قیام 30 تیر 1331(از لایحه الحاقی تا 30 تیر) نوشته : اسماعیل سپهوند دانشجوی ارشد دانشگاه خوارزمی تهرانچکیدهمقدمه مختصری از تاریخ نفت ملی شدن صنعت نفت نخست وزیری مصدق استعفای مصدق زمینه های قیام 30 تیر قیام 30 تیر حوادث 30 تیر استعفای قوام نخست وزیری مجدد دکترمصدقمنابع
چکیده
کلید واژه ها : نفت ، مصدق ، انگلستان ، کاشانی ، 30 تیر
ایران در طول 12 سال نخست سلطنت محمدرضاشاه پهلوی شاهد چندین حادثه بسیار عظیم در تاریخ معاصر بوده است؛ حضور اشغالگران روس و انگلیس در کشور،مسئله نفت و بحران در روابط ایران و انگلستان ،ملی شدن صنعت نفت ، قیام 30 تیر1330.ش و کودتای 28 مرداد 1332.ش نمونه هایی از این حوادث و اتفاقات است که همه آنها حول مسئله نفت می چرخید. با همکاری احزاب و گروه های مختلف صنعت نفت ملی شد، با نخست وزیری مصدق و حمایت های آیت ا... کاشانی قدرت دربار کاهش یافته و به ملی گرایان منتقل شد دخالت های آشکار انگلستان و احساس ضعف و حسادت شاه به نخست وزیر،باعث ایجاد اختلاف و تفرقه بین ملی گرایان از یک طرف و ملی گرایان و مذهبیون از طرف دیگر توسط عوامل دربار و دولت انگلستان شد، ورود آمریکا به صحنه و دسیسه این دولت در همکاری با انگلستان و درباریان وجلب رضایت محمدرضاشاه باعث سقوط دولت مصدق شد که در راس ملی گرایان بود؛ نکته قابل توجه اختلاف ملی گرایان و مذهبیون است که باعث ضعف هر دو جناح شد همانطور که اتحاد بین آنها باعث عقب نشینی دربار و شکست سیلست های انگلستان در 30 تیر 1330.ش شده بود.
مقدمه
بعد از سقوط رضاخان و تسلط متفقین بر ایران که در جریان جنگ دوم جهانی نیروهای خود را در ایران افزایش داده بودند اوضاع آشفته ایران و بی تجربگی و جوان بودن محمدرضاشاه ، احزاب و گروهای ملی در ایران قدرت گرفتند حضور نیروهای روس و انگلیس در ایران مهم ترین مسئله ایران در این دوره محسوب می شدو بشتر آزادی خواهان و ملی گرایان مخالف حضور بیگانگان در داخل ایران بودند .از سقوط رضاخان تا ملی شدن صنعت نفت بیش از یک دهه در ایران اتفاقات بسیاری افتاد کابینه های چندی عوض شد حزب توده قدرت زیادی گرفته بود و هر روز بر قدرت ملی گرایان افزوده می شد،از طرفی دیگر دسیسه های دول روسیه و انگلستان که پیروز جنگ جهانی بودند هر روز به نحوی نمایانگر می شدمهم ترین مسئله در این دوره اعطای امتیازات به دول نام برده بود که از زمان فتحعلی شاه شروع شده بود البته با انقلاب اکتبر روسیه زمزمه لغو امتیازات با این دولت از طرف سران انقلابی مطرح شد که متاسفانه به دلیل اوضاع آشفته ایران و نبود دولتمردان با کفایت راه به جایی نبرد. البته نیروهای روسی از ایران خارج شدند و آزادی خواهان نفس راحتی کشیدند ولی حضور نیروهای انگلیسی همچنان به قوت خود باقی بود! احزاب و گروئه های مخالف که در دوره رضاخان جرات ابراز وجود نداشتند کم کم سر بر آوردند و تا کودتای 28 مرداد 1332 به کشمکش با یکدیگر پرداختند .
