ابزارهاي ويژه مديريت ريسك
علاوه برکارکرد تأمین مالی واحدهای اقتصادی دارای کسری، مقابله با ریسک همراه با سرمایه‌گذاری و به ویژه ریسک ناشی از نوسان‌های قیمتی از دیگر کارکردهای مهم بازار سرمایه است. این کارکرد بازار سرمایه، از طریق به‌کارگیری ابزارهایی تحت عنوان ابزارهای مشتق(Derivatives) انجام می‌شود. اطلاق مشتق به این ابزارها به آن دلیل است که ارزش این ابزارها براساس، ارزش اوراق یا دارایی‌های دیگر تعیین می‌شود و در واقع مشتق از دارایی‌های دیگر است. اگر چه گروهی از سرمایه‌گذاران به منظور کسب سود این ابزارها را معامله می‌کنند، لیکن کارکرد اصلی این‌گونه ابزارها مقابله با ریسک همراه با نوسان‌های قیمت دارایی‌های مندرج در این ابزارهاست.
معامله‌گران این ابزارها، بر آنند که با پذیرش هزینه‌ای اندک، از ریسک زیاد نوسان قیمت اجتناب کرده و آن را به سایر سرمایه‌گذاران منتقل کنند. مهمترین ابزارهای مشتق بازار سرمایه عبارتند از:
- قراردادهای اختیار معامله_(Options)
اختیار معامله قراردادی دوطرفه بین خریدار و فروشنده است که براساس آن خریدار قرارداد حق (نه الزام و تعهد) دارد که مقدار معینی از دارایی مندرج در قرارداد را با قیمت معین و در زمانی مشخص بخرد یا بفروشد. بنابراین براساس این قرارداد، دو طرف توافق می‌کنند که در آینده معامله‌ای انجام دهند. در این معامله خریدار اختیار معامله، درازای پرداخت مبلغ معینی، حق خرید یا فروش دارایی مندرج در قرارداد را در زمانی مشخصی با قیمتی که هنگام بستن قرارداد تعیین شده است، به دست می‌آورد. از طرف دیگر، فروشنده قرارداد اختیار معامله، در مقابل اعطای این حق به خریدار با دریافت مبلغ معینی هنگام عقد قرارداد، براساس مفاد قرارداد، آماده فروش دارایی مذکور است.
چنان‌که از تعریف قرارداد اختیار معامله پیداست، دارنده قرارداد (خریدار) در اعمال حق خود مختار است و به عبارت دیگر هیچ تعهد و الزامی ندارد و در صورت صرف‌نظر وی از اجرای قرارداد، مبلغی را که در ازای این حق، پرداخته است از دست می‌دهد. از طرف دیگر فروشنده در صورت خواست خریدار، مجبور به اجرای قرارداد است. قراردادهای اختیار معامله به دو دسته طبقه‌بندی می‌شوند:
الف – قرارداد اختیار خرید(Call Option):
دارنده این نوع اختیار معامله، حق دارد که مقدار معینی از دارایی مندرج در قرارداد را با قیمت مشخصی – به قیمت توافقی– در دوره زمانی معینی بخرد. در ادامه، دو حالت خرید و فروش قرارداد اختیار خرید در قالب مثال توضیح داده شده است.
حالتی را در نظر بگیرید که سرمایه‌گذار تصمیم می‌گیرد که اختیار خرید 100 سهم شرکت "الف" را با قیمت توافقی 10000 ریال بابت هر سهم، خریداری کند. فرض کنید قیمت جاری سهم مزبور 9800 ریال، تاریخ انقضای قرارداد چهار ماه، و قیمت قرارداد اختیار معامله بابت هر سهم 500 ریال است. بنابراین سرمایه‌گذاری اولیه – برای خرید قرارداد – 50000 ریال است. اگر قیمت سهم در تاریخ انقضای قرارداد کمتر از 10000 ریال باشد، مسلم است سرمایه‌گذار قرارداد را به اجرا نمی‌گذارد چون خریدن سهمی که قیمت روز آن کمتر از 10000 ریال است با قیمت توافقی 10000 ریال بخردانه نیست. در این وضعیت سرمایه‌گذار میزان سرمایه‌گذاری اولیه خود (50000 ریال) را از دست می‌دهد. اما اگر قیمت سهم در تاریخ سررسید بیشتر از 10000 ریال باشد، سرمایه‌گذار قرارداد را به اجرا می‌گذارد. فرض کنید قیمت سهم به 11500 ریال برسد. با اجرای قرارداد سرمایه‌گذار می‌تواند 100 سهم را با قیمت هر واحد 10000 ریال خریداری کند. اگر او در همان زمان سهم خود را در بازار به فروش برساند مبلغ 150000 ریال (1500 ریال بابت هر سهم) – بدون در نظر گرفتن هزینه‌های معاملاتی – سود می‌کند. با در نظر گرفتن هزینه اولیه خرید قرارداد اختیار معامله سود خالص سرمایه‌گذار 100000 ریال است.
