي دارند؟ آيا علم يقيني ممكن است؟ كاركردهاي نسبي تعلق، شهود تجربه‌ي حسي چيست؟ كتاب حاضر به اين دو بخش كه بنيادي‌ترين و تعيين كننده‌ترين بخش مسائل فلسفه هستند، مي‌پردازند. مباحث ذيل نيز گرچه از فلسفه متمايزند و خود استقلال دارند، ولي به عنوان شاخه‌هاي فلسفه به معناي موردنظر در اين كتاب، مورد بررسي قرار مي‌گيرند.
مباحث مرتبط با مسائل فلسفي
1- گرچه منطق از مباحث معرفت شناسي جدا نيست، ولي معمولاً به صورت يك رشته مستقل درنظر گرفته مي‌شود. منطق دانشي است مربوط به بررسي انواع مختلف قضايا و آن نوع روابط بين آنها كه در استنتاج به كار مي‌آيد. بخشهايي از اين علم قرابت قابل توجهي با رياضيات دارند و قسمتهاي ديگر را مي‌توان جزء مباحث معرفت شناسي دانست.
2- حكمت عملي يا فلسفه‌ي اخلاق با مباحث مربوط به ارزشها و مفهوم «بايستي» سروكار دارد و از چنين مسائلي گفتگو مي‌كند: خير اعلي چيست؟ تعريف خير چيست؟ آيا صحت هر فعلي تنها مربوط به نتايج آن است؟ آيا داوريهاي ما درباره‌ي آنچه كه بايد انجام داد، عيني است يا ذهني (ملاكهاي داوري ما عيني و خارجي است يا شخصي و ذهني)؟ مجازات چه كاركردي دارد ] آيا مجازات براي انتقام گرفتن است، يا براي بازداشتن مجرمين بالقوه است، يا ما با مجازات مجرم و خطاكار عادلانه رفتار مي‌كنيم: هركس كار بدي مرتكب شود بايد مجازات آن را تحمل كند [ ؟ دليل اصلي و نهايي قبح كذب چيست؟
3- فلسفه سياسي كاربرد فلسفه (خصوصاً بخش حكمت عملي) در ارتباط با مسائلي است كه ناشي از عضويت فرد در يك كشور است. فلسفه‌ي سياسي با مسائلي از اين قبيل سروكار دارد: آيا فرد در قبال دولت داراي حقوقي است؟ آيا جامعه چيزي غير از افراد تشكيل دهنده‌ي آن و فوق آن است؟ آيا دموكراسي بهترين نوع حكومت است؟
4- زيبايي‌شناسي ، كاربرد فلسفه در ارتباط با هنر و زيبايي است و با مسائلي از اين قبيل سروكار دارد: آيا زيبايي امري عيني است يا ذهني؟ كاركرد هنر چيست؟ انواع مختلف زيبايي با چه جنبه‌هايي از طبيعت آدمي ارتباط دارند؟
5- گاهي اصطلاح كلي‌تر «نظريه‌ي ارزش» براي مطالعه ارزشها به‌طور عام به كار مي‌رود، هرچند كه اين بحث را مي‌توان در ذيل مباحث حكمت عملي يا فلسفه اخلاق جاي داد. ارزش را در مفهوم عام آن مي‌توان از نمونه‌هاي خاص و موارد و مصاديق مباحث (2)، (3) و (4) دانست.
كوشش براي خارج كردن مابعدالطبيعه از فلسفه در معرض اين ايراد است كه حتي فلسفه انتقادي هم بدون مابعدالطبيعه ناممكن است.
كوششهاي فراواني (كه بعضي از آنها ذكر خواهد شد) به عمل آمده تا مابعدالطبيعه را به دليل آنكه تماماً بي‌معنا و غيرقابل فهم است از زمره‌ي شاخه‌هاي فلسفه خارج كنند و فلسفه را به همان 5 شاخه پيش‌گفته محدود سازند؛ البته تا جايي كه بتوان آنها را به عنوان پژوهش نقادانه‌اي از مبادي علوم و مفروضات ] فلسفي [ زندگي عملي تلقي كرد. از اين ديدگاه فلسفه مشتمل است يا بايد
بنابراين فيلسوف نمي‌تواند از هيچ شروع كرده همه چيز را اثبات كند: بلكه خلاصه بايد چيزهايي را مفروض بگيرد. به‌طور مشخص بايد درستي قواعد منطق را مفروض بگيرد، والا نمي‌تواند هيچ استدلالي اقامه كند يا حتي جمله‌ي معناداري بيان كند. مهم‌ترين اين قوانين دو قانون ] امتناع [ تناقض و قانون ثالث مطرود (بين سلب و ايجاب واسطه‌اي نيست) هستند. كاربرد قانون اول درمورد قضايا اين است كه براساس آن يك قضيه ممكن نيست هم صادق باشد و هم كاذب و براساس قانون دوم يك قضيه بايد يا صادق باشد يا كاذب. كاربرد قانون اول درمورد اشياء و امور هم اين است كه براساس آن ممكن نيست يك شي‌ء هم باشد و هم نباشد و يا صفتي را هم داشته و هم نداشته باشد. براساس قانون دوم نيز بايد يا باشد يا نباشد و يا صفتي را داشته باشد و يا نداشته باشد. اين دو قانون چندان با اهميت به نظر نمي‌رسند ولي تمامي معرفت و تفكر آدمي بر آن دو مبتني است.