اما مهم ترین مسئله ای که در اواخر دهه 1320 بسیار مهم و پر سرو صدا بود و تمام دنیا را متوجه خود کرده بود مسئله نفت و امتیاز آن بود که در دوره مظفرالدین شاه به یک دولت استعمارگر یعنی انگلستان واگذار شده بودو شرکت نفت ایران و انگلیس شکل گرفته بود که سرانجام در 29 اسفند 1329 ملی شد و مجلس نیز آن را تصویب کرد.
از زمان آغاز جنبش مردمی ایران برای ملی شدن نفت تا کودتای 28 مرداد مسائل بسیری اتفاق افتاد از ان دوره تا به امروز شش دهه می گذردو قضاوت ها و نتیجه گیری های بسیاری از طرف محققان و مورخان و نویسندگان ایرانی و خارجی صورت گرفته است . از این مسائل و اتفاقات مهم ترین مسئله که بیش ترین تحلیل ها نسبت به آن صورت گرفته است ولی متاسفانه هنوز به درستی روشن نشده است قیام 30 تیر1331 است که نیروهای مردمی بر دربار و بر استعمار انگلستان پیروز شدند ما در این تحقیق در پی روشن کردن این مورد هستیم که آن روزها چه اتفاقی افتاد مردمی که آن روز در قیام شرکت کردند و پیروز شند بیش تر متاثر از کدام گروه ها ، سازمان و ارگان بودند و نقش چه کس یا کسانی در این پیروزی بیش تر بوده است...
مختصری از تاریخ نفت
اعطای امتیاز نفت به ویلیام ناکس دارسی در سال 1901(1319.ق /12769.ش)،تجدید نظر در امتیازنفت در دوره رضاشاه در سال 1933(1311.ش) ،بحران امتیاز نفت شمال در اوایل سلطنت محمدرضاشاه ، مخالفت با اعطای این امتیاز در مجلس دوره چهاردهم، عدم تصویب لایحه تشکیل شرکت مختلط نفتی در مجلص پانزدهم ، لغو امتیاز نفت جنوب و نهایتا" ملی شدن صنعت نفت ایران بخشی از حوادث مهمی است که تا اوایل دهه 40 کشور ما آن را تجربه کرده است. (1)
ملی شدن نفت
در خرداد 1329 .ش پس از آنکه دولت در پی سالها بحث و گفت و گو با شرکت نفت ایران و انگلیس ، سر انجام پیشنهاد مجلس مبنی بر تجدید نظر در قرارداد1933 / 1324.ش را پذیرفتتوجه جبهه ملی هم از مسائل داخلی به امور خارجی معطوف شد، جبهه ملی(که اکنون از جانب حزب نیمه مخفی توده پشتیبانی می شد) این پیشنهاد را با فروش کشور برابر می دانست و خواستار ملی کردن شرکت نفت شد.(2)
جبهه ملی در رهگذراعتراض دو گانه منتقدان مختلف دولت به تقلب در انتخابات مجلس،(1328.ش) و قرارداد الحاقی نفت پدید آمد.طی سالهای بعدی تعداد زیادی از احزاب نماینده طبقات متوسط و پایین به جبهه ملی پیوستند در همان حال بخشی از روحانیت و دیگر عناصر ترقی خواه از جمله حزب توده در زمینه ملی شدن صنعت نفت از جبهه ملی پشتیبانی به عمل آوردند.(3)
در این سالها در گوشه و کنار دنیا خبر از قراردادهای جدید نفتی ، افزایش درصد تولیدکنندگان و نیز افزایش بهای نفت می رفت،دریافتی دولت ایران برای هرتن نفت7 /1 دلار بود درحالی که در این زمان (1326.ش_1947.م) بهای نفت خام بیش از 10 برابر آن بود.(4)