ب – قرارداد اختیار فروش(Put Option):
این قرارداد به دارنده حق می‌دهد که مقدار معینی از دارایی مندرج در قرارداد را با قیمت توافقی در دوره زمانی مشخصی بفروشد. درحالی‌که خریدار قرارداد اختیار خرید، به امید افزایش قیمت آن را می‌خرید، خریدار قرارداد اختیار فروش پیش‌بینی می‌کند که قیمت در آینده کاهش خواهد یافت.
سرمایه‌گذاری را در نظر بگیرید که قرارداد اختیار فروش 100 سهم شرکت "الف" را با قیمت توافقی 7000 ریال خریداری می‌کند. فرض کنید که قیمت جاری سهم مزبور 6500 ریال، تاریخ انقضای قرارداد سه ماه بعد، و قیمت قرارداد برای هر سهم 700 ریال باشد. بنابراین سرمایه‌گذاری اولیه (برای خرید قرارداد) 70000 ریال است. چون قرارداد اروپایی است، فقط در زمان انقضا قابل اجراست و در صورتی‌که قیمت در آن زمان کمتر از 7000 ریال باشد اجرا می‌شود. فرض کنید قیمت سهم شرکت "الف" در تاریخ انقضا 5500 ریال باشد، سرمایه‌گذار می‌تواند براساس قرارداد 100 سهم را با این قیمت بخرد و با قیمت 7000 ریال بفروشد و 150000 ریال (1500 ریال برای هر سهم) سود به دست آورد. اگر 70000 ریال سرمایه‌گذاری اولیه را از این مبلغ کم کنیم. سود خالص سرمایه‌گذار 80000 ریال خواهد بود. در این راهبرد نیز تضمینی وجود ندارد که سرمایه‌گذار سود کند. اگر قیمت کالا در زمان انقضا، بیشتر از 7000 ریال باشد، قرارداد اختیار فروش ارزش ندارد و سرمایه‌گذار مبلغ 70000 ریال سرمایه‌گذاری اولیه را از دست می‌دهد.
- قراردادهای آتی(Futures):
تمامی انواع کالا را می توان هر روز در بازار آنی (نقد) دادوستد کرد. در این بازارها، خریدار و فروشنده برای تحویل آتی کمیت و کیفیت مشخصی از یک کالا با یکدیگر به توافق می‌رسند. وقتی قیمت آتی دادوستد، نوسان داشته باشد، معامله‌گران با ریسک (خطر) روبرو خواهند بود؛ زیرا ارزش موجودی آن‌ها ممکن است به‌طور چشمگیری تغییر یابد. برای ایمن شدن در برابر تغییرات ناگهانی قیمت، خریداران و فروشندگان می‌توانند به بازار تحویل آتی (MarketForward) روی آورند که در آن قراردادهای تحویل آتی (ContractsForward)برای تحویل کمیت و کیفیت مشخصی از یک کالا با یک قیمت مشخص در یک زمان معین تنظیم می‌شود.
براساس این قرارداد، خریدار متعهد می‌شود که مقدار مشخصی از یک کالا را در تاریخ معین با قیمت معینی از فروشنده تحویل بگیرد و فروشنده متعهد می‌شود که کالای مورد نظر را براساس مفاد قرارداد در همان تاریخ و با همان قیمت به خریدار تحویل دهد. در سررسید قرارداد تحویل آتی، فروشنده با دریافت قیمت، کالای موضوع قرارداد را به خریدار تحویل می‌دهد و تسویه انجام می‌شود. به عبارت دیگر، تسویه قراردادهای آتی به صورت تحویل فیزیکی کالا است.
قراردادهای تحویل آتی، نوعی موافقتنامه خصوصی بین دو طرف دادوستد است. بنابراین مفاد آن استاندارد نیست. از سوی دیگر، بازار مشخصی برای خرید و فروش قراردادهای تحویل آتی، وجود ندارد.
کاستی‌های قراردادهای تحویل آتی کالا به ایجاد بازارهایی برای دادوستد قراردادهای پیمان آتی(Futurs) (قراردادهای تحویل آتی استاندارد) در یک بازار سازمان یافته به نام بورس آتی کالا(Commodity Futures Exchange) انجامیده که از امکان دادوستد دست دوم نیز برخوردار است. قرارداد تحویل آتی بر انواع کالا، اوراق بهادار و شاخص قابل اجرا است و تسویه آن به‌طور معمول از طریق نهاد تسویه انجام می‌شود.