مشتمل باشد بر تحليل قضاياي عقل متعارف. اين ديدگاه با همين وضع محدودي كه دارد بسيار دور از واقعيت است، زيرا 1- حتي اگر بر آن باشيم كه متافيزيك به معناي مثبت و معقول و برحق آن وجود ندارد، مسلماً رشته‌اي از تحقيق و پژوهش وجود دارد كه كار آن رد و انكار استدلالهاي مغالطه‌آميزي است كه فرض شده به نتايج مابعدالطبيعي مي‌انجامند، و بديهي است كه اين رشته خود بخشي از فلسفه است. 2- اگر قضاياي عقل متعارف را تماماً كاذب ندانيم، تحليل آنها به معناي ارائه تفسيري كلي از بخشي از واقعيت است كه اين قضايا از آن سخن مي‌گويند، يعني فراهم آوردن تفسيري كلي از واقعيت كه مابعدالطبيعه هم در پي عرضه‌ي آن است. بنابراين، اصلاً اگر اذهاني وجود داشته باشند- و مسلماً به يك معنا هم وجود دارند- تحليل قضاياي عقل متعارف درباره خودمان، تا آنجا كه اين قضايا صادقند -و پذيرفتني هم نيست كه همه قضاياي عقل متعارف مربوط به عقيده‌ي ما به وجود ديگران كاذب باشند- تحليلي مابعدالطبيعي از مسئله را در اختيار ما قرار مي‌دهد. گرچه ممكن است كه مابعدالطبيعه‌اي از اين دست چندان هم ثمربخش نباشد ولي به هر حال مشتمل بر قضاياي اساسي مابعدالطبيعه خواهد بود.
حتي اگر بر آن باشيم كه تمام معلومات ما مربوط به نمودها و ظواهر اشياء است، خود همين نمودها بر وجود واقعيتي كه داراي نمود است و ذهني كه آنها را درك مي‌كند دلالت مي‌كنند و روشن است كه اين دو امر ديگر خودشان نمود نيستند و اين يعني نوعي مابعدالطبيعه. حتي رفتارگرايي هم يك مابعدالطبيعه است. البته اين سخنان نه بدين معناست كه بگوييم مابعدالطبيعه به صورت نظامي تام و كامل كه اطلاعات جامعي درباره‌ي كل ساختار واقعيت و اموري كه غالباً مايل به شناختن آنها هستيم ارائه مي‌دهد، ممكن است يا حتي ممكن خواهد بود. بلكه تنها بدين معني است كه در كوشش براي اثبات و نقادي قضاياي مورد بحث در مابعدالطبيعه مي‌تواند مورد بررسي قرار گيرد. از طرف ديگر ما هر چه هم طرفدار پروپا قرص مابعدالطبيعه باشيم، بدون فلسفه نقادي نمي‌توانيم در مابعدالطبيعه پژوهش كنيم يا حداقل اگر فلسفه نقادي را ناديده بگيريم، مطمئناً مابعدالطبيعه‌ي ما بسيار بد خواهد بود. زيرا حتي در مابعدالطبيعه نيز چون مفاهيمي غير از مفاهيم عرف عام و مبادي تصوري علوم چيز ديگري در اختيار نداريم، بايد از همانها آغاز كنيم و اگر بناست كه مباني و مبادي درستي در اختيار داشته باشيم، بايد اين مفاهيم را به دقت تحليل و بررسي كنيم. پس فلسفه انتقادي را هم نمي‌توان تماماً از مابعدالطبيعه جدا كرد. گرچه ممكن است كه يك فيلسوف در تفكر خود بر يكي از اين اجزاء بيش از ديگر اجزاء تأكيد بورزد
منبع : کانون ایرانی پژوهشگران فلسفه و حکمت