در روز 26 تیر 1328.ش قرارداد الحاقی در 11 ماده به امضای گلشاییان وزیر دارایی و گس نماینده شرکت نفت رسید ودر 28 همان ماه تقدیم مجلس شد دولت ساعد (که از آبان 1327 تا آذر 1329 .ش بر سرکار بود) قول داده بود قراردادالحاقی را به تصویب برساند در این کار توفیقی نیافت.(5)
تلاش دولت انگلستان و دربار ایران برای تصویب قرارداد الحاقی نفت باعث شد که اقلیت مجلس چهاردهم با آن مخالفت ورزند به گونه ای که آیت ا... کاشانی اعلامیه تندی علیه شرکت نفت انگلیس صادر کرد، و عده ای از نمایندگان مجلس پانزدهم طرح لغو قرارداد را به مجلس تقدیم کردند . حادثه ترور شاه در 15 بهمن 1327 .ش باعث سرکوب آزادی خواهان و تبعید آیت ا... کاشانی شد. با تشکیل مجلس شانزدهم و راهیابی دکتر مصدق و آیت ا... کاشانی به مجلس و حمایت آیت ا... بروجردی مبارزات برای ملی شدن صنعت نفت وارد شرایط جدیدی شد.(6)
سپهبد رزم آرا آخرین مهره ذخیره و سرشناس بود که استعمار انگلستان می توانست در قیافه علنی وارد صحنه سازد که با قتل او به وسیله فداییان اسلام در در 16 اسفند 1329عملا" قدرت حاکمیت به دست ملت افتاد.(7)
یک روز پس از کشته شدن رزم آرا (17 اسفند 1329.ش) کمیسیون نفت مجلس پیشنهاد دکترمصدق(رییس کمیسیون نفت) درباره ملی کردن نفت ایران را به اتفاق آراء مورد تصویب قرار داد ، در واقع کسی نمی توانست با این پیشنهاد مخالفت کند زیرا به سرنوشت رزم آرا دچار می شد در اواخر مارس(29 اسفند 1329.ش) لایحه ملی کردن نفت ایران از تصویب مجلس شورای ملی و سنا گذشت و شکل قانونی به خود گرفت ، قانون ملی شدن نفت مغایر با این واقعیت بود که چون قرارداد نفتی 1933.م (1312.ش) با نظارت جامعه ملل به امضا رسیده بود لذا لغو یک طرفه آن امکان نداشت.(8)
حسین علاء که زمانی نخست وزیر و سفیرکبیر ایران در واشینگتن بود به جانشینی رزم آرا تعیین شد. در ایران تشنجات رو به افزایش بود و اعتصابات عمومی در نواهی نفت خیز جنوب ایران به وقوع می پیوست در 26 مارس حسین علاء حکومت نظامی اعلام کرد، در 15 آوریل پالایشگاه آبادان و در 27آوریل علاء استعفای خود را به حضور شاهنشاه تقدیم کرد.(9)
در روز 28 آوریل مجلس به اتفاق، آراء به خلع ید فوری شرکت داد و نیز رای داد که از شاهنشاه تقاضا شود تا دکتر مصدق را نامزد نخست وزیری کند.(10)
نخست وزیری دکتر مصدق
سرانجام جمال امامی(رییس مجلس) که موافق نظر اکثر مجلس بود واگذاری نخست وزیری به مصدق پیشنهاد کرد زیرا معتقد بود تنها مصدق می توانست قانون ملی کردن نفت را عملی سازد مصدق در برابر شگفتی بیشتر نمایندگان این پیشنهاد را پذیرفت.(11)
همچنان که انتظار می رفت مصدق سراغ مسئله نفت رفت.(12)
دولت مصدق فقط دو هدف را تعقیب می کرد : یکی قانون ملی شدن نفت و استفاده از درآمد آن برای بهبود اقتصاد کشور و دیگری اصلاح قانون انتخابات .(13)
دکترمصدق بلافاصله پس از تشکیل دولت خود مقدمات اجرای قانون ملی شدن نفت را فراهم ساخت و خود داری شرکت نفت ایران و انگلیس به تمکین از این قانون موجب خلع ید از شرکت و اخراج کارشناسان انگلیسی از ایران گردید، انگلیسی ها نفت ایران را تحریم کردند و مانع فروش آن در بازارهای جهانی شدند و از طرف دیگر به شورای امنیت سازمان ملل شکایت کردند.(14)
