کنیه به چه معنا است؟ و کنیه پیامبر اسلام (ص) به ابوالقاسم، به چه مناسبت است؟
در فرهنگ عربی به آن دسته از نام هایی که با پیشوند اب (در مردان) و امّ (در زنان) همراه باشد، کنیه می گویند. سنّت گذاشتن نامی در قالب کنیه برای افراد در میان قبایل عرب، گونه ای بزرگداشت و تجلیل نسبت به فرد به شمار می آید؛[1] مانند ابو القاسم، ابو الحسن، ام سلمه، ام کلثوم و... .
در شریعت اسلام نیز توجّه زیادی به آن شده است، غزالی در این باره می نویسد: «رسول اکرم (ص) اصحاب خود را از روی احترام برای به دست آوردن دل هایشان به کنیه صدا می زد و آنهایی که کنیه نداشتند، کنیه ای برایشان انتخاب می نمود و سپس آنها را بدان می خواند. مردم نیز از آن پس، آن شخص را به همان کنیه می خواندند. حتی آنان که فرزندی نداشتند تا کنیه ای داشته باشند، برای آنان کنیه ای انتخاب می کرد. پیامبر اکرم (ص) رسم داشت حتی برای کودکان نیز کنیه انتخاب می نمود و آنان را مثلاً ابا فلان صدا می زد تا دل کودکان را نیز به دست آورد».[2]
از امام رضا (ع) روایت شده است: "إذا کان الرجل حاضرا فکنه و إن کان غائبا فسمه"؛[3] اگر کسى را در حضورش نام می برى او را به کنیه بخوان، و اگر غایب بود، نامش را بگو.
همچنین از رسول خدا (ص) نقل شده است: "السُّنَّةُ وَ الْبِرُّ أَنْ یُکَنَّى الرَّجُلُ بِاسْمِ ابْنِهِ"؛[4] از جمله سنت هاى نیک آن است که انسان کنیه خود را به نام پسرش انتخاب کند.
بنابر این با تعریفی که از کنیه ارائه شد، کنیه پیامبر اسلام (ص) به ابو القاسم از آن جهت است که قاسم نام یکی از فرزندان پسر آن حضرت بود،[5] و به این جهت کنیه ابو القاسم بر وی نهاده شد؛ مانند کنیه ابا عبد الله برای امام حسین (ع) به اعتبار فرزند شیرخوارش عبدالله الرضیع (علی اصغر).
البته، گفتنی است در برخی موارد که مردم در مورد افرادی تحمل شنیدن کنیه هایشان را نداشتند، در جهت تحقیر نیز شبه کنیه برای آنان درست می کردند و آنها را به آن می خواندند که به همان معروف شدند؛ مانند ابو جهل که قبل از اسلام کنیه اش ابو حکم بود، وقتی در مقابل اسلام و پیامبر (ص) به مخالفت برخاست، دیگر واقعاً کنیه این چنینی در شأن او نبود؛ لذا برایش کنیه ابو جهل را انتخاب کردند.
[1] ر.ک: لغت نامه دهخدا، ج 11، ص 16452، واژه "کنیه" دانشگاه تهران، تهران، چاپ اول دوره جدید، ش1373.
[2] حسینی دشتی، مصطفی، معارف و معاریف، ج 8، ص 595، مؤسسه تحقیقات و نشر معارف اهل البیت.
[3] طبرسی، ابوالفضل علی بن حسن، مشکاة الانوار، ص 324، کتابخانه حیدریه، نجف، 1385ق.
[4] حر عاملى، وسائل الشیعة، مؤسسه آل البیت علیهمالسلام، قم، 1408 ق.
[5] این فرزند پسر پیامبر اسلام قبل از سن بلوغ و در دوران کودکی از دنیا رفت.