استعفای دکتر مصدق مصدق در واقع برنامه و طرح روشنی برای زمامداری و اداره جامعه نداشت از ابتدا به دفعات گفته بود که جز موضوع نفت هیچ برنامه ای ندارد و به محض حل و فصل این مناقشه دولت را ترک خواهد کرد این تنها یک ژست سیاسی نبود در 25 تیر 1330. ش نیز پس از مشاهده ناکام ماندن تلاشهایش کناره گرفت تا دولت دیگری بتواند بحران نفت را حل کند.(15) در 22 تیرماه 1331.ش مصدق از مجلس تقاضای اختیارات شش ماهه کرد و از شاه نیز خواست که پست وزارت جنگ نیز به او داده شود ؛ شاه با این درخواست مخالفت کرد و مصدق فرصت را مغتنم شمرد استعفا داد و گفت با وضع فعلی ممکن نیست مبارزه ای را که ملت ایران شروع کرده است پیروزمندانه به مقصد برساند.(16) مصدق در 16 ژوییه(25تیر1330.ش) پس از کوشش ناموفقی برای گرفتن کنترل نیروهای مسلح از شاه با استعفای ناگهانی از مقام خویش تلافی کرد.(17) با وجود آنکه مصدق در ایران بسیار حسن شهرت داشت ،شاه و مشاورین خارجیش علاقه داشتند تا وی برکنار شود ؛ همانگونه که شرکت نفت ایران و انگلیس و نیز دولت جدید محافظ کار انگلستان به رهبری چرچیل نیز چنین علاقه ای داشتند(18) نخست وزیری قوام السلطنه با استعفای مصدق و پذیرش آن از سوی شاه مجلس برای رای به نخست وزیر جدید اقدام کرد و از 42 نفر نماینده که بیش از نصف نمایندگان بودند به احمد قوام 40 رای اعتماد دادند در حالی که این جلسه قانونی نبود؛زیرا حد نصاب لازم را نداشت و نمایندگان نهضت ملی جلسه دیگری داشتند.(19) شاه به استناد همین رای که اکثریت مجلس هفتاد نفری را شامل میشد فرمان نخست وزیری قوام السلطنه را صادر کرد.(20)
شاه که ارتش را در اختیار داشت به فرمانداری نظامی دستور کنترل اوضاع و جلوگیری از آشوب را داد. تانک ها در خیابانها مستقر شدند ، عده ای از نمایندگان فرصت طلب با محاصره مجلس توسط نظامیان پنهانی همکاری خود را با قوام السلطنه اعلام کردند ! شاه با قوام موافق نبود اما با شرایط پیش آمده تسلیم نظر آمریکا و انگلستان شده بود . قوام در 28 تیر 1330.ش درخواست اختیارات فوق العاده برای اعاده امنیت در سراسر کشور نمود،شاه دبه قوام دستور داد برای برقراری نظم از نیروی نظامی استفاده کند و به او قول داد در صورت وخامت اوضاع فرمان انحلال مجلس را صادر کند.(21) احمد قوام پس از نخست وزیری اعلامیه غلاظ و شدید اللحنی را بدین مضمون صادر کرد
ایران دچار چنان درد عمیقی شده و با داروهای مخدر درمان پذیر نیست باید ملت همکاری بی دریغ خویش را از من مضایقه نکنند تا بتوانبم به این بیماری علاج قطعی دهیم مخصوصا"که در یک سال اخیر موضوع نفت کشور را به آتش کشیده است ... ای همان موضوعی است که ابتدا من عنوان کردم ... بعضی ها تصور کرده اند اشاره در این باره باعث سقوط حکومت من شده اما من از اقدام خود نادم نیستم زیرا جانشین بعدی من جناب آقای مصدق السلطنه ، آن فکر را با سرسختی بی مانندی دنبال نمود ودر مقابل هیچ فشاری از پای ننشست ... من میخواهم تمام اهالی کشور غنی و ثروتمند باشند ... من به همان اندازه که از عوام فریبی در امور سیاسی بیزارم ، در مسائل مذهبی نیز از ریا و سالوس منزجرم ، کسانی که بهانه مبارزه با افراطیون سرخ ارتجاع سیاه را تقویت نموده اند لطمه شدیدی به آزادی وارد ساخته ، زحمات بانیان مشروطیت را از نیم قرن پیش به این طرف به هدر داده اید من در عین احترامبه تعالیم مقدس اسلام ، دیانت را از سیاست دور نگه خواهم داشت و از نشر خرافات و عقاید قهقهرایی جلوگیری خواهم کرد ... وای به حال کسانی که در اقدامات مصلحانه من اخلال نمایند و در راهی که در پیش دارم مانع بتراشند ، یا نظم عمومی را بر هم زنند ، اینگونه آشوب گران با شدیدترین عکس العمل از طرف من روبرو خواهند شد ... به عموم اخطار میکنم که دوره عصیان سپری شده و روز اطاعت از اوامر و نواهی حکومت فرا رسیده است "کشتی بان را سیاستی دیگر آمد." رییس الوزرا _ قوام السلطنه 27 /4 /1331 ( 22)شاه قوام را هرچند برنامه هایش ظاهرا" برای نخست وزیری کامل نبود به نخست وزیری گمارد.(23)خبر استعفای دکترمصدق و نخست وزیری قوام السلطنه و پخش اعلامیه شدید اللحن او و در پی آن اعلامیه فرماندار نظامی تهران که درآن مردم را از هرگونه تظاهرات بر حذر داشته بود با واکنش فوری مردم در تهران و سراسر کشور روبرو گردید، مقاومت مردم ایران با صدور اعلامیه ای که در همان روز از سوی نمایندگان جبهه ملی در مجلس و چند تن دیگر از طرفداران مدق منتشر شد شکل گرفت،آیت ا... کاشانی در مصاحبه مطبوعاتی خطاب به مردم و در پشتیبانی از مصدق ومخالفت با قوام واکنش نشان داد.(24)متن اعلامیه"احمد قوام باید بداند که در سرزمینی که مردم رنج دیده آن پس از سالها رنج و تعب شانه از زیر بار دیکتاتوری بیرون کشیده اند، نباید رسما" اختناق افکار و عقاید را اعلام و مردم را به اعدام دسته جمعی تهدید نماید من صریحا" می گویم بر عموم برادران مسلمان لازم است که در راه این جهاد اکبر کمر همت بسته و برای آخرین مرتبه به صاحبان سیاست استعمارثابت کنند تلاش آنها در به دست آوردن قدرت وسیطره گذشته محال است و ملت مسلمان ایران به هیچیک از بیگانگان اجازه نخواهند داد که به دست مزدوران آزمایش شده استقلال آنها پایمال و نام با عظمت و پرافتخاری را که ملت ایران در اثر مبارزه مقدس خود به دست آورده است مبدل به شکست و سرشکستگی شود و در خاتمه از عموم هموطنان عزیزم که در گوشه و کنار و مرکز شهرستانه برای اعتلاء دین مبین حضرت خاتم النبیین و استقلال و آزادی ملت ایران همتگماشته اند صمیمانه تشکر نموده و موفقیت و پیروزی نهایی آنها را از خداوند متعال خواستارم...(25)قیام 30 تیر...زمینه های وقوع:دکترمحمود کاشانی فرزند آیت ا...کاشانیحوادثی را که باعث قیام 30 تیر1331.ش شد را این چنین بر می شمارد:1.استعفای ناگهانی دکترمصدق 2.انتخاب قوام السلطنه به جای دکترمصدق و اعلامیه معروف او... و عکس العمل مجلس 3.ملاقات حسین علاء و دکترامینی با آیت ا...کاشانی 4.مصاحبه مطبوعاتی 29تیر1331 آیت ا...کاشانی و اعلامیه خطاب به افسران، سربازان و ماموران نظامی و تهدید شاه از طرف ایشان 5. اعلامیه مسلمانان مجاهد.( 26)علت واقعی حادثه اختلافات میان دکترمصدق و شاه درباره وزیر جنگ و فرماندهی نیروهای مسلح بود،شاه که از مدت ها پیش با مخالفان نخست وزیر در ارتباط بود و انتظار سقوط او از سریر قدرت را می کشید به هیچ وجه زیربار پیشنهاد دکترمصدق نسبت به حق انتخاب وزیر جنگ نمی رفت.( 27)استعفای مصدق و آمدن قوام السلطنه ملت را برانگیخت و کاشانی ضمن دعوت مردم به راهپیمایی علیه دولت قوام در روز 29 تیر 1331 طی بیانیه ای اعلام کرد که اگر لازم باشد کفن پوش راه میوفتد او در پیامی خطاب به شاه گفت : به اعلی حضرت بگویید اگر بی درنگ دکترمصدق برسرکار برنگردد شخصا" به خیابان خواهم رفت و دهانه تیرانقلاب را با جلوداری شخص خودم مستقیما" متوجه دربار خواهم کرد.(28)به دنبال اولین مخالفت کاشانی بازار تهران از 26 تیر تعطیل شد و ادامه داشت ، سرلشکر علوی مقدم فرماندار نظامی تهران مراکز حساس را اشغال و تظاهرات را کنترل می کرد در نقاط دیگر وضع متشنج بود.(29) اعتراض به دولت قوام به نحوی در نقاط مختلف کشور بروز کرده بود که صحبت از انحلال مجلس بود،29 تیر 1331 .ش تعطیلی وسعت بیشتری یافت سرویس های اتوبوس رانی دست از کار کشیدند و تظاهراتی موضعی و پراکنده واقع می شد.( 30)با تظاهرات وسیع و خشونت آمیزی که از فردای نخست وزیری قوام السلطنه در تهران و شهرستانها آغاز شد روز 30 تیر 1331.ش به اوج خود رسید.( 31)جبهه ملی با حمایت حزب توده از مردم خواست تا در پشتیبانی از مصدق به اعتصابات عمومی و تظاهرات گسترده ای دست بزنند ، آیت ا... کاشانی نیز با حالت شدید اللحنی قوام را دشمن دین ، آزادی و استقلال ملی خواند.( 32)صبح روز 30 تیر 1331.ش شهر تهران یک پارچه تعطیل بود ، مردم دسته دسته در حالی که شعار طرفداری از مصدق را سر می دادند به طرف خیابانهای مرکز شهر و میدان بهارستان در حرکت بودند. در تظاهرات و مقاومت 30 تیر روزی که بدون تردید نقطه عطفی در تاریخ ایران به شمار می رفت ، همه طبقات از کاگر،پیشه ور،کارمند،دانشجو،بازاری،پ یر و جوان ،زن ومرد در کنار هم بودند.( 33)روز موعود با سکوت شومی آغاز شد اوضاع شهر هنگامی که تظاهر کنندگانی که به سوی مجلس می رفتند با تانک های ارتش روبرو شدند قیام آغاز شد اوضاع شهر طی 5 ساعت بعدی آشفته بود.( 34)روز 30 تیر در بیشتر شهرشتان ها به طرفداری از مصدق تظاهرات وسیعی به عمل آمد و بین مردم و نیرو های نظامی زد و خورد های خونینی روی داد ، در شهرهای آبادان و اهواز برخورد ها شدیدتر بود به طوری که در اهواز عده زیادی کشته شدند با اوج گیری قیام مواردی از آثار نافرمانی در میان نظامیان که برای سرکوب مردم به خیابان های تهران اعزام شده بودند ظاهر شد و خطر پیوستن افسران و سربازان ارتش به صفوف مردم شاه را بسیار نگران ساخت در تهران حدود 800 تن کشته و زخمی شده بودند با اینحال مقاومت مردم شدیدتر می شد و قیام به مرحله انقلاب رسید مقارن ساعت 4 بعد از ظهر به دستور شاه نیروهای ارتش و نظامیان از زد و خورد دست کشیدند و به سربازخانه ها بازگشتند.( 35) پس از 5 ساعت تیر اندازی فرماندهان نظامی دستور دادند که افراد به پادگان ها باز گردند و شهر را در اختیار تظاهر کنندگان قرار دهند.( 36) آیت ا... کاشانی در حمایت از مصدق و در پشتیبانی از مردم سنگ تمام گذاشت ، حزب توده هم از لاک ایدئولوژیک خود خارج شد و در خط مقدم مبارزات مردمی قرار گرفت.( 37) قوام السلطنه مجبور به استعفا شد و نمایندگان مجلس در یک جلسه اضطراری مجددا" به نخست وزیری دکترمصدق رای تمایل دادند.( 38) ابراز احساسات و تظاهرات عمومی به پشتیبانی از مصدق آنچنان زیاد بود که نام برده خیلی زود با اختیارات فوق العاده به سرکارخود برگشت.(39)... پایان
منابع :
1.تحولات سیاسی_اجتماعی ایران( 1357_1320 ) ،به اهتمام مجتبی مقصودی
2.ایران بین دو انقلاب، یرواند ابراهامیان، ترجمه احمد گل محمدی و محمد ابراهیم فتاهی
3.مقاومت شکننده ، جان فوران، ترجمه احمد تدین
4.طلای سیاه یا بلای ایران ،
5.تحولات سیاسی_اجتماعی ایران(1357_1320)
6.جامعه شناسی سیاسی،حسین بشرویه 7.تاریخ سیاسی معاصر ایران ج 1 ،
8.تاریخ معاصر ایران ، پیتر آوری ، محمد رفیعی مهرآبادی
9.خاورمیانه ،نفت و قدرت های بزرگ ،بنجامین شوادران ، ترجمه عبدالحسین شریفیان
10.همان
11.ایران بین دو انقلاب
12.همان،ص 330،
13.تحولات سیاسی_اجتماعی ایران(1357_1320)
14.صد سال صد چهره ، محمود طلوعی
15.آشوب (مطالعه در زندگی وشخصیت دکتر محمد مصدق) ، احمد بنی جمالی
16.تحولات سیاسی_اجتماعی ایران(1357_1320)
17.سیاست خارجی آمریکا و شاه ، مارک گازیورسکی ، ترجمه فریدون فاطمی
18.ریشه های انقلاب ایران ، نیکی .آر کدی ترجمه عبدالرحیم گواهی
19.تاریخ سیاسی معاصر ایران ، سید جلال الدین مدنی
20. صد سال صد چهره
21.تاریخ سیاسی معاصر ایران
22.دکترمصدق برمسند حکومت ،ناصر نجمی
23.سیاست خارجی امریکا و شاه
24.مصدق سالهای مبارزه و مقاومت ، غلام رضا نجاتی 25. روزنامه شاهد،شماره 708،شنبه 28 تیر1331
26. قیام ملت مسلمان ایران 30 تیر1331 ، محمود کاشانی
27.دکترمصدق برمسند قدرت
28.روزنامه باختر امروز29 /4 /1331
29.تاریخ سیاسی معاصر ایران
30.تاریخ سیاسی معاصر ایران
31.صد سال صد چهره
32.ایران بین دو انقلاب
33.مصدق سال های مبارزه و مقاومت
34.ایران بین دو انقلاب
35.مصدق سالهای مبارزه و مقاومت
36.ایران بین دو انقلاب
37.تحولات سیاسی_اجتماعی ایران(1357_1320)
38.صد سال صد چهره
39 .ریشه های انقلاب ایران
